Файл: Дріс 3 Жыныспен тіркескен белгілерді тым уалауды задылытары. арастырылатын сратар.docx

Скачать файл
Заказать решение

ВУЗ: Не указан

Категория: Не указан

Дисциплина: Не указана

Добавлен: 27.03.2024

Просмотров: 23

Скачиваний: 0

ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.


Қызыл (АА) жене ақ (аа) малдарды шағылыстыру аркьілы алынған бірінші үрпақ шұбар (Аа) түсті болып көрінеді: қызыл (А-геннің өсері) жөне ақ (а-геннің өсері) түктердің араласуы осындай көрініс береді. Ал екінші үрпакта қызыл, шұбар жөне ақ түстер-дің арақатынасы (1:2:1) генотиптік аракатынаска дөп келеді (1АА: 2Аа:1аа). Кодоминанттылықга басымдылық күбылысы төн емес екеніне кдрамастан бірінші үрпақ будандары бірдей болады, демек, Меңдельдің бірінші заңы бүл қүбылыс үшін де дөл.

Тысқара доминанттылык, деп гетерозиготалы дарактар (Аа) белгілерінің дамуы жағынан гомозиготалы дарактардан (АА.аа) асып түсуін түсінеді. Бірінші үрпақ будандары даму көрсеткіштері жағынан ата-анадан асып түседі. Мүндай күбылыс гетерозис деп аталады: будаңдардың бірінші үрпага және кейбір түраралық.

Әдебиеттер

  1. Б.К. Бегимкул Генетика А., 2000.

  2. Е.К. Меркурьева Генетика ., 1991 г.

  1. Ф.Айала . Кайгер Дж. Современная генетика I - III том М., Мир,1987

  2. М.М.Гершензон, Основы современной генетики. Киев,1983

  3. Н. П.Дубинин Горизонты генетики М.,Просвещение,1970

  4. Н.П.Дубинин Общая генетика М., Наука,1986

  5. Б.Льюин . Гены М.,Мир,1987

  6. О.Солбирг. Популяционная биология и эволюция. М., Мир ,1982


Дәріс 4

Тұқым қуалаушылқтың молекулалық негіздері


  1. Генетикалық материалдың табиғаты. ДНҚ және РНҚ.

  2. Уотсон мен Ф.Крик ДНҚ молекуласы.

  3. Нуклеин қышқылдары: химиялық құрамы, құрылысы және синтезделуі.


Негізгі терминдер пурин, пиримидин, ДНҚ, РНҚ, комлементарлық, нуклеотид , нуклеозид, тасымалдаушы РНҚ ,информациялық РНҚ.
Қазіргі күндері геннің дезоксирибонукленин қышқылының (ДНҚ) бөлігі екені жалпыға мәлім. Осы бірегей нуклейн қышқылын 1868 ж Ф. Мишер клетка ядросынан (лат.нуклейн) бөліп ашқан еді. Кейін 1924ж биолог Р. Фельген ДНҚ-ның хромосома құрамында болатынын көрсетті. Бірақ, XX ғасырдың 20-30 жылдары ДНҚ молекуласы төрт мономерлі негіздер (аденинді,гуанинді, цитозинді, тиминді) қатаң қайталанатын жүйелі полимер болғандықтан генетикалық информацияның сақтаушысы бола алмайды деген пікір қалыптасқан болатын.

ДНҚ-ның тұқым қуалаушылық құбылысындағы рөлін айқындауда, Ф.Гриффитстің 1928 ж пневмокк бактерияларында ашқан трансформация құбылысының маңызы зор.

Дезоксирибозануклейн қышқылының негізгі құрылымдық бірлігі – нуклеотида. Кез-келген нуклеотид химиялық әр түрлі үш бөліктен құралған. Бірінші бөлігі – көмірсу дезоксирибоза. Нуклеотиданың екінші бөлігі
– көмірсумен байланысқан пурин немесе пиримидин азотты негіздері. ДНҚ құрамына пурин негіздері – аденин (А) мен гуанин (Г) және пиримидин негіздері цитозин – (Ц) мен тимин (Т) кіреді. Үшінші бөлік – фосфор қышқылының қалдығы көршілес орналасқан нуклеотидтер байланысын қамтамасыз етеді. Организмнің түріне қарай ДНҚ-ның тұтас молекуласында нуклеотидтер саны – құбылмалы: бірнеше мыңнан бірнеше миллионға дейін. Э.Чарграфф ДНҚ молекуласына химиялық талдау жүргізіп, оның құрамындағы аденин мен тимин, гуанин мен цитозин мольдер жағынан бірдей екендігін көрсетті (Чаргафф ережесі) Демек, кез келген ДНҚ құрамын (ΣА+ΣТ):(ΣГ+ΣЦ) арақатынасымен сипаттауға болады. 1953 ж Дж Уотсон мен Ф.Крик ұсынған модель бойынша ДНҚ молекуласы қос тізбектен құралған.Әдетте бір тізбектегі аденинге екі сутекті байланыс арқылы екінші тізбектегі әрқашанда аденин тиминге, гуанинге, цитозинге сәйкес келеді (А=Т; Г=Ц). Осындай бірін-бірі толықтыра алатын, яғни өзара сәйкес келетін тізбектер комплементарлы деп аталады.Спиральдағы (оралмадағы) әрбір пурин не пиримидин негізі дезоксирибозамен байланысып нуклеозида құрайды. Нуклеозидалар бір-бірімен фозфодиэфир байланысы арқылы қосылады.

ДНҚ репликациясы . Митоз немесе мейоз жолымен бөлінер алдында клетканың ДНҚ-сы екі еселенеді (репликацияланады). Бұл арада ДНҚ –ның өзін-өзі синтездей (автосинтез) алатын бірден-бір химиялық зат екендігін атап айту керек.

ДНҚ секілді, РНҚ –ның негізгі құрылымдық бірлігі – нуклеотид: РНҚ-да 4 түрлі нуклеотидтер құралған. ДНҚ құрамында көмірсу дезоксирибоза болса, ал РНҚ- да рибозада 2- көміртек атомына гидроксил тобы (ОН), ал дезоксирибозада сутегі атомы (Н) жалғасқан.

Клетка РНҚ-сы үш түрлі – информациялық (иРНҚ), тасмалдаушы (тРНҚ) және рибосомалық (рРНҚ)- топқа бөлінеді.Үшеуі де ДНҚ –да тікелей синтезделеді. Ал иРНҚ-ның ДНҚ-да синтезделу процесі транскрипция деп аталады.Жаңадан синтезделіп жатқан и РНҚ нуклеотидтері ДНҚ нуклеотидтеріне комплементарлық ережеге сәйкес қосылады, ал процесс РНҚ – полимераза ферментінің қатысуымен өтеді. Информациялық РНҚ-ның ең қысқа молекуласы шамамен 300 нуклеотидтен құралған.

Клеткадағы барлық РНҚ-ның 80%-тін құраайтын рибосомалық РНҚ-ны кейбір хромосомалардың ядро ұйымдастырушы бөліктерінде орналасқан ерекшелі гендер анықтайды.Рибосома массасының 60%-і рРНҚ-дан тұрады.

Тасымалдаушы РНҚ молекуласы үлкен емес:ұзындығы 70-80 нуклеотид.Ол иРНҚ-мен қатар белок синтезіне қатынасады: рибосомаға амин қышқылдарын тасымалдайды.


Информациялық РНҚ молекуоасындағы тізбектен триплеттер негіздерінің полипептидтік тізбектегі амин қышқылдар қатарына аударылу механизмі трансляция деп аталады. Трансляция 3 стадияға бөлінеді: инициация, элоигация, терминация .

Инициация- синтездің бастапқы кезеңі

Элонгация- өсіп жатқан полипептидтік тізбек құрамына амин қышқылдарының тізбектеліп қосылуы.

Терминация- синтездің соңы –УАА, УГА немесе УАГ (стоп - кодондар).
Әдебиеттер

  1. С.Ж. Стамбеков. Жалпы генетика. А., Ана тілі 1993.

  2. Б.К. Бегимкул Генетика А., 2000.

  3. Е.К. Меркурьева Генетика ., 1991 г.

  1. Е.К. Меркурьева,З.В.Абрамова и др. Генетика., М.В.О. «Агропромиздат»,1991

  2. Е.К.Меркурьева, Г.Н.Шангин-Березовский. Генетика с основами биометрии., М,Колос 1983

  3. Ф.Айала . Кайгер Дж. Современная генетика I - III том М., Мир,1987

  4. М.М.Гершензон, Основы современной генетики. Киев,1983

  5. Н. П.Дубинин Горизонты генетики М.,Просвещение,1970

  6. Н.П.Дубинин Общая генетика М., Наука,1986

  7. Б.Льюин . Гены М.,Мир,1987

  8. О.Солбирг. Популяционная биология и эволюция. М., Мир ,1982


Дәріс 5

Тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясы.


  1. Белгілердің тіркес тұқым қуалауы. Кроссинговер.

  2. Рекомбинациялар және оның түрлері.

  3. Гендердің тізбектеле орналасуы.

  4. Хромосомалық генетикалық картасы және оны құрастыру принциптері.


Маңызды терминдер: кроссинговер, хиазма, триангуляция, морганида гетерогаметалы, диплоидты дарақ.

Геннің жэне хромосоманыц гамета тузіуі мен урыктану кезеніңдеп тертібінің параллельдіпне суйене отырып, 1902 ж АБШ галымы В.Сэттон мен немю биологы Т. Бовери тендер хромосомада орналасады деген идеяны алгаш рет болжады. Бул идея тукым куалаушылыктың хромосомалык теориясыньң бастамасын салды. Осы кезден бастап хромосоманы тексеру гене­тикалык зерттеулермен тыгыз байланысты. Гендердің хромосомалардан анагурлым кеп болу керектігің айкын тусіне отырып, В.Сэттон гендердің тіркесу кубылысы туралы болжамды да бірінші болып айтты. Болжамныц гылыми делелді 1910 жылы АБШ-тыц атакты генетип Томас Хант Морган усынды. Ол кішкене саргыш-коңыр жеміс шыбыны - дрозофилага тәжі рибелер журпзді, Бул шыбынньң тобын жазда жене ерте кузде жерге тускен жене шіріген жемштер айналасынан керуге болады.

Дрозофила - генетикалык зерттеу-лерде жиг кодцанылатын жене ете колайлы объект, себебі бул шыбынньң генерация уакыты ете аз (әрбір 10-15 кунде жаца урпак береді, ал урпагыныц саны кеп (әрбір будандастырудан (Нрнеше жуз) жене шыбын лабораториялык жагдайда оңай өсіріледі. Будан баска, оның кариотипің терт-ак жуп хромосомалардан (2п=8) туруы да генетикалык зерттеулер ушш айтарлыктай мацызды. Т.Х. Морган дрозофила шыбынында дигибридтік жене одан курделі шагылыстыру нетижелерің талдай отырып, тукым куалаушылыктыц хромосомалык теориясыньң непзің салды.


2. Кез келген организмге ген жене хромосома деңгейінде сандык тургыдан талдау жасасак, гендердің хромосомалардан елде-кайда кеп екенің байкар едік. Дрозофиланын терт-ак хромосомасы бар, ал оньң зерттелген гендерінің саны мьңнан асады. Уй хайуандарында хромосома саны 80-нен аспайды (уйректе 2п=80, туйеде 2п=74 т.с.с), ал олардьң кез келгенңде тендер саны-ондаган мыц (10-50 мыц). Осыган қараганда, ербір жуп хромосомада бір емес, бірнеше мыц аллельдер орналасуы керек. Ал хромосоманыц келеа урпакка біртутас тукым куалайтын элемент ретінде бершетшш ескерсек, окда бір хромосомада орналаскан гендер тіркесіп тукым куалайды, демек, ер турлі гендер, Мендельдің III заңындай, бір бгрмен теуелсіз турде тукым куаламайды. Өйткені бул зац бойынша олар ер турлі жуп хромосомаларда орналасуы керек еді.

Белгілердің тіркес тукым куалау кубылысын алгаш рет 1906 жылы агылшын генетиктері В.Бэтсон мен Р.Пеннет хош шел бур-шакка дигибриидпк будандастыру журпзу нетижесінде ашты. Олар гулі кан кызыл, тозаңы сопак өсімдікті кызыл гулді тозаңы домалак өсімдікпен будандастырганда F1, біркелі (гулі - кан кызыл, тозаңы - сопак) болып шыкты, ал F2-де классикалык, 9:3:3:1 аракатынастьң орнына 11:1:1:3 аракатынасы алынды. Бул кездей-сок, нетиже, Мендель зандарына кдйшы келедг. Оныц шешімің 1910-1915 жыддары Т.Х. Морган жене оньщ шеюрттері А. Стертевант, К.Б Бриджес жене Г. Мюллер дрозофилада тапты.

3. Морганньң дрозофилада жургізген дигибридгтік шағылыстыруын карастырайык. Канаты жетіс сур шыбын мен канатты шала кара шыбынды будандастырганда F1-де барлык дрозофила жетік канаты, сур денелі болып шыкты. Осыган орай дрозофиланыц генотипі зерттеліп отырған екі жұп бойынша былайша белгіленеді: V - жетік қанат, V - шала қанат және В - денесі сур тусі, Ь - денесі кара тусі. Одан ері, осы Е, - деп дигетерозиготалы аталык шала канатты аналык кара шыбынмен шагылыстырылса ягни талдаушы шагылыстыру журпізілсе (У УуВЬ х 9 ууЬЬ), Мендель занына сейкес куткендегідей әркайсысына 25%-тен келесі төрт турлі фенотипің (1 жетік канатты сур : 1 жетік канатты кара : 1 шала канатты сур : 1 шала канатты кара) орнына шыбынның екі фенотипі ғана ягни 50% жепк кднатты сур жэне
50% шала кднатты кара шыбындар алынды (21 а,э-сурет), Демек, жетік канаттылык пен сур дене тусі, шала канаттылык пен кара дене тусінің тендері бірігіп тукым куалайды екен ягни дене тусі мен канат формасын аныктайтын тендер бір жуп хромосомада орналасады, олар урпакққа тіркесіп беріледі деп тужырымдауга болады. Сондыктан да, сперматогенез кезінде жуп хромосомалардьщ эрқайсысы жеке-жеке жыныс клеткага ажырайтындыктан, дигетерозиготалы біришл урпак гаметалардыд ею турш гана тузеді: біршіШСі - УВ. еюнипа — уЬ (сызыкшамен хромосома белпленген).Сонымен кері шагылыстырудан алынган урпактар бастапкы ата-аналар фенотипш толык (100%) кайталайды. Бул толык тіркес қубылысыдеп аталады.

Талдаушы шагылыстыруга F1-ден аналык шыбын алынса, Р, негізінде толык тіркестегідей фенотиптің екі типі емес, төрт типі, ягни жетік қанатты сұр, жетік канатты кара, шала канатты сур жене шала кднатты кара типтер алынады, бірак олардьщ ажырауы Мендельдщ III зацындагыдай тен аракдтынаста (1:1:1:1) емес Дрозофила шыбындарыньщ 41,5%- жетік канатты сур, 41,5%- шала кднатты кдра, 8,5%-іжетік қанатты кара жене 8,5%-і шала кднатты сур болып шыкты. Бул арада да біз бастапкы белплердщ кебшесе біріпп тукым куалайтынын кереміз, бірак олардьщ тіркесіп тукым куалауы толык емес (83%).

Толык емес тіркес себебі тусіну ушің белгілердің жаңа комбинациясы (сур шала каналы жене кара жетәк канатты) қайдан пайда болады деген сураққа жауап беру керек. Ол ушің мейоз процесінің бірінші бөлуіндеп хромосомалардың өзгеру тәртібін еске тусіреік. Мейоздыц бірінші профазасын зигонема стадиясында бивалент гомологты хромосомалар бір-біріне тартылып, конюгацияланады да, диплонема стадиясында, керісінше хромосома жіпшілері бір-бірінен итеріліп, гректің хи әріпіне /х/ уксас фигура тузіледі, ол хиазма деп аталады. Буны алгаш рет 1909 жылы бельгия цитологы Ф.Янсенс саламандра сперматогенезш зерттеген кезде байкдган болатын.

Янсенс бакылауына суйене отырып, Морган хиазма тузілуу барысында гомологты хромосомалар өз беліктерімен ею жакты алмасады деген жорамал айтты. Гомологты хромосомалар

Смотрите также файлы