Файл: П. Хусакайн пултарулх ёул йр, Смах хавач, сввине тишкерни.doc

ВУЗ: Не указан

Категория: Не указан

Дисциплина: Не указана

Добавлен: 29.03.2024

Просмотров: 15

Скачиваний: 0

ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.



Хусанкай ял\нчи в=там шкул

Ч=ваш литературипе 7-м\ш класра

ирттерн\ уё= урок=н конспекч\

Тема: « П.Хусакай=н пултарул=х ёул

й\р\, «С=мах хавач\», с=ввине тишкерни.

Ч=ваш ч\лхипе литература

в\рентекен\:

Чернова Наталья Николаевна.

2006-2007 в\ренъ ёул\

Урок теми: П.Хусакай=н пултарул=х ёул — й\р\, «С=мах хавач\», с=ввине тишкерни.

Урок т\с\: хут=ш урок.

П\лъ т\ллев\сем:

-Хусанкай=н пурн=ё ёул\пе паллаштарасси;

-ачасен лирика тишкер\в\ т=вас х=н=х=в\сене аталантарасси.

Сап=рл=х т\ллев\сем:

- ыр=па усала уй=рма в\рентесси;

-пурн=ёра с=махпа выр=нл= ус= курмаллине =нлантарасси;

-кърш\лл\ хал=хсене (тутарсене) хисеплеме в\рентесси.

Илемл\х т\ллев\:

ачасене таса чунл=, тър\ к=м=лл= пулма хавхалантарасси.

Урок мел\семпе меслеч\сем:

- учитель с=мах\;

- илемл\ вулав;

- коментарилл\ вулав;

- ыйту — хурав;

- шырав;

- илемл\х мел\семпе \ёлени.

Пуплеве аталантарас х=н=хусем:

- пултарулл= вулав;

- вуланине к\скен каласа пани;

- вуланине хак пама в\рентесси;

- хайлав=н т\п шух=шне пал=ртма, п\т\млетъ тума х=н=хтарасси.

Литература теорий\: литература тишкер\в\н й\рки, илемл\х мел\сем: эптитет, метафора, метоними, пафос.
Кур=мл=х хат\р\сем: П.Хусанкай=н, Варвара Борисовн=н, Наталья Яковлевна Яковлев=н портреч\сем;

Хусанкай сассине ёыртарн= кассета; Тутар Республикин картти; Сикт\рме ёинчен ёырн= видеокассета; лирика гишкер\в\н й\рки ; Хусанкай ёырн= тата ун ёинчен ёырн= к\некесен выставки; Хусанкай с=ввисем т=р=х тун= ъкерч\ксем; илемл\х мел\сем (лото).

Урок эпиграф\: ч\лхе — хал=х мул\.

Ёын чун\ ч\лхинче паларать.

Урок юх=м\:

I.1.Ё\н\ тема в\ренни.

У. Сывл=х сунат=п сире, ачасем. Тархасш=н вырнаёса лар=р. Эпир сир\нпе паян Петр Петрович Хусанкай пултарул=х\ ёинчен калаё=п=р, «С=мах х=вач\» с=ввипе паллаш=п=р.

Ч=ваш юрри - хура в=рман юрри...

ё\р пин сукмак ас=мл=н йых=рать.

Элле таёта, юмах уёланкине,

Унта ёеё \м\т тулн=н туй=нать.

Куккук пулса в\ёсе каяс килет, Ё\тсе каяс килет с\м в=рманта, Кайак пулас \м\т хитре те ёав, Куккук ш=пи к=на к=шт х=ратать. Хирте т=ри пуёлан= к\в\ пек,

Чунра ачаш та ырл=хл= т\нче...

Эх, юррисем!..


Анчах п\ррем\шне

В\рентр\н эс Хусанкай пичче.

Ёапла ёырн= тутар хал=х с=в=ё\, Ч=ваш республикин тава гив\ёл\ \ёчен\ Ринат Харисов хай\н Петр Петровича халалан= «Ч=ваш юрри» с=ввинче. Ринат Харисов Хусанкай пултарул=хне пыс=ка хурса хаклан=, музей уён= \ёре те килн\. Ч=нах та Петр Петрович =ста юр=ё пулн=. Ахальтен мар \нт\ в=л ч=ваш хал=х эпосне хывакан\ шутланать. Ч=ваш хал=х эпос\ вара «Тилли юррисем» юр=сен ярам\. Итлесе п=хсам=р ун=н п\р юррине. +на П. Хусанкай=н м=ш=р\, СССР хал=х артистки — Вера Кузьминична Кузьмина вулать. (Кассета итлени, «Мехел тени м\н тени пулать?».

Пет\р Хусанкай 1907 ёулхи к=рлач=н 9(22) —м\ш\нче Тутар Республикине к\рекн Элкел район\нчи Сикт\рме ял\нче ёуралн=.

Ёак ял ёум\пе /нч\ шыв\ юхса выртать. Шыв\ таса та т=р=. Ёырма т\п\ х=й=рл=, х\вел ёинче в=л \нч\ ев\р сарр=н кур=нать. Ёырма х\ррипе т=валла кайсан Сикт\рме патне ёитет\н. Сикт\рме /нч\-юппи, в=л в=рмантан юхса тухать. Ёырма ик\ ен\пе ёир\кл\х. Малтан кунта ё\м\рт те нумай ъсн\ теёё\. Ёав=нпа ялне те Сикт\рме тен\ им\ш. Ч=ваш юррисемпе П. Хусанкая п\ч\кренех амаш\ Варвара Борисовна паллаштарн=. Ч=ваш поэзине юратма в\рентн\. Ёак юрату Петр Петровича с=в=сем ёырма хавхалантарн=. Малтанхи с=ввисене в=л шкулта в\ренн\ чухнех ёырн=. «В\ренекен сасси» ятл= ал=па ёырн= литература журнал\нче вырнаётарн=. Т=ван ч\лхен илемне туйса илме в\рентекен\ Наталья Яковлевна Яковлева пулашни ёинчен Хусанкай час-часах аса илн\, тав тун=, с=ввисене халаллан=.

Н.Я.Яковлевана

Халь ёулла. Сире \нт\ хавасс=н

Й=патать чъречерен х\вел.

Ман анчах таёта ёухалн= сасс=м

Паянччен ч\нмер\... пит\ шел.

Эп п\лет\п: хал\ \нт\ эс\р

Л\п уяр, т\трес\р каёсенче,

Х=в=ра п\рре те х\рхенмес\р,

Уттарат=р час-часах /нче.

Ах, Енчи! Тен, эс\ мана ур=х

Ёуп=рлайм=н типш\м ёур=мран.

Них=ёан та сан ёырану т=р=х

Чупас ёук халь эп\ ёаруран...

Паянхи пекех эп аст=ват=п

Аннепе й=ран ё\кленине.

М\нешкел анне?

Ч=нах та ват=...

Хуш=лтарт=м пул\ м\ск\не.

Шкултан в\ренсе тухсан малалла в\ренме Хусана тухса каять. Ч=ваш педтехникумне к\рет. Кунта в\ренн\ чухнех Шупашкарта тухса т=ракан «Сунтал» журнала хай\н с=ввисене яра-яра парать. Вулакансем хап=лласах йыш=наёё\. Каярахпа ёак журнал редакций\нче х=й те \ёлет. Хусанта в\ренн\ в=х=тра Хусанкай=н Шупашкарта п\ррем\ш к\неки — «Уяртсан» пичетленсе тухать. Пыс=к х=в=ртл=хпа аталанса пырать Петр Петрович Хусанкай пултарул=х\. Пурн=ёри историлле пул=мсемпе тач= ёых=нн=. Ёакна кашни произведенирех куратп=р. Поэзи сентри ёине «Ё\н й\ркелъ», «Магнитту», «Яманкас юмах\», «Таня», «Ё\нтеръ юрри» ахах пек вырнаёаёё\. Асл= Пушкин=н «Евгений Онегин» романне ч=вашла куёарса к=ларни с=в=лла «Аптраман тавраш» ч=вашла с=в=лла роман ёырма х\млентерсе т=н=. Теёеткепе хал\ ёъл\к ёинче Хусанкай=н к\некисем. Ч=вашла, выр=сла, тутарла, пушк=ртла, грузинла, украинла, п=лхарла тата ытти нумай хал=хсен ч\лхипе пичетленн\ ун=н произведений\сем. Ик\ ч\лхелл\ поэт теёё\ Хусанкая. В=л выр=сла пайтах ёырн=. П\лессе вара нумай ч\лхе п\лн\, нумай ч\лхерен ч=вашла куёарн=. В. Шекспир, Ш. Руставелли, И. Вазов, М. Горький, В. Маяковский, Т.Шевченко, Я.Райнис, Н. Бараташвилли...177 поэт хайлавне куёарн= Петер Хусанкай. Пит\ =ста куёарн= тутар с=в=ё\сен Г.Тукай=н, М.Джалил\н, Х.Такташ=н тата ыттисен с=ввисене. Аса ил\р-ха, иртн\ в\ренъ ёул\нче Тукайпа Джалиль юбилей\сене халалласа ирттерн\ литература каё\сенче пир\н шкул ачисем поэтсен с=ввисене ч=вашла п=хмас=р кала-кала пач\ё. Ёав с=в=сене ш=пах Хусанкай куёарн= та \нт\. Хусанкай в\сен пултарул=х\сене пыс=ка хурса хаклан=, в\сене нумай с=в= халаллан=. Т\сл\хрен: «Тутар с=в=ё\сене».


С\й=н-пике манар\ ёич\ яр=м,

Ларать Хусан=н ёълл\ с=рт\нче.

Тутар с=в=ёисем!

Сире пуё тайр=м,

Сана асилт\м, ёут=с=р т\нче...

Эпир харкашн= Ази ал=к ум\н,

П\рне-п\ри юта хурса, тискер.

Юнпа п\венн\ асл= Ат=л хум\...

Т\п пулчч=р ёав саманасем, теер.

Салам-аликк\м, Х\рл\ Х\велтух=ё

Сан кун-ёулна х=юлл=н й\рлевёъ

М\скер ёырсан та, чи малтан ун курн\ё

Ёак ик с=мах: чурал=х, к\решъ.

Паян тавлашм=п=р — кам пулн= пулхар,

Хазар е хун... Ма авала путар?

Ч=ваш калать: «Республика сыв пулт=р!»

«Чаплант=р Тутарстан!» теет тутар.

Ача-пача валли ёырн= произведений\сем те пур: юмахсем, с=в=сем, поэм=сем. Сир\н ум=рта пир\н шкул ачисен Хусанкай хайлав\сем т=р=х тун= ъкерч\ксем. «Ёар=к», «К=вакарч=н» юмахсене, «Салп=ран», «Ё\м\рт» с=ввисене, «Таня», «Т=ван ё\ршыв» поэмисене ачасем пит\ кил\штернине куратп=р. Ачасем ёав хаилавсене вулан= чух чун\сенче м\нле туй=м хускалнине ёырса п\лтерн\.Ача — п=ча валли ёырн= с=в=сенчен Атнер Петровича халаллан= «С=пка юрри» ч=ваш поэзий\н шедев\р\ шутланать. «Т=ван ё\ршыв» поэми литератур=на ылт=н саспаллипе к\рсе юлн=.

(Поэма сып=к\)

М\н-ши в=л Т=ван ё\ршыв?

Аякра-ши ёыв=х-ши?

Аякра та, ёыв=х та,

Каласа парам т=хта.

...Сан килъ В=такасра,

Хам=р кас ялан асра.

Ёав-ши ё\ршыв=м=р,

Ёав та, ёав к=на та мар:

Анаткас та пур ялта,

Тури кас та пур тата;

В\сенче те ачасем,

П\р класра ларакансем.

Хам=р ял в\ёне тухсан,

Эс ёеремл\ ё\р куран;

Ёав ёулпа утсан-утсан,

Эс шоссе ёине тухан.

Ёул=н ик\ х\ррипе

Йыв=ё лартн= й\ркипе.

Тик\с сарн= ёулпала

унталла та кунталла

ытканаёё\ машинсем —

ё=клисем, ё=м=ллисем.

I.2.Хал\ эпир сир\нпе «С=мах хавач\» с=в=па палаш=п=р.

а)Учитель вуланине итлени.

=)+нланма йыв=р с=махсемпе \ёлени.

- х\рл\ хурё= - х\ртн\ тим\р;

- х\млетсе хыптар — вут ёинче х\рт;

- маяк — шывра ёул к=тартакан хат\р, ё\рле ёутатса т=рать;

- вут юпа — ёул ёинче х=ш еннелле каймаллине к=тартакан юпа;

б)У. М\н ёинчен ёырать автор с=в=ра? (Ку с=в= теми).

В. С=в=ра автор с=мах в=й\ ёинчен ёырать.

У. С=мах х=вач\ ёинчен м\н каласа парать в=л?

В. С=махпа ёынна амантма та, ъкерме те, ъкернине те пулать

ё\клеме тет.

У. С=махпа этеме амантма та, ъкерме те, ъкнине те пулать

ё\клеме тенине м\нле =нланат=р?

В. Начар с=мах каласа ёынна кърентерме пулать, лай=х

с=мах каласа ёынна сав=нтарма та, хавхалантарма та пулать.

У. М\нле шутлат=р, с=мах х=ёан ыр= тусш=н =шшине


парать, т=шмана касса п=рахать?

В. С=маха т\р\ссипе чун-ч\ререн каласан ун в=й\ темиёе хут та ъсме пултарать. Ун чухне в=л ыр= тусш=н =шине парать, т=шмана касса п=рахать.

У. Хусанкай м\н каласш=н пулн=-ши пире ёак с=в=ра? С=в= т\п шухаш\ м\нле-ши?

В. Ман шутпа Хусанкай пире яланах т\р\с с=мах каламалла,

Них=ёан та улталамалла мар тесе каласш=н пулн=.

Ку с=вв=н т\п шух=ш\ пулч\.

У. Апла пулсан с=махпа епле ус= курмалла пир\н?

В. С=маха шух=шламас=р персе ямалла мар, унпа выр=нл=

Ус= курма п\лмелле. Них=ёан та ёын ёинчен суя с=мах

каламалла мар.

У. М\нле ыйту хускатн=-ши Хусанкай ку с=в=ра?

В. +ш= с=махпа сив\ с=мах, суя с=махпа ч=н с=мах. (Ку пулч\ с=в= проблеми).

У. М\нле туй=мпа ёырн=-ши автор ку с=вва?

Ъ. Автор ку с=вва ё\кленулл\ туй=мпа: ч=н самаха ырласа

Ёырн=. (Ку с=в= хавхи пулч\).

У. Ёак с=в=ра миёе й\рке тата миёе ёавра?

В. Ёак с=в=ра пур\ 12 й\рке, 3 ёавра, кашни ёаврара 4-шар

й\рке.

У. П\ррем\ш ёаврара м\н ёинчен калан=?

В. П\ррем\ш ёаврара с=махпа этеме м\н тума пулнине ёырса

к=тартн=.

У. Икк\м\ш с=в=ра м\н ёинчен ёырн=-ши вара?

В. Икк\м\ш с=в=ра с=маха х\рл\ хурё= пек х\ртмелли ёинчен

ёырн=.

У.Юлашки ёаврара м\н ёинчен ёырн=-ши тата?

В. Юлашки ёаврара ч=н с=мах ёинчен ёырн=.

У.Ку пир\н композици уйр=мл=х\сем пулч\ё.

Кунта лирик=лла герой автор х=й е Ур=х ёын —ши?

В. Кунта лирик=лла герой автор х=й, м\нш\н тесен эп тесе

ёырать.

У. С=в=ра т\л пулакан эпитетсене кал=р.

В. С=в=ра ёак=н пек эпитет пур- ыр= тус.

У. С=в=ри метафор=сене каласа тух=р.

В. С=в=ра ёак=н пек метафор=сем пур: -х\рл\ хурё=, ч=н

с=мах, ёут= маяк, вут юпа.

У. Ёак с=в=ра тата метоними пур. Метоними п\р =нлав е япала выр=нне теп\р =нлава е япалана, в\сен тулаш\нчи е шалти ёых=н=в\сем т=р=х куёарса, ят пани, п\р с=мах выр=нне теп\р с=мах калани. Т\сл\хрен, с=махпа этеме амантма та пулать. Эсир тата м\нле метонимисем тупма пултарат=р?

В. С=в=ра ёак=н пек метонимисем тата пур: ъкерме пулать, ъкнине те пулать ё\клеме, х\млетсе хыптар, =шине парать, касса п=рахать, ъстерет\н ч\репе те, чунпа та, юнпа.

У.М\нле с=в= виёипе ёырн=-ши ёак с=вва?

В.Ёак с=вва силлабо-тоника,виё\ сып=кл= анапест виёипе ёырн=.

II. В\реннине ёир\плетни.

1.С=вва ачасене пултарулл= вулама х=н=хтарни.

2. Ваттисен с=мах\семпе \ёлени.

Ачасем ать=р-ха п\рле =нлантарар ёак ваттисен с=мах\сене. М\нш\н ёапла калан=-ши ваттисем?

Ултавпа инёе каяйм=н. (Нумай улталаймаст=н, т\р\сси пурп\рех ёиеле тухать).

Ч=н с=мах=н суйи ёук. (Т\р\с с=маха хуть те епле ёав=рттарсан та пурп\рех т\р\с с=махах. Унта ултав пулма пултараймасть).


Ыр= с=мах ылт=нран хакл=. (Ёынш=н лай=х с=мах темпекех хакл=. М\нш\н тесен в=л чуна ёемёетет, к=м=ла ё\клет, ыр= туй=мсем в=ратать).

Ёынна усал ан кала, х=в та ёавнах кур=н. (Ёынна начар с=махсем каласан х=в та ыррине илтейм\н, х=вна та начар, сив\ с=махсем кал\ё).

3. В=й= «Лото».

Метафора

Метоними

Метафора

Метоними

Эпитет

Метафора

Метафора

Метоними

Метоними



Х\рл\ хур=

Ч\репе ъстер

Вут юпа

С=махпа амант

Ыр= тус

Ч=н с=мах

Ёут= маяк

Х\млетсе хыптар

Ъкнине ё\кле
Ачасене таблиц=сем(п\ррем\ш юпари) тата илемл\х мел\сем ёырн= фишк=сем салатса памалла. Ачасем фишк=сене т\р\с (пан= с=махсем м\нле илемл\х мел\ пулнине кура) выраётарса тухмалла. Кам т\р\с те х=в=рт \ёе в\ёлет ёав= ё\нтеръё\ пулать.

4. Хусанкай пурн=ё\пе ёых=нн= тест ыйт=в\сене хуравлани.

1. П.Хусанкай х=ёан ёуралн=?

А) 1899 ёулхи чък уй=х\н 16 – м\ш\нче ёуралн=.

+) 1894 ёулхи ака уй=х\н 19-м\ш\нче ёуралн=.

1907 ёулхи к=рлач уй=х\н 22-м\ш\нче ёуралн=.

2. П.Хусанкай=н ам=ш\ м\н ятл= пулн=?

А) Наталья Яковлевна.

+) Варвара Борисовна.

Б) Марфа Дмитриевна.

3. П.Хусанкай=н юратн= в\рентекен\ м\н ятл= пулн=?

А) Мария Алексеевна.

+) Вера Кузьминична.

Б) Наталья Яковлевна.

4. Хусанкай=н п\ррем\ш с=ввисем =ёта кун курн=?

А) «Сунтал» журналта.

+) «В\ренекен сасси» журналта.

Б) «Т=ван Ат=л» журналта.

5. Хусанкай=н п\ррем\ш к\неки м\нле ятпа пичетленн\?

А) «Савни» ятпа.

+) «Уятсан» ятпа.

Б) «С=в=семпе поэм=сем» ятпа.

6. Хусанкай м\нле премисене тив\ё пулн=?

А) К. В. Иванов премине.

+)М.Ёеёп\л премине.

Б) К.Иванов тата М.Ёеёп\л премисене.

7. Хусанкай пур\ миёе поэт хайлав\сене ч=вашла куёарн=?

А) 177 поэт с=ввисене куёарн=.

+) 199 поэт с=ввисене куёарн=.

Б) 155 поэт с=ввисене куёарн=.

III. Киле \ё пани.

Ачасем, эсир Хусанкай ёинчен килте учебникри 129-130 страниц=сене вул=р, «С=мах х=вач\» с=в= ёинчен п\ч\к текст ёырмалла.Унта с=в= сире кил\шни е кил\шменни, м\нш\н кил\шнипе кил\шменнине =нлантарса ёырмалла.