ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 10.04.2024
Просмотров: 22
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
(“Оянған өлке”.)
Бір ескеретін нәрсе — ұлғайту мен кішірейту, я болмаса әсірелеу тәсілдерін қолданғанда аса сақтық, шеберлік керек; бұларды олақ қолдану, не болмаса бұлармен орынсыз әуестену жайдақтыққа, жасандылыққа апарады.
Қысқасы, көркем сөзді ажарлап қана қоймай, оны мазмұн жағынан да, пішін жағынан да құбылта құлпыртып, әрқашан “тілге жеңіл, жүрекке жылы тигізудің,” тәсілдері көптен-көп; жоғарыда солардың кейбіреулерін ғана атап өттік. Айта берсөк, тіпті т а б у (полинезейше іари — бәрін белгімен білдіру), п е р и ф р а з (грекше регірһгазо — қайта айтып беру), э в ф е м и з м (грекше еирһетео — сыпайылап сөйлеу) тағы басқа осылар тәрізді ауыстыру амалдарының, да бір-қыдыру тіл құбылтар мүмкіндіктері бар және ‘бүл тәсілдер, реті кел-генде, кейбір әдеби шығармаларда қолданылған, қолданылып та жүр. Мәселен, ‘баяғыда дәстүрлі ибамен Қамысбай, Өзенбай, Қойшыбай, Қасқырбай, Бәкібай, Қайрақбай деген қайнағаларының атын атауға именген жас келіншектің қамыстан арғы өзеннен су алып қайтқан бет-те қасқыр тартқан қойды ‘бәкімен -бауыздап келгенін ашьш айта алмай, амалсыз табу тәсілімен қамысты — сылдырама, өзенді — сарқырама, қойды —мақырама, қасқырды — ұлыма, бәкіні — жаныма, қайрақты білеме деп өзгертіп, енесіне: “Сылдыраманың арғы жағында, сарқыраманың бергі жағында маңыраманы ұлыма жеп жатыр екен, жаныманы білемеге білеп-білеп жіберіп, бауыздап келдім”,— дегенін екінің бірі ауызша аңызга айналдырып әкеткені мәлім. Ал жазба әдебиетке келсек, әлгіде ғана өзіміз мысал келтірген “Оянған өлкеде” мынадай диалог бар:
Манадан ешкімді кездестіре алмай тұрған әйел, асығыс болса да аз кідіріп қарай қалған, Байшегірге алыстан айғайлап:
— Үлкен кісі, жүзден жиырмасы кем аулының жігіттері қайда жатады екен? Білсеңіз, жөн сілтеп жіберіңізші,— деді.
Әйелдің сұрап тұрғаны Сексен аулының жігіттері екенін аңғармай қалған Байшегір:
— Шырағым, ондай оспағыңа шорқақ едім… Пайғамбардың аулы болса да атын аташы! — деді.
Әйел біреу естіп қалмас па екен дегендей, айнала бір қарап алды да:
— Тәңрі деген, жүзге жиырмасы жетпесе сексен болмайтын ба еді!.. Сексен аулының жігіттерін сұраймын,— деді, енді турасынан тартып.
Қарап отырсақ, осы үзіндідегі табулар автор тіліне де, кейіпкерлер сөзіне де әжептәуір юмор дарытып, ойнақы өң бітіріп, кәдімгідей құбылтып әкеткенін байқаймыз. Ығысын тауып, ыңғайымен қолданған жағдайда перифраз бен эвфемизм де осындай әп-әсем роль атқарары даусыз.
Метафораның негізінде де теңеу сықылды екі нəрсені бір – біріне
салыстырушылық болады. Бір қарағанда метафора теңеудің қысқарған түрі
тəрізді. Өйткені басқа сөз қоспай – ақ теңеу жұрнақтарын жалғап,
метафораны оп – аңай теңеуге айналдыруға болады. Мысалы:
Бала - жүрек, бауыр ғой
Бала - бауыр, бал бауыр, -
деген үзіндідегі жүрек, бауыр деген сөздерге -тей, дай жұрнақтарын
жалғап теңеуге айналдыруға болады. Бірақ олар метафораның мағынасын
бермейді, теңеу мағынасын береді.
Метафораның бір алуаны: -мын, -бын, -пын,- сың,- жіктік жалғаулары не
–м,- ң, -ы (сы) тəуелдік жалғауларының көмегімен жасалынады.
Мысалы:
Сен – бұзау терісі шөніксің
Мен - өгіз терісі талыспын (Бұқар жырау)
Бір ескеретін нәрсе — ұлғайту мен кішірейту, я болмаса әсірелеу тәсілдерін қолданғанда аса сақтық, шеберлік керек; бұларды олақ қолдану, не болмаса бұлармен орынсыз әуестену жайдақтыққа, жасандылыққа апарады.
Қысқасы, көркем сөзді ажарлап қана қоймай, оны мазмұн жағынан да, пішін жағынан да құбылта құлпыртып, әрқашан “тілге жеңіл, жүрекке жылы тигізудің,” тәсілдері көптен-көп; жоғарыда солардың кейбіреулерін ғана атап өттік. Айта берсөк, тіпті т а б у (полинезейше іари — бәрін белгімен білдіру), п е р и ф р а з (грекше регірһгазо — қайта айтып беру), э в ф е м и з м (грекше еирһетео — сыпайылап сөйлеу) тағы басқа осылар тәрізді ауыстыру амалдарының, да бір-қыдыру тіл құбылтар мүмкіндіктері бар және ‘бүл тәсілдер, реті кел-генде, кейбір әдеби шығармаларда қолданылған, қолданылып та жүр. Мәселен, ‘баяғыда дәстүрлі ибамен Қамысбай, Өзенбай, Қойшыбай, Қасқырбай, Бәкібай, Қайрақбай деген қайнағаларының атын атауға именген жас келіншектің қамыстан арғы өзеннен су алып қайтқан бет-те қасқыр тартқан қойды ‘бәкімен -бауыздап келгенін ашьш айта алмай, амалсыз табу тәсілімен қамысты — сылдырама, өзенді — сарқырама, қойды —мақырама, қасқырды — ұлыма, бәкіні — жаныма, қайрақты білеме деп өзгертіп, енесіне: “Сылдыраманың арғы жағында, сарқыраманың бергі жағында маңыраманы ұлыма жеп жатыр екен, жаныманы білемеге білеп-білеп жіберіп, бауыздап келдім”,— дегенін екінің бірі ауызша аңызга айналдырып әкеткені мәлім. Ал жазба әдебиетке келсек, әлгіде ғана өзіміз мысал келтірген “Оянған өлкеде” мынадай диалог бар:
Манадан ешкімді кездестіре алмай тұрған әйел, асығыс болса да аз кідіріп қарай қалған, Байшегірге алыстан айғайлап:
— Үлкен кісі, жүзден жиырмасы кем аулының жігіттері қайда жатады екен? Білсеңіз, жөн сілтеп жіберіңізші,— деді.
Әйелдің сұрап тұрғаны Сексен аулының жігіттері екенін аңғармай қалған Байшегір:
— Шырағым, ондай оспағыңа шорқақ едім… Пайғамбардың аулы болса да атын аташы! — деді.
Әйел біреу естіп қалмас па екен дегендей, айнала бір қарап алды да:
— Тәңрі деген, жүзге жиырмасы жетпесе сексен болмайтын ба еді!.. Сексен аулының жігіттерін сұраймын,— деді, енді турасынан тартып.
Қарап отырсақ, осы үзіндідегі табулар автор тіліне де, кейіпкерлер сөзіне де әжептәуір юмор дарытып, ойнақы өң бітіріп, кәдімгідей құбылтып әкеткенін байқаймыз. Ығысын тауып, ыңғайымен қолданған жағдайда перифраз бен эвфемизм де осындай әп-әсем роль атқарары даусыз.
Метафораның негізінде де теңеу сықылды екі нəрсені бір – біріне
салыстырушылық болады. Бір қарағанда метафора теңеудің қысқарған түрі
тəрізді. Өйткені басқа сөз қоспай – ақ теңеу жұрнақтарын жалғап,
метафораны оп – аңай теңеуге айналдыруға болады. Мысалы:
Бала - жүрек, бауыр ғой
Бала - бауыр, бал бауыр, -
деген үзіндідегі жүрек, бауыр деген сөздерге -тей, дай жұрнақтарын
жалғап теңеуге айналдыруға болады. Бірақ олар метафораның мағынасын
бермейді, теңеу мағынасын береді.
Метафораның бір алуаны: -мын, -бын, -пын,- сың,- жіктік жалғаулары не
–м,- ң, -ы (сы) тəуелдік жалғауларының көмегімен жасалынады.
Мысалы:
Сен – бұзау терісі шөніксің
Мен - өгіз терісі талыспын (Бұқар жырау)
