ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 26.04.2024
Просмотров: 8
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Тоқтарбайұлы Қобыланды (XV ғ.)
Тоқтарбайұлы Қобыланды (XV ғ.) – аты аңызға айналған халық батыры. Шыққан тегі – Қыпшақ, оның ішінде Қара Қыпшақ. Халық жадында сақталған әңгімелерде, халық шежірелерінде оны көбіне «Қара Қыпшақ Қобыланды» деп атайды.
Шежіре деректеріне қарағанда, Қара Қыпшақ Қобыланды Жошы ханның Шайбан деген баласының тұқымы Әбілхайыр ханның тұсында (XV ғасыр) өмір сүрген, соның белгілі қолбасшыларының бірі болған адам. Қазақ хандығының бөлінуіне де осы Қобыланды батыр себеп болған делінеді. Бұл жөнінде Шәкәрім шежіресінде: «Біздің осындағы арғындардың атасы Дайырқожа Әбілхайыр ханның сүйікті қазысы екен. Билікті әділ айтқандықтан «Ақжол» атаныпты. Және Қара ҚЫпшақ Қобыланды да ханның сүйікті адамы екен. Екеуі іштей жауласып жүргенде, бір күні Қобыланды Дайырқожаны далада өлтіріп кетіпті. Мұны әз-Жәнібек хан біліп, Қобыландыны шариғат бойынша қысас қылып өлтіруге сұрапты. Әбілхайыр берейін десе, көп қыпшақ бұзылатын болған соң, бере алмай, үш кісінің құнын ал деген соң, бұған Жәнібек өкпелеп, бөлініп кетеді» деген дерек беріледі. Бұл оқиғаның тарихи шындық екенін Дайырқожаның әкесі Қотан жыраудың өлген баласының денесін айналып, қайғырып, қан жұтып жүріп айтқан: «Қара Қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным? Сексен асып таянғанда тоқсанға. Тұра алмастай үзілді ме жұлыным» деп басталатын толғауы да дәлелдей түседі.
Қобыланды батырдың сүйегі.
Өзінің барлық даму жолдарында айрықша жүк арқалаған ауыз әдебиеті – халықтың өз еншісі. Көшпелі қоғамдағы дала перзенттері ауызша қалыптастырған асыл мұраның бүгінге дейін жалғасқан көркем үлгісі, фольклор жәдігерлерінің ең бай саласы, міне, қазіргі ұрпақ игілігіне айналған эпостық басылымдар. Бұлардың ішінде «Алпамыс», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Қамбар батыр», «Қыз Жібек», «Қобыланды батыр», т.б. эпикалық жырлардың шоқтығы биік. Ақындар, жыраулар, жыршылар жырлаған сол эпостық жырлардың бірі – 26 нұсқадан тұратын «Қобыланды батыр». Рас, заман ағымына лайық жаңарған ұрпақ зердесінде ер Қобыландының тарихта болғандығына шүбә келтірушіліктің бар екендігі де жасырын емес. Мүмкін, ол Алламен қауышқан бір рухтың жер бетінде сүйегі жерленген моласының жоғалғанынан болар... Десек те, осындай кезде жас ұрпақ түсінігіндегі жалған күдікке тосқауыл қоятын тұңғыш төл энциклопедиямызға сүйенсек, онда «Қарақыпшақ Қобыланды – (шамамен XV ғ) өмір сүрген батыр, тарихи қайраткер. Көшпелі өзбек мемлекетінің негізін қалаушы Әбілқайыр ханның бас батыры. Қазақ шежіресінде Қобыландыны Қарақыпшақтан тарайтын Тоқтарбайдан туғызады. Қобыландыдан Беркімбай, Беркімбайдан бес таңбалы Қыпшақ ұрпақтары өрбиді... Ел аузындағы деректерге қарағанда, оның бейіті Қобда өзенінің бойында. Сондай-ақ батырдың көне ескерткіштері, екі күмбезінің бірі – Батыс Қазақстан облысындағы Елек– Защита теміржолының бойында болса, екіншісі – Орталық Қазақстандағы Сарысу өзенінің бойында. Алғашқысы – И.А.Кастаньенің жазбаларында айтылған. Қазір үйінді зерттелмеген. Соңғысы – Ш.Уәлихановтың жазғандарынан белгілі. Басқа дерек жоқ» деп жазылған. Алайда әрқалай уақыт тезінде құнды мұрасынан көз жазбаған халықтың кемелділігі мен көрегендігі арқасында ХХІ ғасыр ұрпақтарын қазақ ауыз әдебиетіндегі «Қобыланды батыр» жырының басты тұлғасының қайта «тірілуі» сүйіндіріп отыр.
ҚОБЫЛАНДЫ БАТЫР ТҰЛҒАСЫ ҚАЛАЙ АНЫҚТАЛДЫ?
– «Қобыланды батыр» жырының 9 мың жолдық нұсқасын халық ақыны Н.Байғанин жырлаған, – деп әңгімелейді Ақтөбе облысы құрылыс департаментінің директоры Бердияр Пірімбетов. – Мұрын жырау, ақын Н.Байғанин жырлаған нұсқаларында Ақтөбе облысының Қобда ауданындағы Жиренқопа елді мекеніндегі жер-су атаулары кеңінен аталады. Кесене Қобда ауданы Жиренқопа ауылында бұрыннан болған, оны ХХ ғасырдың басында, Кеңес өкіметі тұсында құлатқан және жергілікті халық ол жерде кім жатқанын білген. Жырда айтылатын оқиғалармен байланысты жер-су атаулары туралы аңыз-әңгімелер де шежіреші қарттардың айтуына сәйкес келеді.
Герасимовтің шәкірті профессор Н.Шаяхметовтің басшылығымен құрамында академик С.Балмұханов қатысқан жұмысшы тобы 1960-1970 жылдары Қобда ауданы Жиренқопа елді мекенінен жергілікті қарттардың көрсетуі бойынша, Қобыланды батырдың сүйектерін қазып алып, Алматы қаласына әкетеді. Сол кезде бұзылған кесене қалдықтары болғандығын және ол жерден өте ірі адамның сүйектерін қазып алғандығын профессор Н.Шаяхметов пен академик С.Балмұханов өз естеліктерінде келтіреді. Кейін жұмыстар тоқтатылып, ұзақ жылдар жалғасын таппады. Сүйектер Алматыдағы Орталық мұражайдың антропология лабораториясында сақталады.
Қазақстан тәуелсіздік алуымен бұл мәселелер оң шешім таба бастады. Ақтөбе жеріне мемлекет қайраткерлері Ә.Кекілбаев, И.Тасмағамбетов келіп, Жиренқопада болған сапарларында Қобыланды батыр тұлғасын анықтау, мәңгі есте қалдыру бағытындағы жұмыстардың басталуына түрткі болды. Осыдан кейін облыстық тарихи-өлкетану мұражайы қызметкерлері Қобда ауданы Жиренқопа ауылында болып, жергілікті халықпен кездесіп, халық аузындағы әңгімелерді жазып алып, жер-су атауларына байланысты зерттеу жүргізді.
Қобыланды батыр тұлғасын анықтау мақсатында мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында 2004-2005 жылдары Қобда ауданы Жиренқопа елді мекеніндегі Қобыланды батыр мазарының қалдығына археологиялық-антропологиялық, тарихи-этнографиялық ғылыми-зерттеу жұмыстары жоспарланып, Ә.Марғұлан атындағы археология институтының, Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұражайы антропология лабораториясының ғалымдары аталған жұмыстарды жүргізді.
Археологиялық қазба жұмыстарына жетекшілік еткен Ә.Марғұлан атындағы археология институты директорының орынбасары, тарих ғылымдарының кандидаты Ж.Смаилов бастаған ғалымдардың ғылыми есебінде ХІV-ІV ғғ үлгідегі кірпіштерден қаланған кесене болғандығы дәлелденді.
Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұражайы антропология лабораториясының антрополог-ғалымдары академик О.Ысмағұлов, тарих ғылымдарының кандидаты А.Ысмағұлова сақтаған сүйек қалдықтарына ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп, оның батырға тән екендігі тұжырымдалды.
Кейін Қобыланды батыр сүйегіне антропологиялық зерттеу толық аяқталып, батырдың бас сүйегі негізінде Мәскеудегі Герасимов лабораториясында антропологиялық кескіні жасалып, оның «Еуразия тарихы мен мәдениеті аясындағы Арал-Каспий аймағы» атты Халықаралық конференцияда тұсаукесері жасалып, ғалымдар мен мамандар Қобыланды батыр бейнесін көріп, тамашалады.
Кейбір дерек көздерінде Қобда ауданы Батыс Қазақстан облысымен шектесетін болғандықтан, Қобыланды батыр жерленген мола аталған облыс аумағында деп көрсетілуі мүмкін. 2004-2006 жылдар аралығында жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстары туралы «Еуразия тарихы мен мәдениеті аясындағы Арал-Каспий аймағы» атты Халықаралық конференцияда, Батыс Қазақстан тарихи-өлкетану мұражайы өткізген «Батыс Қазақстандағы мұражай ісі: тарихы және қазіргі заман талабы» атты аймақтық конференцияда Ақтөбе облысында «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында атқарылған жұмыстар туралы қарсы пікірлер немесе дәлелдемелер айтылмады. Қобда ауданында қыпшақ рулары бүгінге дейін мекен етеді.
Ұрпақ міндеті ата-баба рухын қастерлеу, өткенді кейінгіге мұра етіп жеткізу десек, кейінгі ұрпаққа батырлықты, қайсар рухты өнеге етіп қалдырған ер Қобыландының сүйегі, өзінің әуелгі жамбасы тиген жері – Жиренқопаға қайта жерленіп, ас берілді. Басына құлпытас орнатылып, бұрынғы мазар орны қоршалып, Қобыландының қайрақ тасы әкелінді.
Қазірде кесене тұрғызу мақсатында 2007 жылы облыс әкімі Е.Сағындықовтың бастамасымен облыстық бюджеттен 200 млн теңге қаржы бөлінді. Жобалық-сметалық құжаттары дайындалды, маусым айында құрылыс-монтаж жұмыстарын жүргізу үшін бас мердігер анықталынып, тамыз айында кесене құрылысы аяқталынады деп жоспарлануда.
БАТЫРДЫҢ КҮШІ ЕМЕС, ҚҰТЫ БОЛҒАН...
Бек Ыбыраев, «Қобыланды батыр» кесенесі жобасының авторы, Шығыс елдерінің халықаралық Сәулетшілер академиясының академигі, Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген сәулетші:
– Мен сіздің «халық нағыз батырдың бейнесін көргісі келеді, ендеше, неге оған мазар емес, мүсін қоймасқа» деген және «Қобыланды батыр» кесенесінің сапасы қандай болмақ?» деген сауалдарыңызға жауап берейін. Расында, қазақстандық және мәскеулік антрополог-ғалымдардың сүйекті зерттеу жұмыстары ұқсас әрі нәтижесінде батыр кескіні ақылды, сүйкімді болып шыққан. Бізде суретшілер мен мүсіншілер батырлар бейнесін сұсты етіп жасайды ғой. Ол ондай емес. Ең бірінші, адамның бет-бейнесін салуға болмайды. Қазір суретшілер ханның да, бидің де суретін салып қойған. Алғаш адамның бейнесін салған сақтар. Кейін ғұндар, түріктер т.б адамның бетін салмаған. Бұл жағдай мұсылмандыққа байланысты емес. Ол – баяғыдан келе жатқан үрдіс. Ең көп дегенде таңбасын, тасын, құлпытасын қоямыз. Содан кейін осының ішінде аруақ бар деп, құранымызды оқимыз. Ғалымдардың мәйіттің бас сүйегін қалпына келтіріп бергеніне рақмет, ал бейнеден мүсін жасау – сайтаншылық. Олай істеуге болмайды. Бұл – бізге тарихтан сабақ. Шын мәнінде батырлардың күші де болмаған, тек құты болған. Батырлар ізіне сарбаз еріткенде, олар жауды құтымен жеңген. Еш нәрседен қорықпайды, аруақты, сезімтал, міне, осындай адам батыр болған.
Әрине, мазар салғанда, біз оны жақсы етіп салғымыз келеді. Бірақ қазіргі кірпіштің бұрынғының кірпішіне сапасы жетпейді ғой. Су өтпесе, кірпіш тұрады. Егер онда үлкен аруақ жатса, ол мола көп заман өтсе де, қираса да жоғалмайды. Бір уақыттарда бір ақшалы адам шығады да, қайтадан мазарды көтеріп қояды. Кеңес дәуірі кезінде де екі-үш адам қосылып, аруақты адамның басын көтере алды. Ал ол молада жай адам жатқан болса, еш уақытта олай болмас еді. Әрбір зираттың өміршеңдігі – онда жатқан адамға байланысты. Менің ойым – осы. Талас Омарбеков, тарих ғылымдарының докторы, профессор: – Қобыланды батырдың тарихта болғаны шежіреде мойындалған. Жиренқопа елді мекенінен қазып алынған сүйектерге жасалған археологиялық-антропологиялық, тарихи-этнографиялық ғылыми-зерттеу жұмыстарының қорытындысы да оның өмір сүрген кезеңімен сәйкес келеді. Сондықтан оған еш күдік келтірудің реті жоқ.
Қобыланды батыр жайында екінші бір дерек көзі – қазақ халқының қаһармандық жырларының бірі – «Қобыланды батыр» жыры. Бұл мазмұны жағынан да, басқа батырлық жырларға қарағанда шоқтығы биік тұрған халықтық шығарма, ерлік эпопиясы. Бұл жырдың оқиғаларына қарағанда, Қобыландының ерлік жолы қазақ елінің сол кездегі сыртқы жауы – қызылбастар (парсылар) мен олардың шапқыншылық жасаған ханы Қазанға қарсы күресінен басталады. Оның бұдан кейінгі шайқасқан батырларының атына қарап, олардың атақты Едіге батырдың тұқымдары екенін аңғаруға болады. Қобыланды батырдың Орақ батырмен дос болып, Алшағырмен жауығуы – Қазақ хандығының өзара іштей екіге бөлінген Ноғай ордасының бірін қолдап, екіншісімен соғысып жатқан тарихи кезеңін алға тартады.
Мұның бәрі Қара Қыпшақ Қобыланды батырдың аңыздық негізде қиялдан туған кейіпкер емес, өмірде болған, ерлік істерімен еліне танылып, құрметіне бөленген хас батырларының бірі болғанын дәлелдейді.
ҚАРЛЫҒА БЕЙНЕСІ...
Қазақ әйелi қай заманда да қоғам дамуында үлкен рөл алып келдi. Әйел тақырыбы - әлеуметтiк мәнi бар, ауқымды мәселе. Ұшан-теңiз тәрбиенi көктеп өскен қазақ қызы - жиырма жасында бiр елдiң данасы болғаны белгiлi. Тарихымызда ағасының найзасын сұрап, жауға шапқан арулар бар. Құртқа, Гүлбаршын, Ақжүнiс, Ұлпан т.б.
Қазақ әдебиетiнен әйел образынсыз жазылған шығарманы табу қиын. Қазақ эпостық жырларында қазақ қызының рухы өте биiк суреттелген үлгiлерi бар. Қазан төңкерiсiне дейiнгi қазақ әдебиетiнде нағыз ұлттық болмысқа тән қыздар бейнесi сомдалған.
Бұл туралы М. Ғабдуллин: «Халық әйелдер жөнiндегi әдiлеттi, турашыл, көзқарасын ауыз әдебиетiне енгiзгенде, ақылшы, бiлгiр, дана әйелдердi ерлермен қатар қойып жыр етедi. Олардың жағымды образын жасайды» дейдi «Қазақ халқының ауыз әдебиетi» деген кiтабында.
Бүгiнгi қазақ әдебиетiнiң оқылу жүйесiне жоғарыдағы аты аталған арулармен қатар «Қобыланды батыр» жырындағы Қарлыға қыздың бейнесiн жағымды образ ретiнде қарастырғанын көрiп, кей ретте көңiлiмiзде қаяу қалатыны бар.
Жалпы, нақты негiз - социалистiк реализмдiк тұрғыдан қаралып, бекiтiлген соң болар, Қарлыға бейнесiне мандыған талдау жасалынбағаны айқын көрiнедi. Гуманистiк көзқараспен байыптасақ, Қарлыға бейнесi ешқандай жағымды образ емес, тап-таза жауызға тән қылықпен суреттеледi. Жырда Қобыланды батырға:
«Оған қылар амалы -
Кiндiгiнiң тұсында.
Кем соғылған төрт көзi,
Жел соғарлық шамасы.
Мерген болсаң батырым
Басыңа салар қараны!» -
деп, Көбiктiнiң жанды жерiн меңзейдi. Ал, жалғыз iнiсi Быршымбайды өлтiруi жырда былай айтылады:
«Өз апасы Қарлыға,
Найзаны салды желкеден.
Быршымбай мiнген ала атты,
Ала атты шауып бұл атты.
«Жан апа» деп жылатты,
Жан апасы құрысын.
Быршымбайды Қарлыға,
Айламенен құлатты,
Быршымбайды өлтiрдi».
Жырды талдаушылар мен түсiндiрушiлердiң көбi Қарлыға бейнесiн Қобыландыға деген махаббаты үшiн жоғары қойып көрсетедi. Бiздiңше, мұнда ешқандай махаббат жоқ. Айдаладағы бiр жаудың жiгiтiне бола - әкесiн, бауырын, елiн, жұртын сатып жiберген адамда махаббат болуы мүмкiн емес. Және өз елiнiң құндылығын қастерлей бiлмеген қыздың өзгенiң да бағасын бiлмейтiнi заңдылық.
Эпоста Қарлыға - қаһарман. Бiрақ мұның көздегенi - тек Қобыландыға тұрмысқа шығу ғана. «Қобыланды батыр» жырында мифологиялық сарын аз. Реалистiк тұрғыда қамтылған. Дегенмен, жырда айтылған ұзақ ғасырдан бергi iшкi мазмұны, сипаты, орындалу түрi өзгерiске түсiп отырғанымен, Қарлыға бейнесi сол бастапқы версиясындағыдай суреттеледi.
Тек, Радловтың қырым татарларынан жазып алған «Копланты» атты аңыз әңгiмеде ғана Қарлыға аты аталмайды. Кейбiр эпостық шығарманың түрлi варианты бар болатындай «Қобыланды батыр» дастаны да түрлiше айтылады. Түркi тектес әр халықтың табиғатына сай, болмысына орай икемделiп, әр версиясында жанрлық қалпы өзгерiп, ертегi, аңыз, әпсана түрiнде берiлген.
