ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 08.02.2024
Просмотров: 17
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
аралдар пайда болып, бұрыннан бар аралдар көбейіп келеді.
Балқаш-Алакөл бассейнінің картасында 100 мыңнан астам тұрғыны бар қалалар нүктелермен белгіленген. Г. Р. Юнусовтың деректері бойынша Балқаш су балансы келесі түрде ұсынылуы мүмкін. 2000 жылы көл бассейніне ағын көлемі 22,51 км3 құрады, оның ішінде: жер үсті суларының ағыны - 18,51 км3, жер асты сулары - 0,9 км 3, жауын - шашын мен мұз арқылы-3,1 км3. Бір жыл ішінде шығыстар 24,58 км3 құрады: булануға - 16,13 км3, Іле өзенінің атырауында - 4,22 км3, мұз түзілуіне - 0,749 км3, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығына - 243,97 млн. м3, өнеркәсіпке - 219,14 млн. м3, ауыл шаруашылығына - 3238,67 млн. м3, балық шаруашылығы-26,9 млн. м3.
Көлдегі су деңгейінің ауытқуы ағын мен булану қатынасымен анықталады. Өзендер немесе көлдің негізгі саласы.Балқаш, ол биік таулы қар мен мұздықтардың еруіне байланысты жылдың жылы жартысында су тасқыны бар өзен түріне жатады.
Ең үлкен ағын ең қарқынды буланумен сәйкес келеді, нәтижесінде көлдегі су деңгейінің ауытқу амплитудасы аз және 30 жылдық кезеңде 2,5 - 2,75 м-ден аспайды.жалпы алғанда, Балқаш бассейнінің ауданы 512 мың км2 құрайды, ал оның орташа су жылындағы жер үсті ағыны 27,76 км3 құрайды, оның ішінде ҚХР аумағынан келетін 11,5 км3. Тек Балқаш көлінің су жинау бассейнінің ауданы шамамен 413 мың км2 құрайды, оның аумағының 15%-ы Қытайдың Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданының солтүстік - батысында, ал аз бөлігі Қырғызстанда жатыр. Балқаш-Алакөл бассейнінің жиынтық ағынының 86% - ы Балқаш көліне тиесілі, өзен ағысы жылына 12,3 км3 құрайды (БСЭ деректері бойынша-жылына 23 км3 шамасында). Немесе көлдің шығыс бөлігіне құятын көлге барлық су ағынының 73-80% құрайды.
Өзен Тянь-Шань тауларынан басталып, негізінен мұздықтармен қоректенеді, бұл су деңгейінің күндізгі және маусымдық өзгеруіне әкеледі - тау мұздықтарының еру кезеңі маусым-шілде айларында болады. Өзен саласы-Саласы болмайды, өзен алабы-Ертіске қосылу құйылысына дейінгі (Жоғарғы) Обь. Дельта немесе табиғи реттеуші рөлін атқарады, құрғақ жылдары көлге жиналған судың бір бөлігін береді. Өзеннің жоғарғы ағысында, Бақанас ауылының маңында немесе оң жағында құрғақ Бақанас арнасы - ежелгі тармақтардың бірі немесе Сарыесік түбегінің шығысындағы көлге құяды.[5] көлдің шығыс бөлігіне Қаратал, Ақсу, Лепсы өзендері құяды, сонымен қатар көл жер асты суларымен қоректенеді.Жоңғар Алатауының баурайынан бастау алатын Қаратал өзені Балқаш көлінің екінші маңызды саласы болып табылады.
Көлдің батыс бөлігін 1950 жылдарға дейін қоректендірген Аягөз өзенінің суы қазіргі уақытта оған жете алмайды. Көлдің батыс және шығыс бөліктерінің салаларындағы жылдық айырмашылық 1,15 км3 құрайды. Көлдің ауданы мен көлемі ұзақ мерзімді ауытқуларға және су деңгейінің қысқа мерзімді ауытқуларына сәйкес айтарлықтай өзгереді. Ұзақ мерзімді тербелістердің амплитудасы 12-14 м, минималды мәндер V-X ғасырларда болды, ал су деңгейінің максимумы XIII-XVII ғасырларда байқалды.
ХХ ғасырдың басында және 1958-1969 жылдар аралығында көлдің ауданы 18-19 мың км2-ге дейін өсті, ал құрғақшылық кезінде, мысалы, ХІХ ғасырдың аяғында немесе 1930-1940 жылдары көл 15,5-16,3 мың км2-ге дейін қысқарды. Көлдегі су деңгейінің ауытқу амплитудасы шамамен 3 м болды. 1946 жылы көлдің беткі қабаты 15 730 км2, ал көлемі 82,7 км3 болды. Қазіргі уақытта көл экономикалық мақсатта оған құятын өзендердің бұрылуына байланысты азаю сатысында.
Мәселен, Іле өзенінде 1970 жылы Қапшағай су қоймасын құрған Қапшағай ГЭС бөгеті салынды. Бұл резервуарды толтыру кезінде Балқаштың су балансы бұзылып, су сапасының нашарлауына, әсіресе көлдің шығыс бөлігінде себеп болды. 1970-1987 жылдар аралығында су деңгейі 2,2 м - ге, ал көлемі 30 км3-ке төмендеді. Зерттеулер көрсеткендей, егер табиғи тамақтану режимі сақталса, 1975 жылдан 1986 жылға дейін көлдің қысқару кезеңі болады, яғни көлдің экожүйесіне бір бағытта антропогендік және табиғи факторлар әсер етеді.
Көлді бөгетпен бөлуге негізделген батыс бөліктің тұздылығын арттыру мәселесін шешудің нұсқалары ұсынылды, бірақ мұндай жоспарларды жүзеге асыру елдегі экономикалық жағдайға байланысты мүмкін болмады. Көлдің су деңгейінің минимумы (теңіз деңгейінен -340,65 метр абсолютті белгілер) 1987 жылы Қапшағай су қоймасын толтыру аяқталғаннан кейін тіркелді, ал 2005 жылдың қаңтарында кейбір мамандар осы жылдар ішінде жауған жауын-шашынның көп мөлшерімен байланыстырған 342,5 метрге дейін көтерілу байқалды.
1.3 Балқаш көлінің экологиясы
Балқаш көлі алабындағы табиғи ресурстарды (әсіресе, су қорларын) тиімсіз пайдаланудың нәтижесінде Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында 20 ғасырдың аяғында қалыптасқан табиғи, әлеуметтік және экономикалық жағдай. Оны негізгі 2 себеп тудырды. Ішкі себеп – Қапшағай су электр стансасының салынуына байланысты (1970) Іле өзені арнасының бөгелуі. Оған дейін Балқаш көлінің экологиялық тепе-теңдігін көлге құятын өзендер суы мен көл айдынынан буланған ылғал мөлшерінің тұрақтылығы қамтамасыз ететін. Жыл сайын көл алабындағы 15,0 км³ су қорының 11,9 км³-і (80%) Іле өз-мен келсе, қалған 3,0 км³ су көлдің батыс бөлігінен шығыс бөлігіне ығысады. 1970 –1985 жылдардағы Балқаш көліне құятын өзендер суының жалпы ағымы 14,9 км³-ден 11,8 км³-ге кеміді, яғни көл жылына шамамен 3,0 км³ су жоғалтып отырды. Көл алабынан алынатын су мөлшері жылына 7,0 – 8,0 км³-ге дейін өсті, оның 6,5 км³ суы егін суғаруға, Қапшағай және басқа да бөгендерді толтыруға жұмсалды. Булануға кететін шығыны жылына 2,0 км³-ге жетті.
Осы себептерден 1970 жылдан су деңгейі күрт төмендеді. 1986 жылдың аяғында көл деңгейінің абсолют биіктігі 340,54 м болды. Көл деңгейінің құлдырау жылдамдығы жылына 15,6 см-ге жетті, бұл көрсеткіш 1908 – 1946 жылдардағы төмендеу жылдамдығынан (9,2 см/жыл) біршама жоғары. Іле өзені атырауындағы батпақты-сулы алаптардың 2/3 бөлігі қысқарды. Қапшағай СЭС-і іске қосылған соң, тасқын су шығымы 1600 – 1800 м³/с-тан 700 – 800 м³/с-қа дейін төмендеді. Электр стансасы қажетіне байланысты су ағымы жылдам өзгеретін (0 – 1000 м³/с) болды.
СЭС-тен төмен қарай өзен тасындылары (судағы қатты заттар) тоқтап, олар толығымен Қапшағай бөгенінде шөгетін болды. 1986 жылдың аяғында Балқаш көліне құятын Іле өзенінің тармақтарынан Шұбарқұнан, Иір, Базарбай және Қалғаніле ғана қалды. Су шығымының 90%-ы тек Иір тармағымен қосылған Қоғалы тармағына жинақталып, бір арнаға айналды.
Кезінде суы арнасына сыймай жататын Жиделі тармағы шөгіндіге тола бастады. Көлдің оңтүстік жағалауындағы балықтардың уылдырық шашу аймағы түгелдей жойылып, атыраудағы 15 көл жүйелерінен тек 4 – 5-еуі ғана қалды. Осының салдарынан жыл сайын ауланатын балық мөлшері 17 – 18 мың тоннадан 10 – 11 мың тоннаға дейін төмендеп, балық сапасы да нашарлады. Мысалы, бұрын негізінен сазан ауланатын болса, кейін ауланатын балықтың 90%-ын табан, жайын, көксерке, т.б. құрады.
Ал аты әйгілі көкбас, Балқаш қарабалығы 1970 жылдан бері кездеспейтін болды. 1980 жылдан бастап көлдегі балықтар судағы пестицидтер мөлшерінің көбеюінен жаппай фибриалды саркома (қатерлі ісік жаралары) кеселімен ауыра бастады. Көл суының минералдығы күрт өсті.
Балқаш металлургия кәсіпорындарының өндіріс қалдықтарының әсерінен суда ауыр металдар (мыс, мырыш, қорғасын, кадмий, т.б.) мен күкірт оксидтерінің мөлшері көбейді. Балқаш алабынан атмосфераға түсетін әр түрлі газдардың көлемі жылына 250 мың тоннаға жетті. Бұл газдар көл бетінен буланған ылғалмен қосылып, жерге қайтадан қышқыл жаңбыр болып жауады. Жауын-шашынның минералдығы 3 еседен астам өсті. Құрғап қалған аумақтардан көтерілген шаң-тозаңның әсері биік таулы аймақтардағы мұздықтардың еріп, ұсақтануына әкелді.
Мысалы, 1974 жылдан бері Іле Алатауындағы аум. 1 км²-ден астам 86 ірі мұздықтың 6-уы ғана қалды. 1980 – 1990 жылдры Іле – Балқаш табиғи-шаруашылық жүйелеріне кешенді ғылыми-зерттеу жүргізіліп, олардың қорытындысы бойынша берілген ұсыныстарға сәйкес, Қапшағай бөгенінің деңгейі 10 метрге төмендетілді, сөйтіп, көлемі 2 есеге (28 км³-дің орнына 14,5 км³) кеміді де, жер суғаруға алынатын су мөлшерінің өсуі тоқтатылды.
Осы шаралар Балқаш көлінің деңгейін тұрақтандырғанмен, су сапасы жылдан-жылға нашарлады. Сыртқы себеп – Балқаш алабындағы су қорының жартысына жуығы Қытай мемлекетінің аумағында қалыптасады.
Балқаш көлі алабында да қүрделі экологиялық жағдай қалыптасып отыр. 1970 жылы Балқашқа құятын Іле өзенінде Қапшағай бөгені мен су электр станциясының (СЭС) салынуы Іле-Балқаш су шаруашылығы кешенінде бетбұрыс кезең болды. Іле өзенінің гидрологиялық режимі өзгеріп, жалпы Іле-Балқаш алабындағы экологиялық жағдай өзгере бастады. Қапшағай су торабын жобалау кезінде Іле өзенінің атырауындағы табиғат кешенінің жағдайы ескерілмеді. Соның нәтижесінде онда тіршілік ететін жануар дүниесіне (ондатр, балық, т.б.) және ауыл шаруашылығына көп зиян келеді. Ақдала алқабын суландырып, күріш егу жобасы да толық жүзеге аспай қалды. Қыруар қаржы текке жұмсалды. Іле өзенінің атырауы кеуіп, оның кері әсері Балқаш көліне тиді.
Суармалы алқаптардың көлемінің есепсіз кеңейтілуі, төменгі Іле қоңыр көмір кен орнын игеруді бастау көлдің болашағы үшін қауіпті. Болжау бойынша, ХХЫ ғасырдың басында, көлдің батыс бөлігінің мүлде кеуіп, шығысының тұзды шалшыққа айналуы мүмкін. Бұл өз кезегінде Балқаш маңындағы ландшафтылар мен экологиялық жағдайларды түбірімен өзгертіп, тіршіліксіз шөлге айналдырады. Көл деңгейінің төмендеуі оның суының шамадан тыс минералдануына әкеп соғуда.
Бұл, бір жағынан, егістік далалардан көлге қайта келіп құятын су құрамында әр түрлі тұздардың көп болуына байланысты. Сонымен қатар алаптағы өзгерістер Балқаш маңы аймағының климат жағдайларына да әсерін тигізеді. Су айдынының тәуліктік температураны, ауа ылғалдылығын реттеуші ретіндегі әсері өз күшін жояды. Ғалымдардың болжауынша, Балқаштың тартылуы Батыс Сібір мен Қазақстандағы географиялық зоналардың шекараларын өзгертуі мүмкін.
1.4 Балқаш көлінің экологилық проблемаларын шешуге арналған бағдарлама
1999 жылы «Балқаш көлін құтқару, оның бүгіні мен болашаға» атты халықаралық дейгейде экологиялық форум өтті. Онда Балқаш көлін құтқару мәселелері қаралып, нақты шешімдер қабылданды.
Оның негіздері:
1. Іле өзені бойындағы өндіріс орындарында суды тиімді пайдалануды реттеу.
2. Қапшағай суқоймасынан Балқашқа жіберілетін судың үлесін тұрақтандыру.
3. Алқада және Шарын массивтеріндегі күріш алқаптарын азайту.
4. Жер асты суларын пайдалануды жүзеге асыру.
5. Суармалы жерлердің көлемін шектеу.
Балқаш көлін құтқару бүгінгі күннің талабы. Арал мен Балқаш сияқты су экожүйелерінен айырылу Қазақстанды ғана емес Еуразияны да бұрын-соңды болмаған экологиялық апаттың ошағына айналдыруы мүмкін. Сондықтан әрбір табиғи экожүйені көздің қарашығындай сақтау мен қорғау баласының парызы.
Табиғатпен тіл табысу үшін біріншіден, өндірісті қоршаған ортаны қорғау мақсатына сай келетін бірқатар шараларды іске асыру қажет. Табиғатты қорғау үшін барлық елдердің күш-қуатын біріктіргенде ғана экологиялық шаралар тиісті нәтиже бере алады.
Адам мен табиғаттың қарым-қатынасын жақсарту бағытталған тағы бір шара — табиғат байлықтарын тұтынуды ақылға сиымды мөлшерде өзіне-өзі шек қою. Халықтың экологиялық санасын қалыптастыру міндетті экологиялық білім мен тәрбие берудің бірқатар комплексті мәселелерінен тұрады. Олар — экологиялық ғылыми сананы қалыптастыру, экологиялық этиканы, экологиялық психологияны және экологиялық құқықтық сананы қалыптастыру қажет.
2 БАЛҚАШ КӨЛІНІҢ ЖАҒДАЯТЫ
2.1 Балқаш көлі суының құрамындағы ауыр металлдар
Балқаш көлінің суында көптеген микроэлементтер саналады, соның ішінде ауыр металлдар алдыңғы қатарда орын алады. Олар көлдің жағалауларында орналасқан өнеркәсіп орындарынан жіберілген ақаба сулармен кліп түседі және түтінмен шыққан улы заттардың аспаннан су бетіне түсуінен құралады. Блқаш маңы топырағы құрамындағы ауыр металлдар 1-кестеде келтірілген. Салыстыру үшін Жердің граниттік қабатындағы ауыр металлдардың құрамы қатар келтірілген.
Балқаш-Алакөл бассейнінің картасында 100 мыңнан астам тұрғыны бар қалалар нүктелермен белгіленген. Г. Р. Юнусовтың деректері бойынша Балқаш су балансы келесі түрде ұсынылуы мүмкін. 2000 жылы көл бассейніне ағын көлемі 22,51 км3 құрады, оның ішінде: жер үсті суларының ағыны - 18,51 км3, жер асты сулары - 0,9 км 3, жауын - шашын мен мұз арқылы-3,1 км3. Бір жыл ішінде шығыстар 24,58 км3 құрады: булануға - 16,13 км3, Іле өзенінің атырауында - 4,22 км3, мұз түзілуіне - 0,749 км3, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығына - 243,97 млн. м3, өнеркәсіпке - 219,14 млн. м3, ауыл шаруашылығына - 3238,67 млн. м3, балық шаруашылығы-26,9 млн. м3.
Көлдегі су деңгейінің ауытқуы ағын мен булану қатынасымен анықталады. Өзендер немесе көлдің негізгі саласы.Балқаш, ол биік таулы қар мен мұздықтардың еруіне байланысты жылдың жылы жартысында су тасқыны бар өзен түріне жатады.
Ең үлкен ағын ең қарқынды буланумен сәйкес келеді, нәтижесінде көлдегі су деңгейінің ауытқу амплитудасы аз және 30 жылдық кезеңде 2,5 - 2,75 м-ден аспайды.жалпы алғанда, Балқаш бассейнінің ауданы 512 мың км2 құрайды, ал оның орташа су жылындағы жер үсті ағыны 27,76 км3 құрайды, оның ішінде ҚХР аумағынан келетін 11,5 км3. Тек Балқаш көлінің су жинау бассейнінің ауданы шамамен 413 мың км2 құрайды, оның аумағының 15%-ы Қытайдың Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданының солтүстік - батысында, ал аз бөлігі Қырғызстанда жатыр. Балқаш-Алакөл бассейнінің жиынтық ағынының 86% - ы Балқаш көліне тиесілі, өзен ағысы жылына 12,3 км3 құрайды (БСЭ деректері бойынша-жылына 23 км3 шамасында). Немесе көлдің шығыс бөлігіне құятын көлге барлық су ағынының 73-80% құрайды.
Өзен Тянь-Шань тауларынан басталып, негізінен мұздықтармен қоректенеді, бұл су деңгейінің күндізгі және маусымдық өзгеруіне әкеледі - тау мұздықтарының еру кезеңі маусым-шілде айларында болады. Өзен саласы-Саласы болмайды, өзен алабы-Ертіске қосылу құйылысына дейінгі (Жоғарғы) Обь. Дельта немесе табиғи реттеуші рөлін атқарады, құрғақ жылдары көлге жиналған судың бір бөлігін береді. Өзеннің жоғарғы ағысында, Бақанас ауылының маңында немесе оң жағында құрғақ Бақанас арнасы - ежелгі тармақтардың бірі немесе Сарыесік түбегінің шығысындағы көлге құяды.[5] көлдің шығыс бөлігіне Қаратал, Ақсу, Лепсы өзендері құяды, сонымен қатар көл жер асты суларымен қоректенеді.Жоңғар Алатауының баурайынан бастау алатын Қаратал өзені Балқаш көлінің екінші маңызды саласы болып табылады.
Көлдің батыс бөлігін 1950 жылдарға дейін қоректендірген Аягөз өзенінің суы қазіргі уақытта оған жете алмайды. Көлдің батыс және шығыс бөліктерінің салаларындағы жылдық айырмашылық 1,15 км3 құрайды. Көлдің ауданы мен көлемі ұзақ мерзімді ауытқуларға және су деңгейінің қысқа мерзімді ауытқуларына сәйкес айтарлықтай өзгереді. Ұзақ мерзімді тербелістердің амплитудасы 12-14 м, минималды мәндер V-X ғасырларда болды, ал су деңгейінің максимумы XIII-XVII ғасырларда байқалды.
ХХ ғасырдың басында және 1958-1969 жылдар аралығында көлдің ауданы 18-19 мың км2-ге дейін өсті, ал құрғақшылық кезінде, мысалы, ХІХ ғасырдың аяғында немесе 1930-1940 жылдары көл 15,5-16,3 мың км2-ге дейін қысқарды. Көлдегі су деңгейінің ауытқу амплитудасы шамамен 3 м болды. 1946 жылы көлдің беткі қабаты 15 730 км2, ал көлемі 82,7 км3 болды. Қазіргі уақытта көл экономикалық мақсатта оған құятын өзендердің бұрылуына байланысты азаю сатысында.
Мәселен, Іле өзенінде 1970 жылы Қапшағай су қоймасын құрған Қапшағай ГЭС бөгеті салынды. Бұл резервуарды толтыру кезінде Балқаштың су балансы бұзылып, су сапасының нашарлауына, әсіресе көлдің шығыс бөлігінде себеп болды. 1970-1987 жылдар аралығында су деңгейі 2,2 м - ге, ал көлемі 30 км3-ке төмендеді. Зерттеулер көрсеткендей, егер табиғи тамақтану режимі сақталса, 1975 жылдан 1986 жылға дейін көлдің қысқару кезеңі болады, яғни көлдің экожүйесіне бір бағытта антропогендік және табиғи факторлар әсер етеді.
Көлді бөгетпен бөлуге негізделген батыс бөліктің тұздылығын арттыру мәселесін шешудің нұсқалары ұсынылды, бірақ мұндай жоспарларды жүзеге асыру елдегі экономикалық жағдайға байланысты мүмкін болмады. Көлдің су деңгейінің минимумы (теңіз деңгейінен -340,65 метр абсолютті белгілер) 1987 жылы Қапшағай су қоймасын толтыру аяқталғаннан кейін тіркелді, ал 2005 жылдың қаңтарында кейбір мамандар осы жылдар ішінде жауған жауын-шашынның көп мөлшерімен байланыстырған 342,5 метрге дейін көтерілу байқалды.
1.3 Балқаш көлінің экологиясы
Балқаш көлі алабындағы табиғи ресурстарды (әсіресе, су қорларын) тиімсіз пайдаланудың нәтижесінде Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында 20 ғасырдың аяғында қалыптасқан табиғи, әлеуметтік және экономикалық жағдай. Оны негізгі 2 себеп тудырды. Ішкі себеп – Қапшағай су электр стансасының салынуына байланысты (1970) Іле өзені арнасының бөгелуі. Оған дейін Балқаш көлінің экологиялық тепе-теңдігін көлге құятын өзендер суы мен көл айдынынан буланған ылғал мөлшерінің тұрақтылығы қамтамасыз ететін. Жыл сайын көл алабындағы 15,0 км³ су қорының 11,9 км³-і (80%) Іле өз-мен келсе, қалған 3,0 км³ су көлдің батыс бөлігінен шығыс бөлігіне ығысады. 1970 –1985 жылдардағы Балқаш көліне құятын өзендер суының жалпы ағымы 14,9 км³-ден 11,8 км³-ге кеміді, яғни көл жылына шамамен 3,0 км³ су жоғалтып отырды. Көл алабынан алынатын су мөлшері жылына 7,0 – 8,0 км³-ге дейін өсті, оның 6,5 км³ суы егін суғаруға, Қапшағай және басқа да бөгендерді толтыруға жұмсалды. Булануға кететін шығыны жылына 2,0 км³-ге жетті.
Осы себептерден 1970 жылдан су деңгейі күрт төмендеді. 1986 жылдың аяғында көл деңгейінің абсолют биіктігі 340,54 м болды. Көл деңгейінің құлдырау жылдамдығы жылына 15,6 см-ге жетті, бұл көрсеткіш 1908 – 1946 жылдардағы төмендеу жылдамдығынан (9,2 см/жыл) біршама жоғары. Іле өзені атырауындағы батпақты-сулы алаптардың 2/3 бөлігі қысқарды. Қапшағай СЭС-і іске қосылған соң, тасқын су шығымы 1600 – 1800 м³/с-тан 700 – 800 м³/с-қа дейін төмендеді. Электр стансасы қажетіне байланысты су ағымы жылдам өзгеретін (0 – 1000 м³/с) болды.
СЭС-тен төмен қарай өзен тасындылары (судағы қатты заттар) тоқтап, олар толығымен Қапшағай бөгенінде шөгетін болды. 1986 жылдың аяғында Балқаш көліне құятын Іле өзенінің тармақтарынан Шұбарқұнан, Иір, Базарбай және Қалғаніле ғана қалды. Су шығымының 90%-ы тек Иір тармағымен қосылған Қоғалы тармағына жинақталып, бір арнаға айналды.
Кезінде суы арнасына сыймай жататын Жиделі тармағы шөгіндіге тола бастады. Көлдің оңтүстік жағалауындағы балықтардың уылдырық шашу аймағы түгелдей жойылып, атыраудағы 15 көл жүйелерінен тек 4 – 5-еуі ғана қалды. Осының салдарынан жыл сайын ауланатын балық мөлшері 17 – 18 мың тоннадан 10 – 11 мың тоннаға дейін төмендеп, балық сапасы да нашарлады. Мысалы, бұрын негізінен сазан ауланатын болса, кейін ауланатын балықтың 90%-ын табан, жайын, көксерке, т.б. құрады.
Ал аты әйгілі көкбас, Балқаш қарабалығы 1970 жылдан бері кездеспейтін болды. 1980 жылдан бастап көлдегі балықтар судағы пестицидтер мөлшерінің көбеюінен жаппай фибриалды саркома (қатерлі ісік жаралары) кеселімен ауыра бастады. Көл суының минералдығы күрт өсті.
Балқаш металлургия кәсіпорындарының өндіріс қалдықтарының әсерінен суда ауыр металдар (мыс, мырыш, қорғасын, кадмий, т.б.) мен күкірт оксидтерінің мөлшері көбейді. Балқаш алабынан атмосфераға түсетін әр түрлі газдардың көлемі жылына 250 мың тоннаға жетті. Бұл газдар көл бетінен буланған ылғалмен қосылып, жерге қайтадан қышқыл жаңбыр болып жауады. Жауын-шашынның минералдығы 3 еседен астам өсті. Құрғап қалған аумақтардан көтерілген шаң-тозаңның әсері биік таулы аймақтардағы мұздықтардың еріп, ұсақтануына әкелді.
Мысалы, 1974 жылдан бері Іле Алатауындағы аум. 1 км²-ден астам 86 ірі мұздықтың 6-уы ғана қалды. 1980 – 1990 жылдры Іле – Балқаш табиғи-шаруашылық жүйелеріне кешенді ғылыми-зерттеу жүргізіліп, олардың қорытындысы бойынша берілген ұсыныстарға сәйкес, Қапшағай бөгенінің деңгейі 10 метрге төмендетілді, сөйтіп, көлемі 2 есеге (28 км³-дің орнына 14,5 км³) кеміді де, жер суғаруға алынатын су мөлшерінің өсуі тоқтатылды.
Осы шаралар Балқаш көлінің деңгейін тұрақтандырғанмен, су сапасы жылдан-жылға нашарлады. Сыртқы себеп – Балқаш алабындағы су қорының жартысына жуығы Қытай мемлекетінің аумағында қалыптасады.
Балқаш көлі алабында да қүрделі экологиялық жағдай қалыптасып отыр. 1970 жылы Балқашқа құятын Іле өзенінде Қапшағай бөгені мен су электр станциясының (СЭС) салынуы Іле-Балқаш су шаруашылығы кешенінде бетбұрыс кезең болды. Іле өзенінің гидрологиялық режимі өзгеріп, жалпы Іле-Балқаш алабындағы экологиялық жағдай өзгере бастады. Қапшағай су торабын жобалау кезінде Іле өзенінің атырауындағы табиғат кешенінің жағдайы ескерілмеді. Соның нәтижесінде онда тіршілік ететін жануар дүниесіне (ондатр, балық, т.б.) және ауыл шаруашылығына көп зиян келеді. Ақдала алқабын суландырып, күріш егу жобасы да толық жүзеге аспай қалды. Қыруар қаржы текке жұмсалды. Іле өзенінің атырауы кеуіп, оның кері әсері Балқаш көліне тиді.
Суармалы алқаптардың көлемінің есепсіз кеңейтілуі, төменгі Іле қоңыр көмір кен орнын игеруді бастау көлдің болашағы үшін қауіпті. Болжау бойынша, ХХЫ ғасырдың басында, көлдің батыс бөлігінің мүлде кеуіп, шығысының тұзды шалшыққа айналуы мүмкін. Бұл өз кезегінде Балқаш маңындағы ландшафтылар мен экологиялық жағдайларды түбірімен өзгертіп, тіршіліксіз шөлге айналдырады. Көл деңгейінің төмендеуі оның суының шамадан тыс минералдануына әкеп соғуда.
Бұл, бір жағынан, егістік далалардан көлге қайта келіп құятын су құрамында әр түрлі тұздардың көп болуына байланысты. Сонымен қатар алаптағы өзгерістер Балқаш маңы аймағының климат жағдайларына да әсерін тигізеді. Су айдынының тәуліктік температураны, ауа ылғалдылығын реттеуші ретіндегі әсері өз күшін жояды. Ғалымдардың болжауынша, Балқаштың тартылуы Батыс Сібір мен Қазақстандағы географиялық зоналардың шекараларын өзгертуі мүмкін.
1.4 Балқаш көлінің экологилық проблемаларын шешуге арналған бағдарлама
1999 жылы «Балқаш көлін құтқару, оның бүгіні мен болашаға» атты халықаралық дейгейде экологиялық форум өтті. Онда Балқаш көлін құтқару мәселелері қаралып, нақты шешімдер қабылданды.
Оның негіздері:
1. Іле өзені бойындағы өндіріс орындарында суды тиімді пайдалануды реттеу.
2. Қапшағай суқоймасынан Балқашқа жіберілетін судың үлесін тұрақтандыру.
3. Алқада және Шарын массивтеріндегі күріш алқаптарын азайту.
4. Жер асты суларын пайдалануды жүзеге асыру.
5. Суармалы жерлердің көлемін шектеу.
Балқаш көлін құтқару бүгінгі күннің талабы. Арал мен Балқаш сияқты су экожүйелерінен айырылу Қазақстанды ғана емес Еуразияны да бұрын-соңды болмаған экологиялық апаттың ошағына айналдыруы мүмкін. Сондықтан әрбір табиғи экожүйені көздің қарашығындай сақтау мен қорғау баласының парызы.
Табиғатпен тіл табысу үшін біріншіден, өндірісті қоршаған ортаны қорғау мақсатына сай келетін бірқатар шараларды іске асыру қажет. Табиғатты қорғау үшін барлық елдердің күш-қуатын біріктіргенде ғана экологиялық шаралар тиісті нәтиже бере алады.
Адам мен табиғаттың қарым-қатынасын жақсарту бағытталған тағы бір шара — табиғат байлықтарын тұтынуды ақылға сиымды мөлшерде өзіне-өзі шек қою. Халықтың экологиялық санасын қалыптастыру міндетті экологиялық білім мен тәрбие берудің бірқатар комплексті мәселелерінен тұрады. Олар — экологиялық ғылыми сананы қалыптастыру, экологиялық этиканы, экологиялық психологияны және экологиялық құқықтық сананы қалыптастыру қажет.
2 БАЛҚАШ КӨЛІНІҢ ЖАҒДАЯТЫ
2.1 Балқаш көлі суының құрамындағы ауыр металлдар
Балқаш көлінің суында көптеген микроэлементтер саналады, соның ішінде ауыр металлдар алдыңғы қатарда орын алады. Олар көлдің жағалауларында орналасқан өнеркәсіп орындарынан жіберілген ақаба сулармен кліп түседі және түтінмен шыққан улы заттардың аспаннан су бетіне түсуінен құралады. Блқаш маңы топырағы құрамындағы ауыр металлдар 1-кестеде келтірілген. Салыстыру үшін Жердің граниттік қабатындағы ауыр металлдардың құрамы қатар келтірілген.
