Қарағанды қаласының «№15 жалпы білім беретін мектебі» коммуналық мемлекеттік мекемесі

Тақырыбы:

«Орталық Қазақстандағы орта ғасырлық қалалар»
Бағыты: Өлкетану

Орындаушы:

Құрал Гүлайым, 7-сынып,

«№15 ЖББМ» КММ,

Қарағанды қаласы, Қарағанды облысы

Жұмыс жетекшісі:

Әбдіғұл Сандуғаш Нұрланқызы, педагогика және психология магистрі, тарих пәнінің мұғалімі,

«№15 ЖББМ» КММ
2021 жыл

Мазмұны:

І. Кіріспе 4

ІІ. Негізгі бөлім 6

Орталық Қазақстандағы керуен жолдары

Орта ғасырлардағы Орталық Қазақстан қалалары

ІІІ. Қорытынды бөлім 12

Әдебиеттер тізімі 13

Қосымшалар 14

Резюме (аннотация)
Зерттеу барысында біз Орталық Қазақстанның ортағасырлық қалаларының ескерткіштерін археологиялық зерттеу әдістерін қолдандық. Қоныс кешендері туралы жарияланған археологиялық деректер қарастырылды. Жазбаша дереккөздердің мәліметтері зерттелді, талдау арқылы қалалық мәдениетті қалыптастырудың экономикалық, әлеуметтік, саяси алғышарттары анықталды. Археология деректері мен жазба дерек көздерін салыстыру бізге көшпелі қоғамдардың даму барысы мен жолдары мен осы өңірдегі урбандалу процестерінің қалыптасуы туралы жалпы түсінік берді.

Орталық Қазақстандағы орта ғасырлық қалалар

1. 
   Кіріспе
   

Орта ғасырлардағы қалалар санының өсуі олардың маңыздылығының артуымен, Шығыс пен Батыстың экономикалық, мәдени байланыстарының дамуымен байланысты болды. Мұның екінші себебі-көшпелі малшылардың қала маңындағы және ішіндегі отырықшы өмір салтына көшуі, бұл қалалар санының өсуіне, сондай-ақ олардың халқының санының өсуіне әсер етті. Біз Қазақстан тарихы пәнінен орта ғасырлардағы қала мәдениетінің даму тарихын өткенде оңтүстік Қазақстан қалаларына көбірек тоқталамыз, сонымен қатар бұл пәнді меңгеру барысында «Өлкетану» материалдарымен де танысамыз. «Өлкетану» оқулығында осы аталған кезеңдегі өз өлкеміздің тарихымен танысу барысында «Басқамыр және Аяққамыр» қалаларымен таныстық.

Ұлы Жібек жолының тармақтары келесідей болып келеді: Жетісудан Тараз арқылы өтетін жол Испиджабқа тарайды: бірінші бағыт Шаш арқылы оңтүстік-шығыс бағытқа Самарқанд пен Бұхараға және сол жақтан батысқа қарай жүрді; екінші бағыт Шымкент, Отырар, Түркістан, Сауран, Сығанақ арқылы өтті және Баршынлыкент арқылы екі трассаға бөлінді: біреуі оңтүстік-шығысқа Хорезмге қарай жүрді, екіншісі – Жанкент арқылы Арал теңізінің солтүстік жағалауымен және Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауымен батысқа қарай шықты. Жаркенттен Солтүстік Қазақстанға да бағыт келді. Сығанақтан Ақсүмбе арқылы Орталық Қазақстанға бағыт өтті (Қосымша №1).

---

Яғни, Ұлы Жібек жолының бір бағыты біздің Орталық Қазақстан арқылы өтсе, онда ортағасырлық қалалар бізде қалай дамыған деген сұрақ туындады. Сол себепті мен өз жетекшіммен осы тақырыпты жан-жақты қарасытруды бастадық. Бұған Ұлытау етегіндегі Басқамыр және Аяққамыр қалалары және Кеңгір өзенінің жағасындағы Торайлы және Сарайлы қалалары дәлел бола алады.

Таңдап алған тақырыбымыздың өзектілігі:

Орталық Қазақстан өңірінде қазақ тарихындағы Жошы хан, Алаша хан кесенелері тәрізді Ұлы ескерткіштер орналасқан. Тарихтың маңызды ескерткіштерінің қатарына ортағасырлық қалалар мен елді мекендердің қирандылары кіреді, бұл жерде ордалардың, қалалардың және сауда-қолөнер орталықтарының бар екендігін көрсетеді. Жоба барысында жинақталған материалдар Қазақстан тарихы пәнінен алған білімімізді тереңдетуге ықпал етеді.

Жобамен жұмыс жүргізудегі мақсатымыз:

Орта ғасырлардағы Орталық Қазақстан қалаларын зерттеу, Қазақстан тарихы пәні бойынша алған білімімізді кеңейту. Қалаларға сипаттама беру және олардың функцияларын ашып көрсету.

Міндеттер:

1. Көшпелі қоғамдардың экономикалық, әлеуметтік, саяси даму деңгейін анықтау.

2. Археологиялық материалдар мен мәліметтер негізінде Орталық Қазақстанда белгілі бір тарихи кезеңдерде қалалардың пайда болу және даму себептерін анықтау.

3. Көшпелі қоғамдарда қалалар мен қалалық мәдениеттің пайда болу заңдылықтарын анықтау.

Бүгінгі күнде бұл тақырып бойынша кітапхана мен интернет ресурстардан материалдармен таныстық, мұражайға барып қосымша деректерді қарастырдық. Болашақта Ұлытау өңірі тарихи ескерткіштеріне бару арқылы танысуды жоспарлап отырмыз.

2. 
   Негізгі бөлім
   

Орталық Қазақстандағы керуен жолдары

Орталық Қазақстан даласымен өткен керуен жолдары бұл аймақты негізінен Сырдария өзені бассейніндегі отырықшы-егіншілік оазистермен байланыстырды. Бұл жолдар соңғы уақытқа дейін, яғни Орталық Қазақстанды өнеркәсіптік игеруге дейін пайдаланылды. Осы керуен жолдары арқылы Орталық Қазақстан Ұлы Жібек жолы жүйесіне (Қазақстан тарихы., 1996, 497 б.) қосылды. Аталған өңірлер арасындағы байланыстар дала халқының негізгі бөлігі көшпелілікке көшкеннен кейін көшпенділер үшін де, Оңтүстік тұрғындары үшін де қажеттілікке айналды және үлкен экономикалық маңызға ие болды. Көшпелілікке көшумен Сарысу және Хан жолдары бағыттарының пайда болуын байланыстыру қажет сияқты. Табиғи-климаттық жағдайлармен тығыз байланысты көшпенділер Бетпақ Дала шөлі арқылы ең қолайлы жолдарды таба алды.

---

Керуен жолдарының бірі Сырдарияның төменгі ағысынан солтүстікке, Орталық Қазақстанның кең даласына жетті. Бұл жол Сарысу өзенінің бойымен өткендіктен, ол халық жадында және әдебиетте Сарысу жолы деген атпен танымал. Бұл жол және оңтүстіктегі барлық керуен жолдары Сырдария қалаларын Сарысу, Нұра, Есіл және Торғай өзендерінің аңғарларында орналасқан қыпшақтардың кең жайылмаларымен байланыстырды. Қимақтар қонысының солтүстігі - осы керуен жолының ең шеткі нүктесі, ал кейінірек-Батыс Сібір қалалары болды.

Сарысу жолының оңтүстігіндегі бастапқы пункттер: Отырар, Сауран, Жанкент, Сығанақ қалалары болды. Жанкенттен жол екі бұтақпен жүрді: біреуі тікелей солтүстік-шығысқа, Сарысу өзенінің төменгі ағысына, екіншісі Сырдария бойымен Сығанаққа дейін, онда Отырар мен Саураннан керуен жолымен қосылып, Сарысу мен Шу өзендерінің төменгі ағысына қарай бет алды. Қаратаудан және Талас өзенінің алқабынан Оңтүстік Оралға дейін бара жатқан Белен ана ауданындағы бір керуен жолға қосылып, Жанкент-Сығанақ бағыты әрі қарай Сарысу өзенінің сол жағалауымен жүріп өтіп, Тас-өткелдің қиылысына жетіп, оның оң жағалауына өтті.

Қара-жарға дейінгі жол Сарысу өзенінің оң жағасындағы аңғармен, Ала-көшін, Жаман-қорған, Талмас-ата атақты жерлерімен өтті. Бұл аудандардың көпшілігі XIV ғасырдан бері Әмір Темірдің әскери жорықтарының сипаттамаларынмен белгілі 1].

Орта ғасырлардағы Орталық Қазақстан қалалары

Бұл ескерткіштерді алғаш ашушы және зерттеуші құрметіне академик Әлкей Марғұлан ие. Алғашқы құрылған Археологиялық экспедиция Ә.Х. Марғұлан басқарған Орталық Қазақстан экспедициясы болды. Осы уақытқа дейін экспедиция Сарыарқаның ежелгі дәуірлерін жүйелі түрде зерттеп келеді.

Осы уақытқа дейін экспедиция Сарыарқаның ежелгі дәуірлеріне жүйелі түрде зерттеу жүргізіп келеді, ол әрқашан тек аумақтық ауқымын ғана емес, зерттелетін ескерткіштердің кең хронологиялық ауқымын да ерекшелеген. Экспедиция неолит және энеолит дәуірлерінің тұрақтарын, Андронов және Дәндібай-Беғазы мәдениеттерінің қоныстары мен зираттарын, б.з. б. VІІ-І ғғ. жерлеу құрылыстарын, түркі заманының қорғандарын, ортағасырлық қалашықтар мен қоныстарды тауып, зерттеді және қазды. Ә. Х. Марғұлан орта ғасырларда Орталық Қазақстан тек көшпенділер елі ғана емес, сонымен қатар отырықшы және қалалық мәдениет орталықтарының бірі болғандығын дәлелдей алды.

---

Мұнда Нұра мен Сарысу алқаптарында, Ұлытау тау бөктерінде қолөнер, сауда және егіншілік орталықтары болған ортағасырлық қоныстар мен қалашықтардың қалдықтары табылды. Көптеген қалалар мен ауылдар металдар – мыс, қалайы, күміс, қола, алтын өндірісінің орталықтары болды.

Кеңгір және Сарысу өзендерінің бассейнінен, Ұлытау және Жезқазған аудандарынан табылған ортағасырлық қалашықтар отырықшы мәдениеттің, суармалы егіншіліктің дамуын айғақтайды. Тұрақтар негізінен тастан, саздан салынған. Отырықшы мәдениеттің сақталып қалған іздерінің ішіндегі ең көрнектісі Ұлытау ауданындағы Арғанаты тауындағы Домбауыл қалашығы болып табылады. Бұл қала ортағасырлық Орда-Базар қаласынан үлкен. Орда-базарында 30 жыл бойы Дешті Қыпшақ ханы Әбілқайыр өз теңгесін басып шығарған. Тағы бір құнды тарихи орын-Ұлытау тауының солтүстік етегіндегі Қаратал көлінің жағасындағы Алаша хан қалашығы. Сондай-ақ Қорғантас мұнаралары орналасқан Нөгербек дарасы мен Басқамыр бекіністерін, Жошы хан кесенесіндегі бекіністі орынды атауға болады.

Орталық Қазақстанның ортағасырлық тарихы-қоныстар, бекіністер, қалашықтар бойынша археологиялық деректер береді. Археологиялық қазбалар ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап ортағасырлық Қазақстанның осы шептерінде, тіршілік әрекеті бар бекіністердің қала-қоныстарында жүргізілуде.

Біз жұмыста қарап жатқан нысандарды қазақстандық археолог Жұман Смайыловтың археологиялық жұмыстарының қорытындылары бойынша 4 түрге жіктейміз:



Сонымен, жоғарыда аталған нысандарға толығырақ тоқталайық:

1. 
   Шотқара қалашығы - Кеңгір өзенінің сол жағалауында Жезқазғаннан солтүстікке қарай 40 км және Жошы хан кесенесінен оңтүстік-батысқа қарай 7 км жерде орналасқан. Қалашық шағын өзенге құятын биік жерде орналасқан. Бұл білікпен және шұңқырмен құрылған тікбұрышты құрылым, оның бұрыштарында мұнаралар бекітілген және бұрыштарға бағытталған. Ішкі бөлігі үйінділерден қалашықтың ортасына қарай біртіндеп төмендейді. Қалашықтың жақтары біліктердің ұшымен мынадай өлшемдерге ие: солтүстік-шығыс – 28 м, оңтүстік-шығыс – 32 м, оңтүстік-батыс – 28 м, солтүстік-батыс – 32 м. Қалашықтың жыралары үш жағынан сақталған, ені 2,5 - тен 6,5 м – ге дейін, тереңдігі 0,5 м-ге дейін. Археологиялық зерттеу барысында алынған деректер негізінде XIII-XIV ғғ. даталанады.
   
2. 
   Басқамыр қалашығы. Жезді өзенінің сол жағалауында Жезқазған қаласынан солтүстік-батысқа қарай 83 км жерде орналасқан. Талдысай өзенінің Жездіге құятын тұсында төбелермен қоршалған шағын жазықта. Төртбұрышты, орлары бар. Қалашық бұрыштарымен әлемнің төрт жағына бағытталған. Қалашықтың солтүстік – шығыс жағы – 79 м, оңтүстік-шығыс жағы – 80 м, оңтүстік-батыс жағы – 78,5 м, солтүстік-батыс жағы-80 м.әрбір жағының бұрыштары мен ортасында қайта жаңғыртылған, сыртқа шығып тұрған төбешіктер орналасқан.
   

---

Қалашықтың айналасында және оның алаңында екі мазардан және кейінгі орта ғасырлардағы жерлеу орындарынан тұратын бейіт орналасқан. Қалашықтың пайда болу уақытына қарауыл мұнарасы, суару жүйесінің қалдықтары және үңгір-шахта жатады. Қарауыл мұнарасы төбеден шығысқа қарай 2 км жерде орналасқан. Мұнара жоспарда төртбұрышты, сазды ерітіндідегі тас плиталардан тұрады және өлшемі 3х3 м. сақталған биіктігі-3,5 м. Суару жүйесі бірқатар арықтармен ұсынылған, ең жақсы бекітілген Сарыбұлақ бұлағынан бастау алады, қалашықтан шығысқа қарай 800 м және оның солтүстік бұрышына жақындайды. Қалашықтан батысқа қарай 1,3 км жерде жартас жотасында тереңдігі 20 м-ге дейінгі үңгір-шахта бар. Қамалдың орталық алаңында көлемді цитадель орналасқан, оның әрбір бұрышына мұнара орнатылған. Қалашықтың оңтүстік –шығыс жағынан керуен жолы жүріп Сарысудың төменгі ағысы арқылы Сырдария жане Ұлытау аудандарын байланыстырып тұрған. Қалашықтан аздаған керамиканың фрагменттері табылған. Олар орта ғасырда Жезді өзені бойындағы жергілікті жерде дайындалғанын байқауға болады. Керамика өндірісінің орталығы Милықұдық болған, яғни ол жерде жоғары температуралы күйдіргіш пештердің орны тіркелген. Сонымен қатар қалашықтың солтүстік қабырғаларынан үй жануарларының сүйектері және асханалық керамикалық сынықтары табылған 3].

3. 
   Аяққамыр қалашығы. Аяққамыр қалашығы Жезқазған қаласынан солтүстік-батысқа қарай 70 км жерде, Жезді өзенінің сол жағалауында, Қарабұлақ бұлағының құйылысында орналасқан. Қалашық-биіктігі 1 м-ге дейін. Қалашықтың үш жағында ор бар, төртінші оңтүстік-батыс жағында қалашыққа қатты қалқып созылған төбелер және фрагменттік сақталған тас қабырғалар түріндегі құрылыстардың қалдықтары жапсарлас жатыр. Қалашықтың шығыс бұрышы жер қазу жұмыстарымен бұзылып, ор арқылы байқалады. Қалашықтың бұрыштарында биіктігі 1,1 м дейін мұнаралардың тіреулері бар. Мұнаралардың тіректері сыртқа шығады, солтүстігі 10 м, оңтүстігі 13 м, батысы 11 м.
   
4. 
   Жошы Ордасы - бекініссіз қонысы Кеңгір көлінің сол жағалауында, Жезқазған қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 45 км-дей жерде орналасқан. Елді мекен Жошы хан кесенесінің жанында. Кесенеге жапсарлас төрт төбешікті қоспағанда, қоныстың бүкіл аумағы жыртылған. Қоныстан станокты керамиканың фрагменттері, көк түстә және белгілері бар күйдірілген кірпіштер табылды. Елді мекеннің оңтүстік жағында диаметрі 7 м-ге дейін шұңқыр тәрізді шұңқыр бар, тереңдігі 2,7 м.
   
5. 
   Нөгербек Дарасы-Айбас Дарасы бекінісінен солтүстік-шығысқа қарай 4 км жердегі бекініс. жерінде орналасқан. Трапеция түрінде салынған бекініс қабырғалары кірпіш пен тастан жасалған. Қабырғалардың әр бұрышында және ортасында мұнаралар бар. 1941 жылы теолог Б. М. Чудинов қаланы салды. Қабырғаның ұзындығы-82 м, ені-78 м-55м, қалыңдығы-4-5м.бекіністің ішінде ауданы 275 шаршы метр болатын 5 шаршы ғимарат сақталған. м. ең үлкені 250 м. барлық ғимараттар Батыс қабырғалардың жанында орналасқан. Қабырғалардың жанында 3 құдық табылды.
   

---

Смотрите также файлы

• Редактирование служебных текстов с учётом особенностей синтаксических средств русского языка.docx

• Профилактика конфликтов на национальной основе (опыт, анализ, рекомендации).pdf

• ТЕСТЫ ПП.doc

• Тесты МЛО.doc

• Дістемелік кабинеті.doc