Файл: Mavzu Investitsiya loyihalarining moliyaviy va iqtisodiy samaradorligini baholash.ppt

Mavzu:
“Investitsiya loyihalarining moliyaviy va iqtisodiy samaradorligini baholash”


Reja:

Investitsiya loyihalarining moliyaviy va iqtisodiy samaradorligini baholashning mazmuni va mohiyati.
2. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning oddiy (an’anaviy) usullari.
3. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning diskontlashga asoslangan usullari.

Инвестиция лойиҳаси

“Инвестиция лойиҳаси” тушунчаси икки хил маънода талқин этилади:
- муайян мақсадларга эришишни (кўзланган натижаларни ҳосил қилишни) таъминловчи қандайдир фаолиятлар йиғиндисини амалга оширишни назарда тутувчи иш, фаолият, тадбир сифатида тушунилади. Бундай ҳолларда “хўжалик тадбири”, “иш (ишлар йиғиндиси)”, “лойиҳа” терминлари ушбу тушунчаларга мазмунан яқин келади.
- қандайдир фаолиятларни амалга ошириш учун зарур бўлган ҳуқуқий-бошқарув ва молиявий-ҳисоб ҳужжатлари тизими ёки бундай фаолиятлар тизимини баён этувчи ҳужжатлар тўплами сифатида қаралади.
Иқтисодий адабиётларда, дарслик ва ўқув қўлланмаларда “инвестиция лойиҳаси” иккинчи мазмундаги тушунча сифатида қўлланилади. “Лойиҳа” тушунчаси биринчи мазмун бўйича тушунилади.


Investitsiya loyihasi bu - uning yo‘naltirilgan maqsadini amalga oshirish uchun texnologik jarayonlarni, texnik va tashkiliy hujjatlashtirish jarayonini, ob’ektlarni barpo etish va ishga tushirish jarayonini, moddiy, moliyaviy, mehnat resurslarining harakatini, shuningdek tegishli boshqaruv qarorlari va tadbirlarni o‘zida mujassamlashtiruvchi tizim sifatida qarash mumkin.
Demak, investitsiya loyihasi – bu o‘ziga xos faoliyat turi deyish mumkin. Investitsiya loyihasining bir qancha o‘ziga xos belgilari mavjud bo‘lib, lekin uning asosiy 4 ta belgisi loyihani boshqa turdagi faoliyatlar va tadbirlardan alohida ajratib turadi:
1. Loyiha maqsadlari aniq belgilangan bo‘lishi kerak. Loyiha maqsadining aniq belgilanishi ana shu loyihani samarali amalga oshishiga yordam beradi. Agar loyihaning dastlabki maqsadlaridan voz kechilsa, bu loyihaning umuman amalga oshmay qolishiga, loyiha «yakuni»ga, «tugallanmay qolishi»ga, «so‘nishi»ga sabab bo‘ladi. Oxirgi yillarda loyiha maqsadlarini shakllantirish va unga erishishning bir qator uslublari ishlab chiqilgan, hamda bu uslublar loyihalarni moliyalashtirishni rejalashtirishda juda qo‘l keladi.
2. Loyiha aniq (odatda oldindan belgilangan) muddat davomida amalga oshishi lozim. Loyihaning boshlanishi va ohiri mavjud. Qachonki loyihada ko‘zda tutilgan asosiy maqsadlarga erishilsa, shundagina loyihani tugallangan deb hisoblash mumkin. Loyihani bunda samarali amalga oshish kafolati bo‘lib belgilangan vaqt, muddat davomida kerakli resurslarni va harakatlarni optimal taqsimlash hisoblanadi.


3. Loyihada o‘zaro bog‘liq harakatlarni bajarilishini muvofiqlashtirish lozim. Loyiha o‘z mohiyatiga ko‘ra murakkab hisoblanadi: loyihani amalga oshirish deganda bir qancha tadbirlarni (operatsiyalarni, amallarni, ishlarni) amalga oshirish tushuniladi. Ana shu ishlar, tadbirlar va faoliyatlar o‘zaro bir - birlari bilan bog‘liq hisoblanadi. Ba’zi faoliyatlar parallel ravishda bajarilsa, ba’zilari qat’iy ravishda ketma-ket bajarilishi lozim. Bunday o‘zaro bog‘liqlik va ketma-ketlik buzilsa, loyihani amalga oshmay qolish havfi tug‘iladi.
4. Loyiha unikal bo‘lishi lozim. Har bir loyiha betakror hususiyatlarga va belgilarga ega. Mutlaq bir-biriga o‘xshash loyihalar bor, deb ayta olmaymiz. Garchi ularni amalga oshirish uchun bir xil faoliyatlar bajarilsada, bir xil loyihalar mavjud bo‘lmaydi.

---

Har qanday investitsiya loyihasi quyidagi 3 ta chegaralanishga ega:
Vaqt bo‘yicha chegaralanishi;
Pul resurslari bilan chegaralanishi;
Texnik vazifalar bilan chegaralanishi (ishlar va operatsiyalarning turlari va sifatiga bo‘lgan talab, investitsiya faoliyati ob’ektining texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlari).
Investitsion loyihalarning quyidagi turlari mavjuddir:
tijorat loyihalar;
ijtimoiy loyihalar;
ekologik loyihalar;
boshqalar.

Инвестиция лойиҳаси

Ўзбекистон Республикасининг “Инвестициялар ва инвестиция фаолияти тўғрисида”ги Қонунининг 3-моддасида қуйидагича таъриф берилган:
“инвестиция лойиҳаси — иқтисодий, ижтимоий ва бошқа фойда олиш учун инвестицияларни амалга оширишга ёхуд жалб этишга қаратилган, ўзаро боғлиқ бўлган тадбирлар мажмуидир”.


Юқоридагилардан келиб чиқиб, инвестиция лойиҳасига қуйидагича таъриф бериш мумкин: чекланган муддат ва вақт мобайнида фойда (даромад) олиш ёки ижтимоий самарага эришиш мақсадидаги бир-бири билан ўзаро боғлиқ, бир-бири билан алоқадорликдаги мураккаб тадбирлар йиғиндисини ўзида мужассам этган ҳуқуқий-бошқарув, техник ва молиявий ҳисоблар ҳужжатлари тўпламига инвестиция лойиҳаси дейилади.


Investitsiya loyihasining boshqa hujjat va “loyiha”lardan asosiy farqi shundaki, u haqiqiy hujjat sifatida qaror topishi uchun uning barcha tomonlari maxsus usullar yordamida keng va aniq hisob-kitoblar bilan baholanadi. Shu bilan birga uning amalga oshirilishi muayyan miqdordagi mablag’larni safarbar etishga asoslanadi.


Investitsion loyihalarning samaradorligini baholash texnik, texnologik, moliyaviy, tarmoq yoki hududiylik xususiyatlariga bog’liq bo’lmagan holda yagona tamoyillar asosida amalga oshiriladi. Ular quyidagidan iborat:
- loyihani uning butun hayot tsikli davomida ko’rib chiqish;
- pul oqimlarini modellashtirish, bunda loyihani amalga oshirish bilan bog’liq barcha pul tushumlari va hisobot davridagi turli valyutalarni ishlatish ehtimolligini hisobga olgan holdagi xarajatlar kiritiladi;
- ishonchlilik va maksimum samara.

Маълумки, макро ва микро иқтисодиёт ва уларнинг секторларида «самара» ва «самарадорлик» деган атамаларни тез-тез учратиш мумкин. Улар ўзларининг иқтисодий моҳияти ва мазмунига қараб бир-бирларидан фарқланади. «Самара» тушунчаси ўзида иқтисодий жараённинг қандайдир бирор бўлагида (бўғинида) қўлланилган тадбирларнинг берган натижасини (ижобий натижага эришишни) ўзида акс эттиради. Самара – мутлоқ кўрсаткич бўлиб, у ишлаб чиқаришнинг иқтисодий натижаларини кўрсатади. Самара ҳосил қилинган ялпи фойда ва шу кабилар ҳисобланади. Самара фақат амалга оширилган тадбирларнинг қанчалик фойдалилигини билдиради, холос. Лекин қилинган харажатлар ўзини қоплаши ёки қоплай олмаслиги, фойда кўрилган ёки кўрилмаганини билдира олмайди. Бу саволларга фақат «иқтисодий самарадорлик» кўрсаткичигина жавоб бериши мумкин. Иқтисодий ўсиш самарадорлиги маълум вақт давомида эришилган натижанинг ўсганлиги ёки камайганлигини ўзида акс эттирадиган кўрсаткичдир.

---

Маълумки, макро ва микро иқтисодиёт ва уларнинг секторларида «самара» ва «самарадорлик» деган атамаларни тез-тез учратиш мумкин. Улар ўзларининг иқтисодий моҳияти ва мазмунига қараб бир-бирларидан фарқланади. «Самара» тушунчаси ўзида иқтисодий жараённинг қандайдир бирор бўлагида (бўғинида) қўлланилган тадбирларнинг берган натижасини (ижобий натижага эришишни) ўзида акс эттиради. Самара – мутлоқ кўрсаткич бўлиб, у ишлаб чиқаришнинг иқтисодий натижаларини кўрсатади. Самара ҳосил қилинган ялпи фойда ва шу кабилар ҳисобланади. Самара фақат амалга оширилган тадбирларнинг қанчалик фойдалилигини билдиради, холос. Лекин қилинган харажатлар ўзини қоплаши ёки қоплай олмаслиги, фойда кўрилган ёки кўрилмаганини билдира олмайди. Бу саволларга фақат «иқтисодий самарадорлик» кўрсаткичигина жавоб бериши мумкин. Иқтисодий ўсиш самарадорлиги маълум вақт давомида эришилган натижанинг ўсганлиги ёки камайганлигини ўзида акс эттирадиган кўрсаткичдир.


Investitsion loyiha investor nuqtai nazaridan samarali deb baholanishi uchun, birinchidan, uni amalga oshirish ijobiy bo’lishi, ikkinchidan, muqobil loyihalarni solishtirish chog’ida yuqoriroq samaraga ega bo’lgan loyihani ma’qul ko’rish lozim.
Investitsiya loyihasini moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash mablag’larni real aktivlar bilan turli operatsiyalarga (ob’ektlarga) joylashning mumkin bo’lgan variantlarni tanlash va asoslash jarayonida markaziy o’rinni egallaydi.

Mustaqillik yillaridan ancha oldin kapital qo’yilmalarning samaradorligini baholash akademik T.S.Xachaturov ilmiy boshchiligida ishlab chiqilgan uslub asosida amalga oshirilar edi. Bu uslub asosida samaradorlikning tarmoq me’yor koeffitsienti yordamida taqqoslama iqtisodiy samaradorlikni hisoblash yo’li bilan absolyut va nisbiy ko’rinishlardagi ularning qoplanishini hisoblash usullari yotar edi. Investitsiyalash variantlarini tanlashda ham ushbu uslubning o’ziga xos o’rni bor edi, lekin ularda noaniqlik va risklar, inflyatsiya sharoitida real va nominal qiymatlarni baholash va shu kabi uslublar yo’q edi. Shuningdek, kapital qo’yilmalarning samaradorligini baholashda iqtisodiy, ijtimoiy va, ayniqsa, marketing jihatlari etarlicha hisobga olinmas edi, pul oqimi tahlili, balans tahlili, amortiztsiya hisobi va boshqalarga bo’lgan e’tibor uning uchun xos emas edi.
Mustaqillik yillaridan ancha oldin kapital qo’yilmalarning samaradorligini baholash akademik T.S.Xachaturov ilmiy boshchiligida ishlab chiqilgan uslub asosida amalga oshirilar edi. Bu uslub asosida samaradorlikning tarmoq me’yor koeffitsienti yordamida taqqoslama iqtisodiy samaradorlikni hisoblash yo’li bilan absolyut va nisbiy ko’rinishlardagi ularning qoplanishini hisoblash usullari yotar edi. Investitsiyalash variantlarini tanlashda ham ushbu uslubning o’ziga xos o’rni bor edi, lekin ularda noaniqlik va risklar, inflyatsiya sharoitida real va nominal qiymatlarni baholash va shu kabi uslublar yo’q edi. Shuningdek, kapital qo’yilmalarning samaradorligini baholashda iqtisodiy, ijtimoiy va, ayniqsa, marketing jihatlari etarlicha hisobga olinmas edi, pul oqimi tahlili, balans tahlili, amortiztsiya hisobi va boshqalarga bo’lgan e’tibor uning uchun xos emas edi.


Har qanday investor yoki xo’jalik yurituvchi sub’ektlar uchun investitsion qarorlar qabul qilish juda qiyin vazifa hisoblanib, bunda asosiy mezon investorning boyligini ko’paytirish, korxonaning qiymatlarini oshirish mezonlariga qaratiladi. Uning omillari bo’lib korxona daromadlari o’sishi, moliyaviy risk yoki ishlab chiqarish harajatlarining kamayishi, korxona ishlari samaradorligi darajasini oshirish hisoblanadi.

---

Chet el mamlakatlarining tajribasini, shu bilan birga
YuNIDO (United Nations Industrial Development Organization) tavsiyalarini hisobga olgan holda investitsiya loyihalarining samaradorligini baholash ikki mezon asosida, ya’ni moliyaviy va iqtisodiy baholash orqali amalga oshiriladi. Investitsiya loyihasi samaradorligini baholashning bu ikkala mezoni ham bir-birini to’ldirib turadi.


moliyaviy baholash vazifasi, loyihani belgilangan muddatlarda amalga oshirish uchun, uning jami moliyaviy majburiyatlarini bajarishga korxonaning etarli moliyaviy resurslari bo’lishini belgilashdir.
Iqtisodiy baholash esa, investitsiya loyihasining potentsial qobiliyati, shu loyihaga qo’yilgan mablag’larning qiymatini saqlab qolishda va ularning o’sishi sur’atini etarli darajasini yaratib berishda foydalaniladi.


Diskontlangan qoplanish muddati


Rentabellik indeksi


Investitsiya loyihasining samaradorligini baholash


Moliyaviy baholash


Iqtisodiy baholash


Moliyaviy natijalar
to’g’ri-sidagi hisobot
(2-shakl)


Moliyaviy baholanishning koeffitsientlari


Foydaning oddiy buxgalteriya normasini aniqlash


Pul mablag’-lari haraka-tining hisoboti
(4-shakl)


Buxgalte-riya balansi
(1-shakl)


Oddiy (statistik) usullar


Diskontlashga asoslangan usullar


Qoplanish muddatini aniqlash


Sof diskont-langan daromad (Sof joriy qiymat)


Foydaning ichki
me’yori


Investitsiya loyihasini moliyaviy-iqtisodiy baholashning vazifalari:
Investitsiya loyihasi tashabbuskorlarining moliyaviy holatini tahlil qilish va baholash;
Investitsiya loyihasida pul oqimlarini tahlil qilish va baholash;
Oddiy va diskontlash usullari asosida loyiha samaradorligini aniqlash;
Loyiha risklarini tahlil qilish, ichki va tashqi omillarni baholash;
Investitsion qarorlar qabul qilish.


бу ерда, — бошланғич инвестициялар; — инвестиция лойиҳасини амалга оширишдан олинган йиллик пул тушуми суммаси


Инвестицияларни қоплаш муддатини ҳисоблаш усули (РР).


Инвестицияларнинг бухгалтерия рентабеллигини аниқлаш усули (рентабеллик даражаси) (АRR ёки RОI).


бу ерда, D — фоиз ва солиқ тўловларигача ёки солиқ тўланиб, фоизлар тўлангунгача бўлган даромад:Cc - солиқ тўлаш ставкаси; — активларнинг кўриб чиқилаётган даврига бўлган бошланғич ва охирги суммаси, қиймати.


Mazkur usulni boshqacha yo’l bilan ham hisoblash mumkin. Buning uchun, avvalo, investitsiyalarning amortizatsiyasi me’yorini hisoblash lozim. U quyidagicha hisoblanadi:
bu yerda: Io – boshlang’ich investitsiya; SV – qoldiq qiymat; T – loyiha muddati.
Bunday holda investitsiyalarning rentabellik darajasi (ARR)ni aniqlash formulasi quyidagi ko’rinishni kasb etadi.
bu erda: CF – yillik pul tushumlari; Io – investitsiya xarajatlari.


Ko’pincha investitsiyalarning rentabellik darajasi (ARR) ko’rsatkichining o’rniga Foydaning oddiy me’yori (ROI) ko’rsatkichidan foydalaniladi, ya’ni ARR = ROI deb qaralib, u quyidagicha aniqlanadi:
ROI = CF / Io * 100
Ya’ni yillar bo’yicha o’rtacha pul oqimlari summasi boshlang’ich investitsiyalarga bo’linadi va uni foizda ifodalash uchun 100ga ko’paytiriladi.


Diskontlash usuli (noan’anaviy usul)ning mazmuni shundan iboratki, pul mablag’larining qiymati muayyan vaqtda bir xil emasligi, ya’ni bugungi bir so’m bir yildan keyingi bir so’mga (iste’mol qiymati bo’yicha) teng emasligi kontseptsiyasiga asoslanadi.


Diskontlashga asoslangan usullarning mohiyatini tushunish uchun avvalo, korxona pul oqimlarining mazmunini va sof pul oqimini aniqlash formulasini bilib olishimiz kerak bo’ladi.

---

Korxona pul oqimlari asosan quyidagilardan tashkil topadi:
operatsion faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi;
investitsion faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi;
moliyaviy faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi.

Korxona faoliyati turi	Foyda (kirim)	Xarajatlar (chiqim)
Investitsiya faoliyati	asosiy vositalarni sotish nomoddiy aktivlarni sotish uzoq va qisqa muddatli investitsiyalarni sotish oborot kapitalining kamayishi hisobiga tushumlar	kapital qo’yilmalar; nomoddiy aktivlarni sotib olish oborot kapitalining o’sish hisobiga harajatlar uzoq va qisqa muddatli investitsiyalarni sotib olish;
operatsion faoliyat	mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishdan kelib tushgan pul mablag’i. operatsion faoliyatning boshqa pul tushumlari.	material tovar, ish va xizmatlar uchun mol yetkazib beruvchilarga to’langan pul mablag’lari. xodimlarga va ular nomidan to’langan pul mablag’lari operatsion faoliyatning boshqa pul to’lovlari
Moliyaviy faoliyat	aksiyalar chiqarishdan yoki xususiy kapital bilan bog’liq bo’lgan boshqa instrumentlardan kelgan pul tushumlari. olingan foizlar va dividentlar moliyaviy faoliyatning boshqa pul tushumlari, shu jumladan qarzlar bo’yicha pul tushumlari	xususiy aksiyalar sotib olingandagi pul to’lovlari to’langan foizlar va dividendlar uzoq va qisqa muddatli kreditlar va qarzlar bo’yicha to’lovlar lizing bo’yicha to’lovlar moliyaviy faoliyatning boshqa to’lovlari.

Korxona pul oqimi tavsifnomasi


Pul tushumlari va chiqimlarini tahlil etish investitsiya loyihalarini baholashda juda muhim sanaladi. Investorlarni boylikni o’stiruvchi tushumning qanchaligi, pul mablag’lari kirimi va chiqimigina qiziqtirmasdan, balki korxonaning budjet oldidagi majburiyatlardan holi bo’lgandagi, ya’ni soliqlarni to’lagandan keyingi qoladigan natija (foyda) qiziqtiradi.
Buni quyidagi ko’rinishdagi formula orqali aniqlash mumkin:


Iqtisodiy adabiyotlarda investitsiya loyihalarining sof pul oqimini topish uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:
Sotishdan tushgan tushum – O’zgaruvchan xarajatlar – Amortizatsiya – Kredit uchun foiz - Boshqa doimiy xarajatlar = Soliqqa tortiladigan baza
Soliqqa tortiladigan baza – Foyda (daromad) solig’i = Korxona ixtiyorida qoladigan foyda (sof foyda)
Korxona ixtiyorida qoladigan foyda (sof foyda) + Amortizatsiya = Korxonaning sof pul oqimi (Cash Flow – CF)


Diskontlash murakkab foizlarning teskari hisoblanish jarayoni hisoblanadi.
Diskontlash kelgusi pul mablag’larini joriy vaqtga keltirish bilan baholashdir.
FV = PV*(1+k)n
PV = FV / (1+k)n


Дисконтлаш коэффициенти қўйилмалар бўйича ёки қимматли қоғозлари билан операцияларда давлат банки томонидан таъминланадиган молиявий инвестициялар рентабеллигининг кафолатланган ёки хавфсиз деб номланувчи даражасидан келиб чиққан ҳолда аниқланади. У инвестор томонидан ўрнатилган фоиз ставкасига ёки у томонидан инвестицияланган капитал бўйича олишни режалаштирилган даромадга тенг бўлиши мумкин.
Даромад меъёри формуласи ушбу операция якуни бўйича инвестор назарда тутган суммани аниқлаб беради. Амалиётда бу кўрсаткич, аксарият ҳолларда, капитал киритилган бизнес тури билан боғлиқ риск даражасига боғлиқ бўлади. Одатда, бизнес қанчалик рискли ҳисобланса, даромад меъёри даражаси шунчалик юқори бўлади. Давлат қимматли қоғозларига ёки давлат банкига йўналтирилган қўйилмалар паст рискли ҳисобланади, бироқ, бунда даромад меъёри нисбатан паст бўлади.

---