Файл: 1 семестрлік жмыс пн Философия.docx

Кіріспе 2

Философияның пайда болуы 3

Негізгі бөлім 4

«Сократқа дейінгілер» кезеңі 4

Анаксагор шәкірті - Сократ 5

Сократтың рационализмі 13

Қорытынды 19

Кіріспе

Философияның пайда болуы

Бәрінен бұрын не болды? Бір әлем болғаны анық. Тек біз ол әлем жайында ештеңе білмедік. Бірақ тіріміз, жүрміз.

Сонау неолит дәуірінде айналаға қарап осы сұрақтарды қойған адам болса, ол – ең алғашқы философтардың бірі.

Бізге көрінетін, көрінбейтін әлемде не болып жатыр? Мынау айналамыздағы дүние не үшін?

Мыңдаған жылдар бойы бұл сұрақтардың жауабы бар болып келді. Ол жауаптар ырымшылдықтан, ертегі-аңыздардан, діни нанымдардан там-тұмдап жиналған еді. Бірақ олар философиялық жауаптар емес-ті.

Бұл сұрақтарға ең алғаш философия тұрғысынан жауап берген халық б.д. дейінгі VI ғасырдағы гректер болды. Олар ақылмен, оймен көріп бақылау әдісін қолданды. Батыс Африканың өзге тайпаларынан айырмашылығы, бұлардың санасы ырымшылдықтан, фетишизмнен ада еді.

Басқа жер емес, Эгей теңізінің осы бір елеусіз жағалауларында адамзат дамуындағы аса зор қадам жасалу себебі неде? Мұның жұмбағы әлі шешілген жоқ. Гректермен салыстырсақ, сол замандағы қытайлар, вавилондықтар мен ежелгі египеттіктер дамудың жоғарғы сатысында болатын. Өркениеті әлдеқайда мықты, технология жетілген еді. Математиканы гректерден жақсы білетін. Жібек шығару, пирамида салу, күннің тұтылатын уақытын болжау сияқты істерде гректерді көп кейінге тастап кеткен-ді. Қытайлардың, вавилондықтар мен көне мысырлықтардың күрделі діни нанымын олимп құдайлары бастан кешкен шытырман оқиғаларды суреттейтін грек мифологиясымен салыстырсақ ше? Мұнда да басымдық гректер жағында емес. Бұлардікі дамудың бастапқы кезеңінде қалып қойған дін еді (олай дейтініміз, адамды құрбандыққа шалу ғұрпы өсіп-жетілген діни жүйелерге ғана тән).

Алайда, мана айтылған жұмбақтың бір шешуі осында – ежелгі грек мәдениетінің балаңдығында жатуы әбден мүмкін. Балаңдығы болмаса батыс мәдениетінің негізі саналатын ежелгі грек мәдениеті керемет гүлденбес еді. Гректердің сәби сенім-нанымы дін жайындағы ойларға берілуге мүмкіндік қалдырмайтын. Гректерге дейінгі халықтардың басында әлем туралы сұрақтар туса, оларға дін жауап тауып беретін еді. Сол себепті ырымшылдық пен метафизикасыз ойлану, бақылау болмайтын. Мысалы, вавилондықтардың астрономиясында астрологияның ықпалы күшті болса, египеттіктердің математикасы діни ырымдармен араласып жатты. Ал өз заманында гректер де ақылды сұрақтар қоя бастаған кезде олардың мәдениеті дін мен ырымшылдық ықпалында емес еді.

Негізгі бөлім

«Сократқа дейінгілер» кезеңі

Ежелгі грек мәдениетінің кереметтей жылдам дамып кетуі осының арқасында болса керек. Грек трагедиясының қалай пайда болғанына қарайықшы. Ол діни ғұрыптан шықты, сосын талғамы биік көрерменге арналған драмаға айналды. Және бұл процесс бір буынның өміріне тең уақытта басталып, аяқталды. Философия да дәл осылай болды: ол б.д. дейінгі VI ғасырдың орта шенінде пайда болды да, арада бір жарым ғасыр уақыт өткенде бүгінгі күні де философияның аса көрнекті өкілі болып саналатын Платонды дүниеге әкелді. Осы тұрғыдан алғанда б.д. дейінгі VI ғасырдағы грек философиясы қайталанбас жетістік жасады.

Ежелгі Грекияның тұңғыш философы деп Кіші Азиядан шыққан Фалесті айтуға болады. Ол б.д. дейінгі 585 жылы күннің тұтылатынын алдын-ала болжап, сонымен даңқы шыққаны белгілі. Алайда, күннің тұтылатыны жайлы деректі ол вавилондықтардан алған сияқты.

Фалесті алғашқы нағыз философ дейтін себебіміз, ол әлемді мифтік образдар емес, кәдімгі көз көріп тұрған табиғаттың терминдері арқылы түсіндіруге тырысқан бірінші ойшыл еді. Яғни, Фалес түйген ойлардың растығын ақыл-ойдың көмегімен тексеруге болатын еді. «Әлемде бәрі судан тұрады» – Фалес философиясы осы. Қате тұжырым жасағанына қарамастан, немесе соның арқасында Фалес бүкіл философияның жолын ашты.

Фалестен кейін философия тез дами бастады. Философтар көбейді. Олардың әрқайсысы әлемнің құрылысы турасында өз пайымдарын айтты. Біреулері әлем судан емес оттан тұрады деді, енді бірі ауадан деді. Бұл дәуірдің (б.д.д VI ғасырдың ортасынан б.д.д. V ғасырдың ортасына дейінгі аралық) философтарын «Сократқа дейінгілер» («досократиктер») деп атайды. Бізге олардың еңбектерінен үзінділер ғана жетті. Соған қарамастан, ол философтарды біз жақсы білеміз. Өзі ашпаса да әйгілі математикалық теореманың авторы болып саналатын Пифагорды мысалға алайық. Ол музыкада сандардың негізгі атқаратын рольді атқаратынын, нақтылап айтсақ, музыкада гармонияның сандық пропорцияларға байланысты екенін түсінді. Осыдан келіп Пифагор «әлем сандардан тұрады» деген қорытынды жасады. Бұл теория ақылға сыйымсыз көрінуі мүмкін. Бірақ асықпаңыз. Эйнштейн Ғаламды математикалық формулалар арқылы тануға және түсіндіруге болады деп санады. Ал қазіргі заман ғалымдары «әлем сандардан тұрмауы мүмкін, бірақ әлемді анықтауда және сипаттауда сандар негізгі роль атқарады» деген пікірде.

Заманынан бұрын туған тағы бір досократик Демокрит болатын. Ол әлем атомдардан тұрады деп есептеді. Арада екі мың жыл уақыт өткенде ғалымдар да осындай қорытындыға келді.

Анаксагорды Перикл афинылықтардың сауатын көтеру мақсатында Кіші Азиядан алдырды. Сонда да Анаксагор Афинының алғашқы философы болып саналады.

Анаксагор шәкірті - Сократ

Анаксагорды ұлы ойшыл деуге келіңкірмейді. Ол бұрынғы дәстүрден бас тартып, әлем бір емес, бірнеше, яғни көптеген субстанциялардан тұрады деді. Мұнысы рас та еді. Осы бағытта ой тарқата келіп Анаксагор өсімдікте де ақыл болады, қардың түсі аздап қара, суда құрғақтық элементтері бар деген пайымдар жасады. Ақыл сенбейтін мұндай ойларына қарамастан, біз Анаксагордың философияға мол үлес қосқанын мойындауға тиіспіз. Өйткені, ол – Афины философия мектебінің негізін қалаушы, Сократтың ұстазы, Афиныға Сократтың философиясын таныстырушы.

Афины бастан кешірген алтын дәуірдің (б.д.д. 440-жылдардың ортасынан б.д.д. 430 аяғына дейінгі уақыт) ең ірі саяси тұлғасы Периклді де оқытқан Анаксагор көрінеді. Мұның қаншалықты шындық екені белгісіз, алайда анық бір нәрсе бар. Анаксагор «Күн – қызып тұрған дәу жартас, ал Ай Жерден жаралды» деген. Осы пікірлері үшін, яғни шындыққа ең жақын пікірлері үшін Анаксагор қуғынға ұшырап, ақыр соңында Афиныдан біржола кетуге мәжбүр болды. Бұл – философияға жұрттың ақылын бұзатын нәрсе ретінде кәдімгідей көңіл бөлінгенінің ең алғашқы дәлелі.

Анаксагор осылайша алдымен Сократқа философия ақыл-ойдың ісі және қауіпті іс екенін үйретті. Шәкірт бұл өсиеттерді тыңдамаған сияқты. Өйткені, біріншіден, Сократ ең ықпалды философтардың біріне айналды. Ал екінші кеңесті тыңдамауы оны ажалынан бұрын өлтірді.

Пайда болған соң жүз жылдан кейін философия гүлдену дәуіріне аяқ басты. Бұл адамзат тарихындағы ең мықты үш философ өмір сүрген уақыт еді. Олардың біріншісі өзгеше біткен ақыл иесі Сократ болатын. Афины көшелерінде қала тұрғындарымен философия жайында сөйлесуден өзге ештеңеге қолы тимегендіктен ол артына ештеңе жазып қалдырмапты. Сол себепті біз Сократтың ілімін оның әйгілі шәкірті Платонның еңбектерінен ғана білеміз. Кейде тіпті бұл еңбектерде қайсы ойлар Платондікі, қайсысы оның ұстазынікі екенін ажырату қиынға соғады.

Сократ философиялық әңгіме айтудың жаңа әдісін енгізді. Ол бойынша, сұхбаттасушылардың бірі тығырыққа тірейтін сұрақтар қойып отырады. Диалектика деп аталған бұл әдіс логиканың атасы еді. Сократ бұл тәсілді өзі әңгімеге тартқан қарсы пікірдегі адамдардың білместігін бұзып өтіп, ақиқатқа жету үшін пайдаланды. Платон ол әңгімелердің рухын сезінді, сөйтіп өзінің теңдесі жоқ диалогтарын жасады. Платон философияға жаңаша, адамдардың қабылдауына ыңғайлы тұрғыдан келді. Осы себепті және Платонның мінез-құлық, өмір салты арқасында жұрт философияға құрметпен қарай бастады. Платон «Нағыз әлем идеялардан тұрады, ал бізге көрініп тұрған әлем – сол идеялардың көлеңкесі» деді. Біз әрине, бұл пікірге келісе қоймаймыз. Бірақ соған қарамастан, көптеген зерттеушілер "сол кезден бүгінге дейінгі бүкіл философия – Платонның еңбектеріне толықтырулар мен өзгертулер" деп санайды. Мұнымен де толық келісу қиын болар. Дегенмен, Платон бірінші болып философияның негізгі проблемаларын айқындап көрсетіп берді. Біз әлі күнге оларға жауап іздеумен айналысып келеміз.

Бұл триумвираттың үшінші мүшесі Аристотель Платонның шәкірті еді. Ол философияны диалогтар түрінде қызықты етіп ұсынған Платонның әдісінен бас тартты. Аристотель трактаттар жазды. Амал не, олардың көбі жоғалып кетті. Аристотель ұсынған ойлану тәртібі кейінгі екі мың жылдағы толып жатқан философиялық және ғылыми идеяларға негіз болды. Тек соңғы ғасырларда ғана біз Аристотельдің қатесі неде екенін біле бастадық. Кез келген күрделі теорияның түбінде қатеге айналатынын ол да түсінген болуы керек. Бірақ ол сонда да жаңа дәлелдер іздеуден танбады.

Ежелгі Грекияда дүниеге келіп, көп уақыт өзінің гректік сипатын сақтаған философия болмаған болса, адамзат дамудың биік сатысына көтерілмес еді. Ғылым болмас еді. Ал ақиқатқа жетуге деген талпынысты қиялидың, еріккеннің ермегі деп қабылдар едік. Қазіргі саяси ғылымды, психологияны қарасақ, біз осыған ұқсас жағдай бар екенін көреміз. Этиканың да жайы солай. Философтар мен дін білімдарлары ғасырлар бойы этиканы айтып келе жатыр, соған қарамастан оның халі мүшкіл. Адамгершілік мәселесінде біздің ата-бабаларымыздан ешқандай ілгері емес екеніміз, бұл саладағы қиындықтарымызды шешу жолдарын әлі білмейтініміз анық болып отыр.

Мынаған қараңыз. Ойшыл бұрыс қорытынды жасауы, қате теория ұсынуы мүмкін. Бірақ ол мәселе емес. Ең бастысы – философиямен айналысу. Осы пайымға тоқтау үшін философияға 25 ғасыр уақыт керек болды.

Бүгінде Платон, Кант, Эренсвард, Витгенштейндер бастаған философия дәстүрі аяқталып келеді деуге негіз бар. Алайда адамзатқа тамаша ғұламаларды сыйлаған ойлану және бақылау дәстүрі ең алғаш Сократтың арқасында дүниеге келген еді.

Сократ Афиныдан жаяу адам 25 минутта жететін Ликабетт тауындағы бір деревняда б.д.д. 469 жылы туылды. Әкесі мүсінші болған, шешесі толғағы жеткен әйелді босандыруды кәсіп етіпті. Жасөспірім шағында Сократ әкесінің шеберханасында жұмыс істеді. Кейінірек оны Анаксагорға шәкірт қылып жібереді. Одан кейінгі оқуын Архелай атты философта жалғастырып, математиканы, астрономияны, бұрынғы ойшылдардың ілімін зерттеумен айналысты. Бұл уақытта философияның дами бастағанына жүз жылдан аса уақыт өткен-ді. Және ол сол заманның ядролық физикасы іспетті еді. Шынында да қазіргі ядролық физика дүниесінің күнделікті өмірге қатысы қандай болса, бірде түгелдей судан, енді бірде оттан немесе жарқылдақ элементтерден тұратын ол кездің философиялық әлемінің де шындыққа қатысы сондай болатын. Мәселен, біз күнделікті тірлігіміздің ең биік шыңы – мезондармен кездесуіміз деп санамаймыз ғой? Дәл сол сияқты ежелгі гректер де философтардың әңгімесіне қарап, «мына қызықты қараңыз, олардың айтуынша мынау әлем – аквариум екен немесе лаулаған өрт екен, енді бірінің сөзіне қарағанда жарқ-жарқ еткен мәңгі отшашу көрінеді» деген ойға келмей ме?

Көп уақыт өтпей Сократ әлем жайында ойға берілудің адамзатқа тигізер пайдасы жоқ деген қорытындыға келді. Бұл үшін Сократты ғылымның дұшпаны атандыруға да болады. Сірә, оның мұндай түйін жасауына Сократқа дейінгі ұлы философтардың бірі Парменид ықпал етсе керек. Кей деректерге қарағанда, ол қарт Парменидпен кездесіп, «көп нәрсені үйренген» көрінеді. Парменид әлем бір заттан (cу, от, ауа) тұрады дейтін философтар мен әлем сан алуан заттан құралған деп санайтындар арасындағы үлкен дауды шешіп берген болатын. Бұл проблемаға еш көңіл аудармау арқылы ол жаңағы даудың жеңімпазы болып еді. Парменидтің сөзі бойынша, бізге көрініп тұрған әлем – көзді алдап тұрған алдамшы. Әлем жоқ, сондықтан біздің әлем жайындағы ойларымыздың да еш мәні жоқ. Бір ғана шындық бар, ол – өзгермейтін, бөлінбейтін, шексіз Құдірет. Ол Құдірет өткенді, келешекті білмейді, ол бүкіл ғаламды, ғаламдағы бар құбылысты ішіне қамтып тұр. «Бәрі бір Құдіреттің ішінде». Көз алдымыздан өтіп жатқан тоқтаусыз өзгерістер, ол – өзгермейтін, бәрін қамтып тұрған Құдіреттің сыртқы көрінісі ғана. Парменидтің негізгі принципі міне осындай.

Әлбетте, әлемді бұлайша түсіндірудің ғылымға үлес қоса алмайтыны анық. Егер әлем дегеніміз алдамшы болса, онда әлем жайында бас қатырудың қажеті қанша?

Ол заманда философия бәрін зерттейді деген түсінік бар еді («философ» грек тілінде «даналыққа құштар» деген мағына береді). Математика, ғылым, космология дегендер өз алдына жеке емес, философияның бөлімдері болатын. XVII ғасырда ғана Ньютон өзінің басты еңбегіне «Жаратылыстану философиясының математикалық бастаулары» деген ат берді. Тек бірнеше ғасырдан кейін философия метафизикалық сұрақтарды, яғни шешімі жоқ мәселелерді зерттеумен айналысатын ілім ретінде қарала бастады. Әлдеқалай философия бір сұрақтардың жауабын тауып жатса, сол сәттен ол философиядан бөлініп, математика, физика сияқты дербес пәндерге айнала бастады. Мұның ең соңғы мысалы ретінде психиатрияны айтуға болады. Ол көп сұрақтарға жауап бере алатынын мәлімдеді. Сөйтіп, өз алдына бөлек ғылымға айналды. (Бірақ шынтуайтында психиатрия ғылымның философиялық талаптарына сай емес. Ғылым эксперимент принципіне негізделеді. Ал психиатрияда мәселен паранойя немесе жарыместік психопатия түрлерін сипаттауға мүмкіндік беретін нақты критерийлер жоқ). Сократ заманында бұл салалар философияның бөлімдері болып саналатын. Ал афинылықтардың философтар жайлы пікірі қазіргі заман адамдарының психиатрларға деген көзқарасына ұқсайтын.