ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 03.02.2024
Просмотров: 18
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
1.Дауысты дыбыстардың өзіндік ерекшеліктері:
2. Дауыссыз дыбыстардың өзіндік ерекшеліктері:
3. Әріп деген не
Дыбыстың жазудағы таңбасы
4.Дыбыстың жазудағы таңбасы
Әріп
5.Фонациялық ауа
Дыбыс жасайтын ауа
6.Қатаң қалай жасалады
Тек салдырдан
7.Ұяң қалай салады
Үнмен салдырдан жасалады, салдыры басым
8.Дауыссыздар қалай жасалады: еріндік,көмей, тіл
9.Дауыссыздар емлесінің ерекшеліктеріне қарай қалай бөлінеді?
10.Фонема: сөздің мағынасы мен сөздің тұлғасын ажыратуға арналған дыбыстық единицасы
11.Фонетика зерттеу мақсатына қарай қалай бөлінеді? Сипаттамалы, тарихи, салыстырмалы, салғастырмалы
12. Қатаң (походу әріптерін жазу керек) қалай жасалады Қатаң дауыссыз дыбыстар таза салдырдан жасалады. Қатаң дауыссыз дыбыстар: п, ф, к, қ, т, с, ш, щ, х, ц, ч, һ.
13.Ұяң (походу әріптерін жазу керек) қалай жасалады: Ұяң дауыссыз дыбыстар: б, в, г, ғ, д, ж, з – салдыр мен үннің қатысы арқылы жасалады. Ұяң дауыссыз дыбыстарда үннен салдыр басымырақ болады.
14.Үнді мұрын жолды,ауыз жолды(походу әріптерін жазу керек) қалай жасалады Үн мен салдырдың қатысынан жасалып, салдырдан үн басым болатын дауыссыз дыбыстар үнді дауыссыз дыбыстар деп аталады. Олар: р, л, й, у, м, н, ң.
15.Жуанды,жіңішкелі дауыссыз жұп: (қ,к,ғ,г)
16.Қатаң-ұяңды жұп: п-б, ф-в, к-г, қ-ғ, т-д, с-з, ш-ж.
17.Сонор деген не Үнді дауыссыздар
18.Консонат: дауыссыздар
19.Вокализм: дауысты фонемалар(тілдің белгілі бір даму дәрежесіндегі дауысты дыбыстар жүйесі.)
20.Қазақ тілінде сөз екпіні қандай екпін: Негізінен соңғы буынға түседі
21.Эмоция (көңіл-күй екпіні): Сөйлеушінің көтеріңкі көңіл-күйін, абыржыған ішкі сезімін тыңдаушыға созылыңқы дыбыстар арқылы жеткізу тәсілі эмфазалық екпін
22.Аралас буын, біріңғай жуан (типо осы буындарды варианттардан табу керек)
23.Буын үндестігіне енбейтін қосымша-меншікті:
Көмектес септік жалғаулары:-мен, -бен, -пен (доп-пен, дос-пен т.б.)
1. -нікі, -дікі, -тікі (апам-дікі, қойшы-нікі)
2. -жаң, -тай, -тал, -дар, -еке, -тар (аға-жан, шеше-тай, білім-дар, ата-еке, сезім-тал т.б.)
3. -хана, -стан, -кент, -күнем (дәрі-хана, Пәкі-стан, Шым-кент, пайда-күнем т.б.)
4. -кер, -гер, -қор, -паз, -қой, -ғой, -гөй,- кеш -уар (қалам-гер, пәле-қор, өнер-паз, кәсіп-қой, кіре-кеш, сөз-уар т.б.)
5. -ов, -ев, -ин (Cейсенбеков-тің, Aлмабаев-тың). Мұнда қосымша түбір сөздің соңғы буынындағы дауысты дыбыстың жуан-жіңішкелігіне қарай жалғанады.
6. Қазақ тілінде басқа тілден енген сөз алдынан қосылатын бей- , би- қосымшалары да үндестік заңына бағынбайды (бей-берекет, бей-шара, бей-тарап т.б.)
24.Буынның ығысуы(типо тарақ-тарағы деген сияқты): дауыстыдан біткен буынға дауыстыдан басталған буын жалғанса, алғашқы дауысты түсіп қалады. Бұны буын ығысуы делінген.
25.Ашық буынды тап: Жеке дауыстыдан тұратын немесе дауыссыздан басталып, дауыстыға аяқталатын буын – ашық буын:
· А: а‑на, ә‑ке, о‑қы, ы‑ды‑сы;
· ВА: ба‑ла‑сы, да‑ла, бі‑лі‑мі;
· ВВА: ста‑нок, сти‑мул, гра‑нат;
· ВВВА: стра‑тегия, стра‑тосфера;
26.Бітеу буынды тап (мектеп,батпан,құйрық)
Дауыссыздан басталып, дауыссызға аяқталатын буын – бітеу буын:
· ВАВ: бас‑тық, тақ‑пақ, бұл‑бұл;
· ВАВВ: қант, қарт, былқ‑былқ;
· ВАВВВ: пункт, фильтр, се-местр;
· ВВАВ: крем, шкаф, штаб;
· ВВАВВ: спорт, старт, штамп;
· ВВАВВВ: спектр;
· ВВВАВ: штраф, штрих, шприц, струк‑тура.
Байырғы қазақ сөздерінің буын құрылымы алты түрде ғана кездеседі: А, ВА, АВ, АВВ, ВАВ, ВАВВ.
27.Тұйық буын:
Соңы дауыссызға аяқталатын буын – тұйық буын: · АВ: ат, ән‑дет, ой‑лан, үй ақ‑та;
· АВВ: ант, өрт, ұлт‑тық, ырс‑ырс;
28.Аралас буын:
Егер тілімізде аралас буынды сөздер кездесетін болса, онда олар кірме сөз болғаны. Қазақ тілінде буынның жуан, жіңішкелігі дауыстыларға байланысты.
Ертеректе тілімізде енген кейбір араб-парсы сөздері сияқты орыс тілінен енген сөздер де аралас буын қалпынан ажырап, бірыңғай жуан не бірыңғай жіңішке буынды болып қалыптасты: бәтеңке, бөрене, кәмпит, нөмір, резеңке, т.б.
29.Біріңғай (езулік,ашық,қысың походу әріптерін табу керек):
Дауыстыларды ашық (а, ә, е, о, ө), қысаң (ы, і, ұ, ү), жуан (а, о, ы, ұ), жіңішке (ә, е, ө, ү), еріндік (о, ө, ұ, ү), езулік (а, ә, е, ы, і) деп жіктейді.
30.Шұғыл,ызың дауыссыздар:
Дауыссыздарға дауыстың қатысу дәрежесін білудің маңызы зор. Осыны білгенде ғана қыз‑ға, ат‑қа дегендерде қосымшаның неге ‑ға, ‑қа болып жалғанатынын, ақ ешкі, қара қой тіркестерінің дыбысталуының неге ағешкі, қарағой болатынын түсіндіруге болады.
2. айтылу жолына (акустикасына) қарай:
– шұғыл (эксплозив): п, б, т, д, к, г, қ, ц, ч, м, н, ң;
– ызың (фрикатив): ф, в, с, ш, ж, з, х, һ, ғ, л, й, у;
– діріл: р.
Шұғыл фонемаларды айтқанда дыбыстау мүшелері біріне‑бірі жабысып, ауа кілт үзіледі де, содан соң шұғыл қайта жалғасады. Ал ызыңдарды айтқанда дыбыстау мүшелері біріне‑бірі жуысып, ауаның жолын барынша тарылтады, бірақ ауа біржола үзілмейді, сыздықтап, сүзіліп шығады.
31.Дауысты дыбыстар неден жасалады:
Кеңірдектің кеңейген жері көмейге орналасқан дауыс шымылдығы жиырылып, керіліп қозғалыста болады. Ауаның әсерінен керілген кезде дауыс шымылдығы дірілдейді де, одан үн пайда болады. Оны тіл білімінде дауыс немесе тон деп атайды. Дауысты дыбыстар осы дауыстан (тоннан) жасалады.
32.Үнділер қалай жасалады:
Үн мен салдырдың қатысынан жасалады
33.Екі сөздің бір екпінге бағынуы-тіркес деп аталады
34.ой екпіні: сөйлемдегі бір сөздің көтеріңкі дауыспен айтылуы
35.Буын үндестігіне бағынбайтын қосымша:
мен, -бен, -пен – баламен, жұлдызбен, жолдаспен;
-қор, -паз, -қой – еңбекқор, өнерпаз, әуесқой;
-тал, -дар, -тай – өсімтал, кіріптар, шешетай;
-хана – емхана, дәріхана;
-нікі, -дікі, -тікі – Майранікі, атамдікі, Мақсаттікі;
-кер, -гер, -кеш – айтыскер, қаламгер, арбакеш;
-кес, -күнем – даукес, пайдакүнем;
-ов(а), -ев(а), -ин(а) – Әуезов(а), Серікбаев(а), Майлин(а); бей – бейтарап, бейуақыт, бейтаныс.
36. Кірме сөздер: монғол, араб, парсы, орыс тілдерінен енген сөздердегі дауысты-дауыссыз дыбыстар:
Тіларалық қарым-қатынас (байланыс) нәтижесінде бір тілден екінші тілге ауысқан бөгде тілдік элементтер.
37. Дауысты дыбыстардың жүйеленуі: Жуан,жіңішке,ашық,қысаң,еріндік,езулік.
38. Буынның сипаты мен түрлері: Сөйлеу мүшелерінің тұтастай қимылынан пайда болған бір немесе бірнеше дыбыстық тіркесі. Буын өзінің құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың ретіне қарай мынадай түрлерге жіктеледі:Ашық буын,Тұйық буын,бітеу буын.
39. Дауыссыз дыбыстардың жүйеленуі: қатысына қарай: Қатаң, Ұяң, Үнді
Айтылуы жолына қарай: шұғыл, ызың, діріл
Жасалу немесе артикуляциялық жолына қарай: ерін(п, б, ф, в, м, у;), тіл(т, д, с, з, ш, ж, ц, ч, к, г, қ, ғ, х, ң, л, р, й;), көмей(һ)
40. Дыбыс үндестігі, оның түрлері:
Түбір мен қосымшаның, сөз бен сөздің арасындағы дауыссыз дыбыстардың бір-біріне әсер етуі дыбыс үндестігі деп аталады
Дыбыс үндестігі дауыссыз дыбыстар арасында болады.
1) ілгерінді ықпал;
2) кейінді ықпал;
3) тоғыспалы ықпал.
41. Буын үндестігі, оған бағынбайтын қосымшалар
Буын үндестігі - сөз ішіндегі, сөз бен қосымша арасындағы дауыстылардың не бірыңғай жуан, не жіңішке болып айтылу заңдылығы. Буын үндестігін ғылымда сингармонизм заңы деп те атайды.
Бағынбайтын қосымшалар:
-
Көмектес септік жалғаулары:-мен, -бен, -пен (доп-пен, дос-пен т.б.) -
-нікі, -дікі, -тікі (апам-дікі, қойшы-нікі) -
-жаң, -тай, -тал, -дар, -еке, -тар(аға-жан, шеше-тай, білім-дар, ата-еке, сезім-тал т.б.) -
-хана, -стан, -кент, -күнем (дәрі-хана, Пәкі-стан, Шым-кент, пайда-күнем т.б.) -
-кер, -гер, -қор, -паз, -қой, -ғой, -гөй,- кеш -уар (қалам-гер, пәле-қор, өнер-паз, кәсіп-қой, кіре-кеш, сөз-уар т.б.) -
-ов, -ев, -ин (Cейсенбеков-тің, Aлмабаев-тың). -
Қазақ тілінде басқа тілден енген сөз алдынан қосылатын бей- , би-қосымшалары да үндестік заңына бағынбайды
42. Дыбыс, әріп, алфавит (әліпби):
Дыбыс, кең мағынасында – газ, сұйықтық немесе қатты күйдегі серпімді орта бөлшектерінің толқын түрінде таралатын тербелмелі қозғалысы
Әріп—дыбыстың графикалық таңбасы
.Әліпби – жазуда қолданылатын әріптердің белгіленген тәртіп бойынша орналасқан жиынтығы
43. Дауысты и, у, әріптерінің жазылуы:
И – дауысты дыбыс. Й – дауыссыз дыбыс. И әрпі сөз басында және дауыссыз дыбыстан кейін жазылады. Мысалы: жиек, би, ит, Иса, т.б. И дыбысы ый, iй болып айтылады, бірақ жазуда и дыбысының алдына ы, і әріптері жазылмайды
44. Орфография және орфоэпия ю, я әріптерінің жазылуы: я=й+а
ю=й+у
я, ю, – әріптердің дауысты дыбыстары. Бұл әріптер жеке тұрып та, дауыссыздармен тіркесіп келіп буын құрайды.
45. Бас әріптер мен қос дауыссыз дыбыс әріптерінің қолданылуы:
Әдетте бас әріппен жалқы есімдер және сөйлемнің алғашқы сөзінің бірінші әрпі
Сонымен қатар адам аттары (антропонимдер), геологиялық атаулар (топонимдер), діни атаулар (теонимдер), жануарлар атаулары (зоонимдер), аспан денелерінің атаулары (астропонимдер), тарихи уақиғалармен байланысты мезгіл атаулары бас әріппен жазылады.
46. Вокализмдер. Олардың артикуляция-акустикалық, перцепциялық ерекшеліктері
Вокализмдер деп, өкпеден шыққан ауаның еш кедергіге ұшырамай шығуынан жасалған дыбыстарды айтамыз.Акустикалық және артикуляциялық ерекшеліктеріне қарай:
Тілдің қатысына қарай:
Гуттураль (жуан)
Палаталь (Жіңішке)
А, о, ы, ұ, у
Ә, е, ө, і, ү, и, у
Жақтың қатысына қарай:
Жақтың кең ашылуына қарай ашық вокализмдер:
Жақтың тар ашылуына қарай қысаң вокализмдер:
А, о, ө, е.
І, ы, ұ, ү, у, и.
Еріннің қатысына қарай:
Лабиаль (еріндік вокализмдер) ерін алға қарай сүйірленуінен жасалған дауысты дыбыстар
Лингваль (езулік)
О, ө, у, ұ, ү.
47. Консонанттар. Олардың артикуляция-акустикалық, перцепциялық ерекшеліктері:
1.Консонантизмдер акустика және артикуляциялық ерекшеліктеріне қарай :
Дауыстың (салдырдың) қатысына қарай (акустикалық бөліну):
Қатаң: К, қ, т, с, ч, п, ш, щ.
Ұяң: Б, в, г, ғ, д, ж, з, һ.
Үнді: (сонор): Н, м, й, р, л, ң, у.
48. Әліпби, ондағы әріптер жүйесі. Қазақ әліпбиінің тарихы:
Қазақ әліпбиі — қазақ тілінің әріптерінің жүйелі тізбегі. Қазақ тілі үшін әр кезеңдерде және әр аймақтарда келесі жүйелер пайдаланылған:
* Қазақстан Республикасында — кирил жазуы негізінде, ресми түрде Қазақстан бүкіл жерінде және Моңғолияның Баян-Өлгей аймағында.
* Қытайда — араб жазуы негізінде
* Түрік Республикасында — қазақ диаспорасы ресми емес түрде латын жазуы негізіндегі түрік әліпбиін пайдаланады.
49.Фонетика және фонология. Тіл біліміндегі орындары. Тіл және сөз бөлінісі:
Фонетика- тілдің дыбыстық құрамы зерттелетін тіл білімінің бөлімі. Фонология. Ол сөйлеу дыбыстарын қарым-қатынас құралы ретінде зерттейді, яғни. тілде қолданылатын дыбыстардың қызметі немесе рөлі.
50. Қазақ тіліндегі буын типтері. Буынның тарихы және қазіргі сипаты:
Буын - осы ауаның кілт үзілуінің не кедергіге ұшырауының нәтижесінде пайда болатын жеке (дауысты) дыбыс, не дыбыстар (дауысты, дауыссыз) тобы. Буын түрлері: ашық, тұйық, бітеу.
51. Буын үндестігі, оған бағынбайтын қосымшалар:
Қазақ тілінде буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар да кездеседі. Олар:-мен, -бен, -пен – баламен, жұлдызбен, жолдаспен; -қор, -паз, -қой – еңбекқор, өнерпаз, әуесқой; -тал, -дар, -тай – өсімтал, кіріптар, шешетай; -хана – емхана, дәріхана; -нікі, -дікі, -тікі – Майранікі, атамдікі, Мақсаттікі; -кер, -гер, -кеш – айтыскер, қаламгер, арбакеш; -кес, -күнем – даукес, пайдакүнем; -ов(а), -ев(а), -ин(а) – Әуезов(а), Серікбаев(а), Майлин(а); бей – бейтарап, бейуақыт, бейтаныс.