Файл: 45. Кеестік кезеде азастанда полиэтникалы оамны алыптасуы.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 19.03.2024
Просмотров: 46
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
57. Ортағасырлық Қазақстандағы ғылымның дамуы
Ерте орта ғасыр кезеңінен Қазақстан жерінде күрделі тарихи оқиғалар орын алып, саяси жағдай өзгере бастады. Осы кезде түркітілдес халықтар этникалық және саяси үстемдікке ие болды. VI ғасырдың ортасында «түркі» аталатын тайпа одақтарының мемлекеті – Түрік қағанаты құрылды.
Алып далалық империя VIІ ғасырда Батыс Түрік және Шығыс Түрік қағанаты болып екіге бөлінді. Батыс түркілердің мемлекеті Орта Азияны, Жоңғарияны және Шығыс Түркістанның біраз бөлігін қамтыды. Сарыарқа Батыс Түрік қағанатының аумағына енді. Түркі қағанаттарының қарамағына отырықшы, көшпелі де халықтар енді. Орта ғасырларда Түрік, Батыс Түрік, Түргеш, Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қарахан, Қыпшақ мемлекеттері құрылғанын білеміз.
Ұлы далада сауда, қала мәдениетінің өркендеуімен қатар, ғылым да дамыды. Ислам дінінің түркі қағанаттары аумағына таралуымен ғылыми еңбектер араб тілінде жазыла бастады. Сауда халықтардың өзара байланысын кеңейтіп, ғылым және өнер жетістіктерімен алмасуға әсерін тигізді. Мұсылман саудагерлері жергілікті халықпен сауда-саттық жүргізу арқылы дін таратуға да өз үлестерін қосты.
Ислам алғашқыда отырықшы түркілер арасына еніп, қалалар мен ірі елді мекендерге тарады. Белгілі ғалым В. Бартольд түркілер ислам дінін VIII ғасырдың алғашқы жартысында қабылдай бастады дейді. Саманилер дәуірінде, Қарахан мемлекетінің тұсында түркілер жаппай ислам дініне өткен. Х ғасырдың басында Тараз қаласында Сатұқ Боғра хан исламды қабылдады, ал оның ұлы Мұса 960 жылы исламды мемлекеттік дін етіп жариялады. Ислам ежелгі түркі мемлекеттерінің халқын әлемдік өркениеттің рухани құндылықтарымен таныстыруда зор рөл атқарды. Араб тілі арқылы олар басқа халықтардың әдебиеті, философиясы және тарихымен танысты. Мұсылман ғұламалары еңбектерін араб тілінде жазды.
58. XVIII-ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы ғылым
ХІХ–ХХ ғасырлардың бас кезінде Қазақстанды ғылыми тұрғыдан зерттеу жұмысы қарқын алды. Қазақстанды зерттеумен алдыңғы қатарлы орыс зиялы қауымының өкілдері, шығыстанушылар (ориенталистер), саяси жер аударылып келгендер, сондай-ақ қазақ қоғамының білімді тұлғалары айналысты. Бұл салада шетелдіктер – ағылшындар, немістер, француздар да елеулі із қалдырды.
Қазақстанның тарихы мен географиясы,этнографиясы және мәдениетін зерттеуде Ресей ғалымдары мен әскери офицерлердің еңбегі зор болды. Ресей зиялы қауымының Қазақстан аумағына саяси себептермен жер аударылып келген өкілдері көптеген ғылыми еңбектер жазып қалдырды. Олар әртүрлі кәсіп пен мамандық иелері: ақындар мен жазушылар, тарихшылар мен географтар, әскери қызметкерлер мен дәрігерлер болатын. Сонымен қатар олар қазақ өлкесін отарлау саясатын ғылыми тұрғыдан негіздеуге де қызмет етті.
59. Кеңестік білім беру жүйесінің жетістіктері мен қайшылықтары.
1921–1922 жылдары Қазақстанның барлық губернияларында аштық жайлаған кезеңде мектеп ісінің жағдайы өте ауыр еді. Республикада қараусыз қалған жетім балалардың саны айтарлықтай өсті, олар мектептен тыс қалды. Мәселен, 1921 жылы Қазақстанда 158 мың панасыз балалар болды, ал 1922 жылы олардың саны 333 мыңға жетті. Халыққа білім беру қажеттігіне бағытталған қаражат аштықтан зардап шеккен тұрғындарға жіберілді. Мұғалімдер жиі жалақы алмады. Оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар жетіспеді.
Сауатсыздықты жою күресінде «қызыл отау» аталатын білім ошақтары жұмыс істеді. Олар отырықшы халық арасында оқу үйі атқаратын міндеттерді орындады.
1924 жылдың ақпан айында «Сауатсыздық жойылсын» қоғамының қазақстандық бөлімі жұмысын бастады. 1925 жылы қоғамның 882 бастауыш ұйымында 77 800 мүше тіркелді. Сол жылдары ұлы ағартушы А. Байтұрсынұлы қазақ тілінің фонетикалық жүйесіне бейімделген араб әліпбиін жасады. 1925 жылдан бастап халық ағарту ісіне жұмсалатын қаржы мөлшері арта түсті. Барлық үлгідегі жаңа кеңестік мектептердің желісі өсті. Соның арқасында оқушылар саны ұлғайды. Кітаптар шығару жыл сайын артып отырды. 1926 жылы сауаттылық деңгейі қазақ халқында – 6,9%, орыс халқының арасында 36%-ды құрады.
Большевиктер билікке келген алғашқы күндерінен бастап жаппай сауатсыздықты жою үшін күрес жүргізуге кірісті.
Кеңес үкіметінің жергілікті билік органдары Азамат соғысы жағдайында мүмкіндігінше мектептер ашты. Халықты ағарту арқылы большевиктер өздерінің идеологиясын сіңіруді және қарапайым адамдардың сеніміне кіруді көздеді.
1918 жылы шілдеде Түркістан АКСР-інде Халық ағарту комиссариаты (Наркомпрос), ал бұған дейін Қырғыз революциялық комитетінде мектеп бөлімі ашылған еді. 1919 жылы желтоқсанда В.И. Ленин «РКФСР халықтары арасында сауатсыздықты жою туралы» Декретке қол қойды.
1920 жылдан бастап большевиктер Лениннің тапсырмаларын жүзеге асыра отырып, барлық жерде сауатсыздықты жою жөніндегі төтенше комиссиялар құруға кірісті. Олар хат танымайтындарды есепке алуды, мұғалім кадрларын даярлау, мектептер мен қысқа мерзімді курстар ұйымдастырумен айналысты. Курстарда оқу мен жазуды үйретумен шектелмей, табиғаттану, бухгалтерлік есеп, ән сабағы, сурет салу т.б. пәндерді оқытты. Белгілі бір дәрежеде идеология мәселесі де қатар жүргізілді. Осы мақсатта кеңестік билік органдары Алаш қайраткерлері мен халық ағартушыларын тартты. Мысалы, 1919 жылы Ақмола облысының Омбы уезінде ағарту курстарында жұмыс істеуге қоғамның сауатты азаматтары Мағжан Жұмабаев, Қошке Кемеңгеров, Әміре Исин шақырылды.
60. Қазақ КСР Ғылым Академиясы – КСРО-ның ірі ғылыми орталығы
ХХ ғасырдың 20-жылдарынан бастап республикада КСРО ҒА ұйымдастырған бірқатар тұрақты және маусымдық ғылыми қоғамдар жұмыс істей бастады. Академиктер А.Е. Ферсман, А.Н. Самойлович, А.А. Григорьевтер жетекшілік еткен экспедициялар өлкеде ғылыми зерттеулер жүргізді. Олар пайдалы қазба орындары, өсімдіктер мен аңдар дүниесі және қазақ халқының тарихы мен этнографиясы жайлы құнды еңбектер жазды. Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында КСРО ҒА-ның қазақ бөлімшесінде 100 ғылыми қызметкер еңбек етті, оның үшеуі ғылым докторы, 14-і ғылым кандидаты еді. Аталған ғалымдар республиканың 11 ғылыми-зерттеу мекемелері мен тәжірибе секцияларында жұмыс істеді. Картографтар мен геодезистер Қазақстан аумағының 90 %-ына жуығын картаға түсірді. Геологтар жаңа кен көздерін ашты. Іргелі ғылыми ізденістердің барысында республика хром мен ваннадий қоры жағынан әлемде 1-орын алды. Малшаруашылығы да өркендеп, қой мен ешкінің жаңа түрлері шығарылды.
61. Қазақстан Республикасы білімімен ғылымы дамуының мәселелері мен болашағы
Қазақстанда білім беру саласын, соның ішінде мектепке дейінгі білім беруді жан-жақты дамыту және қолдау міндеті алға қойылған. Зияткер, білімді, көзі ашық және жоғары мәдениетті халықтың ғана болашағы табысты болмақ. Балабақшадағы тәрбие – еліміздің жарқын болашағының кепілі. Мектепке дейінгі тәрбие мен үздіксіз оқыту білім беру жүйесінің алғашқы деңгейі ретінде бала тұлғасының қалыптасуы мен дамуы үшін жағдай жасайды.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары мектепке дейінгі білім беру мекемелері саны азайды. Бала туу көрсеткіші төмендеді. Мектепке дейінгі ұйымдар жекешелендірілді. 1999 жылы мектепке дейінгі ұйымдар саны 80%-ға қысқарды. 1991 жылы 8,74 мың мекеме болса, 1999 жылы 1,15 мыңға дейін азайды. Кейінгі жылдары мектепке дейінгі тәрбиелеу желісі қалпына келе бастады.
2010 жылы барлық мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндерді балабақшамен қамтамасыз ету үшін «Балапан» арнайы мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Бағдарлама аясында алғашқы жылы 4 мыңға жуық балабақша және шағын орталықтар өз жұмысын бастады. Мемлекет басшылығы 2025 жылға қарай 3-6 жастағы балаларды мектепке дейінгі біліммен 100% қамтамасыз етуді тапсырды.
62. Қазақ жүздері, Шежіре дегеніміз не?
ҚАЗАҚ ШЕЖІРЕСІ – тарих ғылымындағы халқымыздың шығу тегін, таралуын баяндайтын тармағы. Жүз — орда, қазақ халқының
үш рулық-тайпалық бірлестіктерінің ортақ атауы. Дәстүрлі қазақ қоғамы үш жүзден тұрады: Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз.[1]
63. Атеизм - Атеизм (др.-греч. ἄθεος "терістеу , құдайдың[1]; құдайсыздық[2]"; от ἀ "жоқ" + θεός "құдай"[2][3][4]) — қабылдамау сенім қазақстанда болуы кез келген құдай/құдайдың немесе сенім құдайлар жоқ[5][6][7]. Кең[8] мағынасында атеизм — жай сенім болмауы, болуы құдайлар[9][10][11][12][13][14].
64. Генеология - Генеалогия (др.-греч. γενεαλογία — генеалогиа — "шежіресі"[1], от γενεά — генеа — "род"[1] және λόγος — логос — сөз"; шот, санау"[2]) — жүйелі түрде жиналыс туралы мәліметтерді, тауардың шығу тегі, преемстве және өзара туыстық семей[3], қадағалау шежірені және отбасылық тарихтың; кең мағынада — ғылым мен туыстық байланысы туралы. Мамандар генеалогиясы пайдаланады ауызша мәліметтер, тарихи құжаттар, генетикалық талдау және басқа да әдістерітуралы ақпарат алу үшін отбасы және көрсетуге, туыстық байланыс, оның мүшелерінің. Зерттеулердің нәтижелері жиі түрінде көрінеді диаграммалар немесе генеалогических схемаларын немесе түрінде жазылады әңгімелер. Жазба генеалогиялық зерттеулер ұсынылуы мүмкін қалай шежіре ағашым — ол бақылайды, ұрпақтар не ата-бабаларымыздың бір нақты адам.
65. Демократия - Демократия (др.-греч. δημοκρατία "народовластие" от δῆμος "халық" + κράτος "билік") — саяси жүйесі, оның негізінде жатыр әдісі ұжымдық шешім қабылдау тең әсерінен қатысушылардың нәтижесіне процесін[3] немесе оның елеулі кезеңдері[4]. Дегенмен мұндай әдісі қолданылады кез келген әлеуметтік институттарға, бүгінгі күні оның маңызды қосымшасы болып табылады мемлекет, себебі ол үлкен билік. Бұл жағдайда, анықтау демократия, әдетте, сужают дейін мынадай белгілері:
-
Мақсаты көшбасшыларының басқарылатын олар адамдар арқылы жүргізіледі адал және жарыс сайлау[5][авт. 1]. -
Халық болып табылады жалғыз легитимным биліктің көзі[6][7][8]. -
Қоғам жүзеге асырады және өзін-өзі басқару ортақ игілікке қол жеткізу үшін және қанағаттандыру ортақ мүдделерін
66. Депортация - Депортация (лат. deportatio "изгнание, салып жіберу") немесе" выдворение — мәжбүрлеп жіберу адамның немесе тұтас бір санаттағы адамдардың басқа мемлекетке немесе басқа жерге, әдетте айдауылмен
67. Егемендік - Егемендік - (фр. souverainete - жоғарғы билік) - мемлекеттің сыртқы саясатта толық тәуелсіз болуы және елдің ішкі саясатында мемлекеттік биліктің бәрінен жоғары тұруы. "Егемендік" ұғымын алғаш рет XVI ғасырда француз ғалымы Жан Боден қолданды. Бұл ұғым қоғам дамуының әр кезеңінде әр түрлі мәнге ие болды. Қазіргі кезде мемлекеттік биліктің үстемдігі мен тәуелсіздігі егемендіктің саяси құқықтық мәнін білдіреді және ішкі-сыртқы саясатта көрініс табады.
68. Конституция - Конституция, Ата Заң — Мемлекеттің негізгі заңы, елдегі барлық басқа заңдарға қатысты жоғары заңды күшке ие заң немесе заңдар тобы. Конституция осы заманғы мемлекеттіліктің маңызды белгісі, мемлекеттің бастапқы саяси және құқықтық құжаты болып табылады. Қазіргі кезде Парсы шығанағындағы кейбір абсолютті монархияларда (Сауд Арабиясында, Оманда) ғана Конституция жоқ. Мемлекеттің барлық басқа заңдары оның қағидаларына барынша сәйкестендіріле отырып қабылданады
69. Құрылтай - — түркі-моңғол ақсүйектерінің ресми кеңесі
70. Мемлекет - белгілі бір аумаққа иелік етіп, сол жердегі халықтың еркін дамуына мүмкіндік беретін, қоғам табиғатынан туындайтын ортақ істерді атқаруға қажетті басқарудың жоғарғы дәрежеде ұйымдасқан жүйесі, саяси билік ұйымы. Егемендікке ие және қоғамды басқаруды арнайы механизмдер (аппарат) арқылы жүзеге асыратын қоғамдағы саяси билікті ұйымдастырудың ерекше түрі, саяси жүйенің орталық институты
71. Миф - 1) көне аңыз, әңгіме; 2) тарихи-мәдени сананың ерекше күйі. Ежелгі мифтер мен аңыздар алғашқы адамдар тіршілігінің маңызды бөлігі болып, олардың рәміздік (символдық) мазмұны арқылы адам қоршаған ортаны игеріп, жете түсінді. Мұнда поэзия мен алғашқы білімнің, дін мен әдептің, өнер мен өмірлік тәжірибенің ерекше бірлігі орын алды. Алғаш рет Миф философиясын Дж.Вико (1668 – 1744) ұсынды. Ол Миф қиял ойыны ретінде қалыптасады деген