Файл: Реферат таырыбы Тщы су кздері мен шлдер Орындаан 1 курс студенттері Рустамов Ажол Ерзада Нргелді.docx
Добавлен: 19.03.2024
Просмотров: 9
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Атакама, Намиб, т.б.) шөлдерге бөлінеді. Географиялық орнына қарай: тропиктік, субтропиктік, қоңыржай белдеу және Арктика мен Антарктида (арктиктік шөл немесе мұз шөлі) шөлдері болып бөлінеді; тауларда шөл (суық биіктаулық шөл) биіктік ландшафт белдеуін құрайды.
Негізінен шөлдерде бұлтсыз ашық күндер саны 197—295 шамасында. Жазы ыстық. Қоңыржай белдеулік шөлде шілденің орташа температурасы 22 – 32С; ең жоғары температурасы 50С; тропиктік және субтропиктік белдеудегі шөлдерде 30 – 38С. Солтүстік Америкадағы Ажал аңғарында ауа температурасы 56,7 С-қа дейін көтеріледі. Шөлдегі топырақ беті кейде 90 С-қа дейін қызады. Жылдық жауын-шашын мөлшері 175 – 200 мм; Такла-Макан шөліндегі орташа мөлшері 9 мм шамасында. Судың булануы, жерге сіңу шығыны көп болғандықтан, шөл арқылы ағатын кейбір өзендер сағасына жетпей тартылып қалады. Топырақ қабатындағы ылғалдың тапшы болуына байланысты шөлдің өсімдік жамылғысы негізінен кедей, онда тек қуаңшылыққа бейімделген өсімдіктер өседі. Шөптесін өсімдіктен эфемерлер және эфемероидтар көп тараған. Субтропиктік және тропиктік, құрлықтың ішкі бөліктеріндегі шөлдерде, әсіресе Африка, Араб түбегіАрабия шөлдерінде суккуленттер, ксерофиттік бұталар және көпжылдық шөптер өседі. Солтүстік Америка және Аустралияның субтропиктік шөлдеріндегі өсімдік жамылғысы басқа шөлдерге қарағанда түрлерге бай келеді. Шөл жануарлары өзін қоршаған географиялық ортаның қатал жағдайына бейімделген. Қосаяқ, кесіртке, жылан, құм сарышұнақтары, құм тасбақалары, қарақұйрық, ақбөкен және т.б. мекендейді. Дүние жүзіндегі ең ірі шөл – Сахара. Қазақстан мен Орталық Азиядағы ірі шөлді аймақтар: Мырзашөл, Қарақұм, Қызылқұм, Бетпақдала. Шөлдің ландшафтысы Жер шарының 19%-ында, Қазақстан жерінің 44%-ында қалыптасқан;
Сахара (араб.: صحراء) — жер бетіндегі ең үлкен шөл. Ауданы 9 065 000 км². Сахара Солтүстік Африкада 10 мемлекеттің территориясында орналасқан: Мысыр, Ливия, Тунис, Алжир, Марокко, Батыс Сахара, Мавритания, Мали, Нигер, Чад, Судан.
Жер бедерінің 80%-ы - биіктігі 200-500 м болатын үстіртті жазықтар. Олардың негізін кристалдық және жанартаулық тау жыныстары құрайды. Орталық бөлігін
Ахаггар (Тахат тауы, 3003 м) және Тибести (Сахараның ең биік жері - Эми-Куси жанартау, биіктігі 3415 м) таулы қыраттары, солтүстік және шығыс бөлігін тұйық ойыстар: Файюм, Каттара (-133м) алып жатыр. Сахарада тасты және қиыршықты (хамада), малтатасты (рег), құмды (эрг), сазды (серир) шөлдер тараған. Мұнай мен табиғи газдың ірі кен орындары, темір, алтын, мыс, уран кентастары бар. Климаты тропиктік шөлдік. Орташа айлық температура қаңтарда 25°C (тіркелген ең төменгі температура -10°C); шілдеде +38°C (ең жоғарғы температура +57,8°C). Сахарада Ніл, Нигер өзендерінен басқа ағысы тұрақты өзендер жоқтың қасы. Жер асты суының мол қоры бар. Ойпаң жерлерінде шұраттар кездеседі.
Халықтың басым көпшілігі Ніл өзенінің аңғары мен атырауына, солтүстік, батыс, оңтүстік аудандарға және жеке шұраттарға шоғырланған; кейбір тайпалары мал шаруашылығымен айналысып, көшпелі өмір сүреді. Негізгі ауыл шаруашылығы дақылы құрма пальмасы, сонымен бірге жеміс ағаштары, көкөніс, дәнді дақылдар өсіріледі. Сахара аумағында Алжир, Марокко, Тунис, Ливия; Мысыр, Батыс Сахара, Мавритания, Мали, Нигер, Сад, Судан мемлекеттері толығымен немесе ішінара орналасқан.
Сахарадан тыс жерлерде пайда болатын бірнеше өзендер шөлдің беткі және жер асты суларын толықтырады. Ніл - тұрақты транзиттік су ағысы бар жалғыз өзен. Оның негізгі салалары - Көк және Ақ Ніл - Сахараның оңтүстік-шығысында бірігеді, ал шөлдің шығыс шетінде өзен сулары Жерорта теңізіне ағады. 1964-1968 жылдары Нілде үлкен Насер су қоймасы құрылды, ол төгілген кезде Тошка көлдерін құрды, оның ауданын Египет үкіметі оазиске айналдыруды жоспарлап отыр. Сахараның оңтүстігінде бірнеше өзен Чад көліне құяды, сол жерден судың едәуір бөлігі солтүстік-шығысқа қарай ағып, жергілікті сулы қабаттарды толықтырады. Нигер өзені Сахараның оңтүстік-батыс шетімен ағып өтеді, оның ішкі атырауының жанында Фагибин, Гару, Ниангай және т.б. көлдер бар.
Ағындар мен уәдилер (қатты жаңбырдан кейін сумен толтырылған құрғақ ағындар) шөлді Антиатлас, Атлас, Орес тауларынан және Ливия, Тунис, Алжир және Марокконың басқа жағалық биіктіктерінен ағатын шөлді солтүстік аймақтарға жеткізеді. Осы өзендердің ішіндегі ең ірілері - Драа, Саура, Зиз. Көптеген кішігірім уәдилер Мельгирдегі Джеди сияқты тұзды батпаққа ағып кетеді.
Сахараның ішінде Ахаггардан, Тассилин-Аджерден және Тибестиден байырғы ежелгі өзендер желісі - уәди Игаргар, Тафасасет, Таманрассет және т.б. Бұл уәдилердің кейбіреулері баяғы уақытта климаты ылғалды болған кезде пайда болды, ал қалғандары кенеттен табиғи апаттардан туындаған су ағындарының салдары, мысалы, 1922 жылғы тасқын Алжирдің Таманрассет қаласын қиратты. Сахараның құм төбелері жаңбыр суының едәуір қорын сақтайды, ол шөлді беткейлерде бұлақтарға еніп, сыртқа шығады. Жаңбырлар сондай-ақ гельттерді толтырады, олардың кейбіреулері кеуіп қалмайды (Аршей, Земмур және т.б.) Сахараның шетінде, сондай-ақ орталық тау жоталарында реликт көлдері, жартылай батпақты және көбінесе жоғары минералданған, сақталған , мысалы, Унианга көлдер тобынан Йоа көлі.
Сахара құмының астында жер асты суларының, оның ішінде артезиандық бассейндердің үлкен алаптары бар. Бұл бассейндер негізінен континентальды төменгі бор құмдастарымен шектелген және оазистерді сумен қамтамасыз етеді. Жер асты ағындарының үлкен көлеміне байланысты Сахараның солтүстік бөлігі жер асты суларына бай; оңтүстік бөлігінде сулар аз, ал сулы қабаттар тереңірек жатыр. Жер асты сулары суару үшін де қолданылады.
Қортынды
Табиғи су қорлары қалай қарасаң да шексіз емес. Тұщы су қорларына келгенде оларды тіпті жеткіліксіз дуеге болады. Тұщы су қоры өте бағалы ресурс, бірақ оны адамзат бұлай бағаламайды, сондықтан ол бүгінгі таңның бір проблемасына айналды. Тағы бір мәселе: Тұщы судын біркелкі таралмауында. Мұндай проблема құрғақ климатты елдерде жақсы байқалады, мысал ретінде Африка елдерін қарастырғанда. Ол жерде тұщы су тапшылығы өте үлкен мәселе болып жатыр, адамдар лай суды қолданып жатыр. Ал, керсініше Алясканы алса, ол жақтағы тұщы су қорлары өте мол болып жинақталған.
Ғылымдардың айтуынша, адамзат өте үлкен масштабты құрғақшылыққа 100 жылдай уақытта тап болады. Сондықтан да суды үнемдеп қолдану тәсілдерін ойластыру қажет.
Шөлдерге келетін болсақ, оларды да жер байлығына жатқызуға болады.
Шөл – құм. жел, күн, аптап ыстық пен тыныштықтың араласу нүктесі. Кейде шөлде тіршілік жоқ деген көзқарас пайда болады, бірақ бұлай басында ғана көрінеді. Шөлдегі өмір өзінің баяу қарқынымен жүреді, мұнда асығыстық пен қарбаласқа орын жоқ, тіпті құм беткейлері әндететін уақыты да болады және осы өлеңдерді естіген адамдар саны өте аз.
Негізінен шөлдерде бұлтсыз ашық күндер саны 197—295 шамасында. Жазы ыстық. Қоңыржай белдеулік шөлде шілденің орташа температурасы 22 – 32С; ең жоғары температурасы 50С; тропиктік және субтропиктік белдеудегі шөлдерде 30 – 38С. Солтүстік Америкадағы Ажал аңғарында ауа температурасы 56,7 С-қа дейін көтеріледі. Шөлдегі топырақ беті кейде 90 С-қа дейін қызады. Жылдық жауын-шашын мөлшері 175 – 200 мм; Такла-Макан шөліндегі орташа мөлшері 9 мм шамасында. Судың булануы, жерге сіңу шығыны көп болғандықтан, шөл арқылы ағатын кейбір өзендер сағасына жетпей тартылып қалады. Топырақ қабатындағы ылғалдың тапшы болуына байланысты шөлдің өсімдік жамылғысы негізінен кедей, онда тек қуаңшылыққа бейімделген өсімдіктер өседі. Шөптесін өсімдіктен эфемерлер және эфемероидтар көп тараған. Субтропиктік және тропиктік, құрлықтың ішкі бөліктеріндегі шөлдерде, әсіресе Африка, Араб түбегіАрабия шөлдерінде суккуленттер, ксерофиттік бұталар және көпжылдық шөптер өседі. Солтүстік Америка және Аустралияның субтропиктік шөлдеріндегі өсімдік жамылғысы басқа шөлдерге қарағанда түрлерге бай келеді. Шөл жануарлары өзін қоршаған географиялық ортаның қатал жағдайына бейімделген. Қосаяқ, кесіртке, жылан, құм сарышұнақтары, құм тасбақалары, қарақұйрық, ақбөкен және т.б. мекендейді. Дүние жүзіндегі ең ірі шөл – Сахара. Қазақстан мен Орталық Азиядағы ірі шөлді аймақтар: Мырзашөл, Қарақұм, Қызылқұм, Бетпақдала. Шөлдің ландшафтысы Жер шарының 19%-ында, Қазақстан жерінің 44%-ында қалыптасқан;
Сахара (араб.: صحراء) — жер бетіндегі ең үлкен шөл. Ауданы 9 065 000 км². Сахара Солтүстік Африкада 10 мемлекеттің территориясында орналасқан: Мысыр, Ливия, Тунис, Алжир, Марокко, Батыс Сахара, Мавритания, Мали, Нигер, Чад, Судан.
Жер бедерінің 80%-ы - биіктігі 200-500 м болатын үстіртті жазықтар. Олардың негізін кристалдық және жанартаулық тау жыныстары құрайды. Орталық бөлігін
Ахаггар (Тахат тауы, 3003 м) және Тибести (Сахараның ең биік жері - Эми-Куси жанартау, биіктігі 3415 м) таулы қыраттары, солтүстік және шығыс бөлігін тұйық ойыстар: Файюм, Каттара (-133м) алып жатыр. Сахарада тасты және қиыршықты (хамада), малтатасты (рег), құмды (эрг), сазды (серир) шөлдер тараған. Мұнай мен табиғи газдың ірі кен орындары, темір, алтын, мыс, уран кентастары бар. Климаты тропиктік шөлдік. Орташа айлық температура қаңтарда 25°C (тіркелген ең төменгі температура -10°C); шілдеде +38°C (ең жоғарғы температура +57,8°C). Сахарада Ніл, Нигер өзендерінен басқа ағысы тұрақты өзендер жоқтың қасы. Жер асты суының мол қоры бар. Ойпаң жерлерінде шұраттар кездеседі.
Халықтың басым көпшілігі Ніл өзенінің аңғары мен атырауына, солтүстік, батыс, оңтүстік аудандарға және жеке шұраттарға шоғырланған; кейбір тайпалары мал шаруашылығымен айналысып, көшпелі өмір сүреді. Негізгі ауыл шаруашылығы дақылы құрма пальмасы, сонымен бірге жеміс ағаштары, көкөніс, дәнді дақылдар өсіріледі. Сахара аумағында Алжир, Марокко, Тунис, Ливия; Мысыр, Батыс Сахара, Мавритания, Мали, Нигер, Сад, Судан мемлекеттері толығымен немесе ішінара орналасқан.
Сахарадан тыс жерлерде пайда болатын бірнеше өзендер шөлдің беткі және жер асты суларын толықтырады. Ніл - тұрақты транзиттік су ағысы бар жалғыз өзен. Оның негізгі салалары - Көк және Ақ Ніл - Сахараның оңтүстік-шығысында бірігеді, ал шөлдің шығыс шетінде өзен сулары Жерорта теңізіне ағады. 1964-1968 жылдары Нілде үлкен Насер су қоймасы құрылды, ол төгілген кезде Тошка көлдерін құрды, оның ауданын Египет үкіметі оазиске айналдыруды жоспарлап отыр. Сахараның оңтүстігінде бірнеше өзен Чад көліне құяды, сол жерден судың едәуір бөлігі солтүстік-шығысқа қарай ағып, жергілікті сулы қабаттарды толықтырады. Нигер өзені Сахараның оңтүстік-батыс шетімен ағып өтеді, оның ішкі атырауының жанында Фагибин, Гару, Ниангай және т.б. көлдер бар.
Ағындар мен уәдилер (қатты жаңбырдан кейін сумен толтырылған құрғақ ағындар) шөлді Антиатлас, Атлас, Орес тауларынан және Ливия, Тунис, Алжир және Марокконың басқа жағалық биіктіктерінен ағатын шөлді солтүстік аймақтарға жеткізеді. Осы өзендердің ішіндегі ең ірілері - Драа, Саура, Зиз. Көптеген кішігірім уәдилер Мельгирдегі Джеди сияқты тұзды батпаққа ағып кетеді.
Сахараның ішінде Ахаггардан, Тассилин-Аджерден және Тибестиден байырғы ежелгі өзендер желісі - уәди Игаргар, Тафасасет, Таманрассет және т.б. Бұл уәдилердің кейбіреулері баяғы уақытта климаты ылғалды болған кезде пайда болды, ал қалғандары кенеттен табиғи апаттардан туындаған су ағындарының салдары, мысалы, 1922 жылғы тасқын Алжирдің Таманрассет қаласын қиратты. Сахараның құм төбелері жаңбыр суының едәуір қорын сақтайды, ол шөлді беткейлерде бұлақтарға еніп, сыртқа шығады. Жаңбырлар сондай-ақ гельттерді толтырады, олардың кейбіреулері кеуіп қалмайды (Аршей, Земмур және т.б.) Сахараның шетінде, сондай-ақ орталық тау жоталарында реликт көлдері, жартылай батпақты және көбінесе жоғары минералданған, сақталған , мысалы, Унианга көлдер тобынан Йоа көлі.
Сахара құмының астында жер асты суларының, оның ішінде артезиандық бассейндердің үлкен алаптары бар. Бұл бассейндер негізінен континентальды төменгі бор құмдастарымен шектелген және оазистерді сумен қамтамасыз етеді. Жер асты ағындарының үлкен көлеміне байланысты Сахараның солтүстік бөлігі жер асты суларына бай; оңтүстік бөлігінде сулар аз, ал сулы қабаттар тереңірек жатыр. Жер асты сулары суару үшін де қолданылады.
Қортынды
Табиғи су қорлары қалай қарасаң да шексіз емес. Тұщы су қорларына келгенде оларды тіпті жеткіліксіз дуеге болады. Тұщы су қоры өте бағалы ресурс, бірақ оны адамзат бұлай бағаламайды, сондықтан ол бүгінгі таңның бір проблемасына айналды. Тағы бір мәселе: Тұщы судын біркелкі таралмауында. Мұндай проблема құрғақ климатты елдерде жақсы байқалады, мысал ретінде Африка елдерін қарастырғанда. Ол жерде тұщы су тапшылығы өте үлкен мәселе болып жатыр, адамдар лай суды қолданып жатыр. Ал, керсініше Алясканы алса, ол жақтағы тұщы су қорлары өте мол болып жинақталған.
Ғылымдардың айтуынша, адамзат өте үлкен масштабты құрғақшылыққа 100 жылдай уақытта тап болады. Сондықтан да суды үнемдеп қолдану тәсілдерін ойластыру қажет.
Шөлдерге келетін болсақ, оларды да жер байлығына жатқызуға болады.
Шөл – құм. жел, күн, аптап ыстық пен тыныштықтың араласу нүктесі. Кейде шөлде тіршілік жоқ деген көзқарас пайда болады, бірақ бұлай басында ғана көрінеді. Шөлдегі өмір өзінің баяу қарқынымен жүреді, мұнда асығыстық пен қарбаласқа орын жоқ, тіпті құм беткейлері әндететін уақыты да болады және осы өлеңдерді естіген адамдар саны өте аз.
