ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 16.03.2024
Просмотров: 12
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
“Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті”КеАҚ
БОӨЖ
Тақырыбы: Қазақстанның XIV ғасыр-XVIII ғғ.бас кезі аралығындағы мәдениеті
Тексерген:Мырзабеков М.С
Орындаған:Лесбекова Б.Б
Алматы,2023 ж
Кіріспе
Қазақ халқының шығу тегін зерттеудің негізгі аспектілері лингвистикалық және антропологиялық.Осы ұстанымдардан Қазақстанның көне тарихын үндіеуропалық және түркі кезеңдері деп бөлуге болады. III-I мыңжылдықтарда б.з.б. Қазақстан тұрғындары өздерінің экономикалық, мәдени дәстүрлері бойынша тілдік және антропологиялық жағынан үндіеуропалық отбасының ежелгі ирандық тармағының бір бөлігі болды.
Қазақ халқының қалыптасуын анықтаған этногенетикалық процестердің бастауы сонау көне дәуірден – қарабайыр жүйенің ыдырау дәуірінен басталады.Бастапқы кезеңде олар автохтонды популяциямен байланысты болды, бірақ кейіннен Орталық Азияның кең аумақтарында этникалық процестер барған сайын маңызды рөл атқарды. Қазақ халқының, сондай-ақ Орталық Азияның басқа да бірқатар түркі халықтарының этникалық негізін сақтар, үйсін, қаңлы, ғұн, түрік, түргеш, қарлұқ, оғыз, қимақтар, қыпшақтар, наймандардан шыққан көптеген тайпалар құрады. , Қазақстан территориясында әр уақытта өмір сүрген арғындар, кирейлер және т.б. Олардың кейбіреулерінің өз мемлекеттері болды, көптеген түркі тектік және тайпалық атаулар кейінгі дәуірде қазақтарда сақталған.ХІІІ ғасырда Қазақстан халқының этникалық консолидациясының прогрессивті дамуы моңғол шапқыншылығымен кейінге қалдырылды.Жаңа этникалық компонент – моңғол рулары мен тайпалары қосылды.
XV - XVI ғасырларда қазақ халқының және оның этникалық территориясының көп ғасырлық қалыптасу процесі негізінен аяқталды. Қазіргі қазақтарға тән фенолдық сипатты 14-15 ғасырлардан кешіктірмей екі үлкен нәсілдің – автохтонды кавказоид пен интродукциялық моңғолоидтың өзара әрекеттесуінің негізінде түпкілікті қалыптасты. Мұның бәрі қазір қазақ халқының антропологиялық құрамының біртұтас монолитті қорытпасын құрайды.
Қазақ хандығының материалдық мәдениеті: шаруашылығы, тұрмысы, қолөнері
Қазақтардың негізгі кәсібі мал шаруашылығы болды.Мал қазақтарға азық-түлік, киім-кешек, баспана, көлік берді, көршілес халықтармен айырбас құралы болды. Қазақтар негізінен қой, жылқы, түйе – жыл бойы жайылымдық жағдайға бейімделген және қыста қар астынан азық алатын мал өсірген. Қазақтар үшін онша маңызды емес ірі қара мен ешкі өсіру болды.
Мал жеке жанұяның меншігі болды, ал жайылымдар қауымдық пайдалануда болды.Саяхат маршруттары ғасырлар бойы жинақталған тәжірибе негізінде жасалған. Жайылымдық алқап төрт түрге бөлінді: қыстау – қыстау, көктем – көктеу, жаз – жайлау, күз – күзеу.Қыстаулар мен маусымдық көші-қон орындары арасындағы қашықтық жүздеген километрмен өлшеніп, бірнеше айлық жолды құрады.
Малшылардың баспанасы – киіз үй – ыңғайлы, қарапайым құрылым, тез бөлшектелетін, малға тиелген, бөлшектелген киіз үй бір түйеге қондырылған. Киіз үйдің ағаш қаңқасы кереге – тал торынан тұрады, оның буындары – арқан (4-тен 12-ге дейін), киіз үйдің шеңберін құрайды. Киіз үйдің қоймасы иілген сырықтар – уық, киіз үйдің тәжі – шаңырақ – жарық пен түтіннің өтуіне арналған ағаш шеңбер.
Қазақтар арасында аңшылық өзінің маңызын сақтап қалды. Оның бірнеше түрі болды: жыртқыш құстармен, бүркіттермен, сұңқарлармен; тазылармен аң аулау; паддок аңшылық және т.б.
Қазақтар егіншілікпен айналысты, оның дәстүрлі орталықтары Оңтүстік Қазақстан, Жетісу, бұлар Сырдария, Арыс, Шу, Талас аймақтары болды.Негізінен бидай, арпа, тары өсірілді.Суармалы егіншілік аймақтарында кең каналдар мен арық желілері болды. Қалалардың айналасында суармалы жерлер массивтері болды. Багор ауыл шаруашылығы да айналысты.Қазақстан территориясының көп бөлігінде қарастырылып отырған кезеңде егіншілік нашар дамыды, оны әдетте жайлау үшін малы жетпеген кедей қазақтар айналысты – жатақ (жат – өтірік).Отырықшы кедейлер қыстақ маңында егіншілікпен айналысты, олар негізінен тары (тара) өсірді.
Қазақ хандығының өмірінде қалалар маңызды рөл атқарды.Олардың ішінде Сырдария оазисі мен көшпелі даланың шекарасында орналасқан Сығнақ ерекше көзге түсті.Қазақ хандарының резиденциясы мен мұсылмандардың киелі мекеніне айналған Түркістан оазисі ірі саяси, экономикалық, мәдени орталық болды. Мұнда Есім мен Жәңгір хандардың кесенелері тұрғызылған. XIV-XV ғасырлар тоғысында салынған ең әсерлі сәулет ескерткіші – Қожа Ахмет Ясауи кесенесі. Ұзындығы 65,5 м, ені 45,5 м, арка тәріздес порталдардың биіктігі 37,5 м, отыздан астам бөлмелері, салтанатты залы, мешіті, кітапханасы, кесенесі бар.
Сауран, Сайрам, Созақ, Аркук, Түркістан, Отырар және т.б қалалар маңызды рөл атқарды, жалпы саны 20-дан астам.Отырар, Сығнақ, Созақ қалаларында орта есеппен 5500, Сайрамда 7560, Түркістанда 7560 адам тұрды. 9180, Сауран 11000. қала халқының жалпы саны 70 мың адамға жетті. Қалаларда тоқсан сайынғы ғимараттар болды. Блоктардың көлемі 6-дан 15 үйге дейін болды. Қаланың бір бөлігін ғимараттар мен қоғамдық пайдалану орындары - мешіттер, моншалар, алаңдар, базарлар алып жатты, олар бүкіл аумақтың төрттен бір бөлігін алып жатты.Қолөнер үйлері болды.Ақша негізінен Түркістан мен Ташкентте соғылған, ол мыс динарлар, күміс теңгелер болды.
Қазақтардың шаруашылығында елеулі орынды қолөнер және үй қолөнері алды, олардың көпшілігі мал шаруашылығы өнімдерін өңдеумен байланысты болды. Қазақтар былғарыдан дәстүрлі киім тігумен, киіз басумен айналысқан, оларды бояп, бедерлеу, аппликация, өрнек тігу техникасын меңгерген.
Көшпелілер өмірінде әскери дәстүрлердің үлкен маңызы болғанын атап өткен жөн. Қару алып жүру тек құқық қана емес, міндет те болған, мысалы, жиналысқа (құрылтайға) қарусыз келсе, оның дауыс беруге құқығы жоқ, ал кішілері өз орындарын бере алмайтын.Тұрақты әскер болған жоқ, рулық милиция қажетіне қарай жиналды.Тайпалық жасақ ру көсемі басқаратын дербес жасақ болды, өз туы мен ұрыс ұраны – ураны болды. Бұл жасақтар ұлыс әскерін құрады. Атты жауынгерлердің саны орта есеппен 30 мыңнан 50 мыңға дейін атты болды. Қажет болса, хан 300-400 мың адам қоятын.
Негізгі қару-жарақ қылыш пен садақ болды.Қару-жарақтың басқа түрлерінен жауды аттан тартуға арналған ілмекпен жабдықталған, ат қылынан жасалған қылшықпен әшекейленген балта, ілмек, бір қолды сойыл, екі қолды сойыл, ұзын найзалар пайдаланылды. Қазақтардың өзі қару-жарақ жасаған. Жұмылдыру кезінде әр жауынгер кемінде екі жауынгерлік атпен және өз техникасымен жорыққа шығуы керек болды. Қазақтар әртүрлі ұрыс тәсілдерін қолданды, олар аттан тез түсе алатын, оларға күтпеген жерден шабуыл жасалса, шайқасады, айналады, айналады; жауға шабуыл жасағанда тулгама әдісін қолданды - бұрылыс, жаудың қапталына немесе тылына шабуыл. Жеке ерлігі үшін жауынгерлерге батыр деген құрметті атақ берілді.
Рухани мәдениет: әдет-ғұрып, салт-дәстүр, өнер тарихы Қазақтың мемлекеттік хандық мәдениеті
XVI-XVII ғасырлардағы Қазақ хандығының мәдениеті ата-бабаларының мәдени құндылықтарын бойына сіңірген қалыптасқан қазақ халқының мәдениеті болды.
Көшпелі өмір салтының ерекшеліктеріне байланысты киіз үйдің сәнін, киім-кешек, қару-жарақ, ыдыс-аяқты безендіруде, киіз, кілем - текемет, тұскиіз, сырмақ және т.б. безендіруде қолданбалы өнер дамыды. Ою-өрнектер мен өрнектер ежелгі бақташы тайпалардан сабақтастығын сақтап қалды. Негізінен бұл космогониялық мотивтер болды: айшық-гүл – ай гүлі, жұлдыз-гүл – жұлдыз гүлі, шыққан күн – күннің шығуы; зооморфтық өрнектер: көкар мүйіз – қошқар мүйіз, марал мүйіз – марал мүйізі, жануарлардың контуры; өсімдік өрнектері: сабақтар, жапырақтар, гүлдер, жемістер; геометриялық фигуралар. Ою-өрнек әдетте симметриялы болады. Түстердің өзіндік таңбасы болды: көк – аспан, қызыл – күн, от; ақ - шындық, қуаныш, бақыт; сары - бөліну, қайғы; қара - жердің символы; жасыл – жастық, көктем.
Қазақтың әдет-ғұрпы бойынша: бала туу, той, хан сайлау, жауды жеңу, діни мерекелер тойланған. Мереке күндері ат жарысы – бәйге, палуан – күрес, екі аттылы – сайыс, ешкі етін палуан – көкпар ойындары ұйымдастырылды. Мереке әуенмен, айтыс – ақындар айтысымен ұласты.
Көктемгі күн мен түннің теңелетін күні – 22 наурызда тойланатын жаңа жыл – Наурыз мерекесіне маңызды орын берілді. Бұл күні халық бірін-бірі мерекемен құттықтап, молшылықтың белгісі – наурыз көже әзірлеген. Дастархандағы мерекелік шараларда дәстүрлі тәртіп қатаң сақталды. Адамдар олардың жасы мен қоғамдағы орнын ескере отырып, қатаң белгіленген орындарда отырды, тиісінше, емдік жануарлардың өлексесінің белгілі бір бөліктері (бас, төс сүйек және т.б.) түрінде таратылды.
Қазақтар дәстүрлі күнтізбені пайдаланған. Жылдар 12 жылдық циклдерге біріктірілді, Азияның көптеген халықтары сияқты, оларда белгілі бір жануарлардың аттары болды. Уақыт санаумен, ауа райын болжаумен айналысатындар – есепші болатын. Қазақтарда аспан денелері, жұлдыздар, шоқжұлдыздар, планеталар туралы білім болған. Олар Солтүстік жұлдызды, Үлкен Шоқжұлдызды, Кіші Урсаны, Венераны, Марсты, Құс жолын және т.б. Мысалы, Тәңір шоқжұлдызы Жетіген – жеті, Жеті қарт – жеті қария, т.б. бұл шоқжұлдыз астрономиялық сағат ретінде қызмет етті, оған сәйкес табындардың күзетшілері өзгерді.
XVI-XVII ғасырларда қазақтар ресми түрде ислам дінін қабылдады. Оның таралу орталықтары Түркістан, Хорезм, Бұхара болды. Ислам аспан – Тәңір культіне негізделген исламға дейінгі наным-сенімдермен ұштасып жатты. Қазақ жердің рухын – Жерананы, суды – Суананы қастерлеген, оларға таулар, жартастар, ғажайып пішінді тастар, үңгірлер, тоғайлар, жалғыз ағаштар, бұлақтар арналды. Қасиетті жерлерге құрбандық шалынды. Малды қорғаушылар культі сақталды. От культі маңызды рөл атқарды.
XVI-XVII ғасырларда Қазақстанда ауызша халық шығармашылығы мен жазба әдебиеті дамыды. Ауызша шығармашылықты ақын-импровизаторлар – ақындар, айтушылар – жыраулар көрсетеді.Шалқыз-жырау (XV ғ.), Доспамбет-жырау (XVI ғ.), Жиембет-жырау (XVII ғ.) сияқты жыраулардың есімдері белгілі. Сол кездегі эпикалық шығармалар: «Ер-Тарғын», «Қамбар», «Алпамыс», «Қобланды» деген халықты жат жұртшылықтың шапқыншылығынан қорғаған батырлардың қарулы ерліктері туралы айтылады. Әлеуметтік поэмаларға «Қозы-Көрпеш пен Баян-Сұлу» - далалық «Ромео мен Джульетта» жатады.Әйгілі «Қыз-Жібек», «Күлше қыз», «Мақпал», «Сұлу шаш».15 ғасырда «көшпелі философ» Ш.Уәлихановтың айтуы бойынша Асан Қайғы өмір сүріп, қызмет еткен, Асан қайғылы, мұңды, қайғылы, «уәде етілген жерді» армандаған.
Қазақтар араб әліпбиін пайдаланды, білім діни сипатта болды.Жазба әдебиет діни және тарихи кітаптар түрінде болды.Тарихи жазбалар мен шежірелер болған.Ең маңызды ескерткіш – XV-XVI ғасырлардағы қазақтардың тарихына арналған «Джамид ат-таварих» (жылнамалар жинағы) кітабы. Билер кітабының авторы Жалайыр Қадырғали руынан.16 ғасырда тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати өмір сүріп, еңбек етті, оның «Тарих-и-Рашиди» еңбегінде Қазақ хандығының өмірінен баға жетпес деректер бар.
Қорытынды
Қазақ хандығының құрылуы саяси және этникалық процестердің тоғысуы. Оның негізгі кезеңдері Керей мен Жәнібектің көшпелі өзбектердің басшысы Әбілқайырдан бастап тайпалар мен рулардың бір бөлігімен бірге көшуі және Моғолстанның батыс шекарасына қоныс аударуы болды. Мұндағы маңызды оқиға Керей мен Жәнібектің жақтастары үшін өзбек-қазақ атауының бекітілуі болды. Содан кейін Қазақ хандығының құрылуы.Ал, ақырында, Әбілқайыр өлгеннен кейін Керей мен Жәнібектің Өзбек ұлысына қайтып оралуы және ондағы жоғарғы биліктің қолға алынуы.Жаңа мемлекеттік құрылым Қазақстан деп атала бастады.
15 ғасырдың ортасынан 17 ғасырдың басына дейін Қазақ хандығы біртұтас саяси құрылым болды.Ол қалыптасу кезеңдерін, аз және көп тұрақтылық кезеңдерін бастан өткерді.Хандық территориясы қазақ этносының қоныстану шегінде өзінің пішінін бірнеше рет өзгертті.
Қазақстанның ерекшелігі – оның аумағында жүздердің – қазақ ұлтына жататын және жалпы қазақ жерін мекендеген тайпалық бірлестіктердің пайда болуы.Жүздердің құрылуы Қазақстанның табиғи-климаттық жағдайымен және халқының тұрмыс-тіршілігімен – көшпенділікпен байланысты.17 ғасырда жүздер өз хандарын сайлай бастады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Кан Г.В. История Казахстана/пособие для студентов. Алматы, 1998
2. Кан Г.В. История Казахстана. Алматы, 2000
3. Тимошинов В. Культурология. Алматы, 1997
4. Магауин М. Азбука казахской истории. Алматы, 1997
5. Муканов М.С. Из исторического прошлого. Алматы, 1998