ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 18.03.2024
Просмотров: 61
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
А.Г.Харчевтің ұсынған анықтамасы бойынша – «отбасы - бұл жұбайлар арасындағы ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынастардың жүйесі, оның мүшелері бір-бірімен некелік және туыстық қатынаспен байланысады, ортақ тұрмыс пен өзара адамгершіліктің жауапкершілікпен, қоғамның қажеттіліктеріне шартталынған әлеуметтік тәуелділікпен сипатталады» . «Отбасы денелік өмір мен әлеуметтік ағза өмірінің арасында байланыстырушы звено» - деп берген А.Б.Харчевтың отбасы ұғымына анықтамасы жалпылама түрде анықтама берген.Яғни,отбасындағы қарым-қатынас пен отбасы мүшелерінің бір-бірімен байланысы жоғары дәрежедегі байланысы екенін аңғарамыз.
Сонымен қатар қарым- қатынас мәселесімен бірге отбасы ішілік қарым- қатынастар ерекшеліктерін зерттеген ғалымдар- А.Я.Варга,А.И.Захаров, Э.Г. Эйдемиллер, Ю.Гипнрейтер, З.Матейчек, Г.Холкентаускас, А.С.Спиваковская, А. Фромм, М.Буянов, Р.Снайдер.
Жеткіншек пен ата- аналар арасындағы қарым- қатынастарды зерттеуге А.С. Макаренко да көп үлес қосты. «Ата- аналарға» деген кітабында Макаренко отбасының алғашқы ұжым екенін көрсетеді, мұндағылардың барлығы толық құқықты мүшелер болып келген, олардың әрқайсысының өзіндік жұмыстары бар, оларға жеткіншекті де кіретінін көрсеткен.
Жалпы жеткіншектер мен ата–аналар арасындағы қарым-қатынастар жеткіншектің дамуына үлкен әсер ететіндігін ғалымдар зерттеп, оны жан-жақты қарастырған. Зерттеулердің әрқайсысы іс- әрекет барысында тиімді әрі жүйелі түрде қолданылуда.
Отбасындағы өзара қарым-қатынас сипатына қарай М. Галагузова оларды авторитарлы, демократиялық және эгалитарлық деп бөлдi.
Авторитарлық отбасы өзiнiң қарым-қатынастағы қаталдығымен ерекшеленеді. Мұндай отбасыларында әйел ерiне бағынышты немесе ерi әйелiнен аса алмайды және жеткіншектер ата-аналарының дегенiнен шыға алмайды.
Демократиялық отбасыларындағы қарым-қатынас толық өзара түсiнiстiк пен сыйластыққа негiзделедi. Мұнда отбасы мүшелерiнiң үйiшiлiк қызметтерi қабiлеттерi мен мүмкiндiктерiне қарай тең бөлiнген, отбасындағы әрекеттердi ұйымдастыру мен атқаруға бәрi бірге жұмыла атқарады.
Ал эгалитарлық отбасылары ондағы ересектердiң тең құқылығымен сипатталады. Отбасыларындағы адамдар үшiн отбасы проблемаларына қарағанда жеке басының проблемалары бiрiншi кезекте тұрады. Мысалы, жұмыстағы жетiстiктер және т.б. Мұндай отбасыларында үйiшiлiк жұмыстар тең бөлiнген, барлығы ұжым болып жабыла кiрiсiп атқарады және бңрге шешiм қабылдайды. Бос уақытты да бiрге өткiзуге тырысады. Отбасындағы қарым-қатынастың кемшiлiгi отбасы проблемаларын шешуде кейбiрiнiң жеке мүддесi немесе қызығушылығы ескерілмеу нәтижесінен, кикілжің туындауы әбден мүмкін.
Отбасындағы қарым-қатынаста жеткіншектің қажетiлігін дұрыс таңдай бiлудiң маңызы ерекше. Жеткіншек нақты бiр адаммен қарым-қатынас жасауға қаншалықты қызығушылық танытса, ол соншалықты дәрежеде барлық қарым-қатынас құралдарын пайдалана отырып өзiнiң қарым-қатынастағы қажетiн өтеуге тырысып бағады.
Қарым-қатынас қажетiн өтеуде, әсiресе, жеткіншектің тұлғалық мотивi қарым-қатынастың жетекшi рөлін атқарады. Дәл осы жеткіншек кезеңінде өзiне-өзi баға беру қабiлетi қарқынды дамиды, ол өзгелер әрекетiне де баға беруге қабiлеттi болады. Нәтижеде өзара түсiнiстiк пен эмоционалдық тұрғыдан өзгелерге мейірленуге алып келетiн адамгершiлiктiк тәжiрибе қалыптаса бастайды. Қарым-қатынас объектiсi өзгередi: жеткіншек үшiн аса маңызды нәрсе өз құрбыларымен, кейiннен ересектермен қарым-қатынасқа түсу болып табылады. Ата-аналардың жеткіншектермен қарым-қатынас жасауы әртүрлi болуы мүмкiн: егер олар арасында бай рухани байланыс үздіксіз болса, қарым-қатынас елеусiз бiр кезеңнен екiншi кезеңге ешқандай кикiлжiңсiз өтедi. Мұндай ортадағы қарым-қатынаста, яғни ата-аналар жеткіншектеріне үлкен қамқорлық жасап, үнемi олардың сабақ үлгерiмi мен бағаларын қадағалап, уақтылы тамақтануы мен демалуын ұйымдастырып, олардың жүріс-тұрысы, қалай киiнiп жүр, ата-аналарды ойландырып,әркез бақылауда ұстау керек.
Жеткіншектің қарым-қатынаста қашан да мейiрiмдiлiктi, эмоционалдық жылулық пен ата-ананың махаббатын керек етедi. Сонда да болса, кез келген сүйiспеншiлiк шамадан тыс көп болмағаны дұрыс емес, себебі ол өзiнiң қарама-қайшы ықпалын көрсетедi.
Кейбiр отбасыларында ата-аналар жеткіншектерін өте ерекше мейiрiмдiлiкпен өсiретiндiгi де байқалады. Олар жеткіншектің әрбiр сәтін оны қаншалықты жақсы көретiндiгiн есiне салып отырады. Мұндай ұшан-теңiз мейiрiмдiлiк ортасында өскен жеткіншек өсе келе өзiмшiл, қоршаған ортадағы адамдардың бәрi оған аса бiр ерекше iлтипатпен қарым-қатынас жасауы керек секiлдi қабылдайды. Ондай отбасында өскен жеткіншектер ересек шағында өздерi де отбасын құрғанда отбасының алғашқы сәтсiздiктерiне шыдай алмай ата-аналарына қайта оралып жатады.
Осы тұста педагог В. А. Сухомлинский өз зерттеулерінде былай деген болатын: «Бала отбасындағы мейірімділіктің аздығынан ғана зардап шекпейді, оның ұшан-теңіз молдығынан да зардап шегеді. Отбасында мейірімділікті аз көрген бала өскенде тұйық, жасық, өзіне сенімсіз, қорқақ болып өседі, ал мейірімділікті шексіз молынан көрген бала өзімшіл, тәкаппар, жалқау, эгоист болып өседі». Сондықтан тәрбиеде мейірімділік те өз мөлшерінде берілгені дұрыс [1].
Ғалымд А. И. Захарованың зерттеулерiне жүгiнсек, ата-аналар тарапынан болатын шектен тыс мол махаббат, яғни жиi-жиi құшақтап қысып сүю, ерiннен сүю, жеткіншектермен төсекте бiрге жату, ваннада олардың шомылуына көмектесу және т.б. балалардың сексуалдық дамуын бұзады. Мұндай қарым-қатынаста өскен жеткіншектер алдағы уақытта эротикалық бағыттылық ерекше байқалуы мүмкiн немесе керiсiнше, қарама-қарсы жынысқа деген бейтараптық пайда болуы мүмкiн дегендігін көрсетеді. [1].
Мұндай қарым-қатынас түбiнде жеткіншектерде ата-аналардың махаббатына деген екiжүздiлiк қарым-қатынастың пайда болуына алып келедi: олар бiр мезгiлде олардық сүйiспеншiлiгiн қабылдайды да және қабылдамайды да. Жеткіншек ата-анасының тынымсыз сүйiспеншiлiгiне жауап беруге мәжбүр, нәтижеде жеткіншекте шектен тыс эмоционалдық сезiм дамиды да, ата-ана махаббатына қарсы әрекеттер көрсете бастайды, яғни жылайды, табандылық танытып айтқан пiкiрiнен қайтпайды, мiнезi өте жайсыз бола бастайды және т.б. Мұндай жеткіншектерге өзiнiң қайталанбас даралығын жоғалту үлкен қауiп болып көрiнедi. Олар өскенде терiс таңдауда өте талапшаң, өз сезiмдерiн бiлдiруге асықпайтын, өз сүйiктiлерiмен қарым-қатынаста бiршама қиыншылық туындататын болып келедi.
Сондай жағдайлардың туындауынан ата-анамен жеткіншек арасында қақтығыстар пайда болады.Негізінен ата-ана жеткіншекке жастайынан ненің дұрыс,ненің бұрыс екенін көрсетіп,түсіндіру жүргізілсе жеткіншектер тарапынан да еш қарсылық байқалмайтын еді.
Күнделікті өзара қарым-қатынастың нәтижесінде отбасының бір немесе басқа түріне тән отбасылық қатынастардың жалпы атмосферасы қалыптасады. Қарым-қатынастардің түрлері:
- 1 2 3 4 5 6 7
Ынтымақтастық-бұл қолдау және қарым-қатынас. Отбасы барлық отбасы мүшелерінің негізгі қажеттіліктерін қанағаттандырады. Әр адам жасына қарамастан өзінің маңыздылығын сезінеді, отбасындағы барлық адамдардан көмек пен түсінік алады.
Паритет-барлық тараптарды қанағаттандыратын жалпы пайда алу кезінде өзара әрекеттесуге негізделген "одақтастық" қатынастарды білдіреді. Отбасының әр мүшесінің жеке маңыздылығы артта қалады, кез-келген оқиғаның ұтымды орындылығын іздеу ең құнды болып табылады.
Жарыс-отбасында әркім өз мақсатына жету үшін барлық, жылдам, кез-келген жағдайда бірінші болуға тырысады.
Қарама - қайшылық-отбасылық қарым-қатынаста басқаларға үстемдік ету ниеті басым. Өзгелерден артықшылығын көрсету.
Антагонизм-отбасылық қарым-қатынаста ымыраға келмейтін екі-үш қарама-қарсы жақ бар. Бұл көзқарас ата-аналар мен балалар арасында пайда болуы мүмкін.
Антагонизм және бәсекелестік сияқты отбасылық қатынастардың аясында "Жасырын жетімдіктің" белгілері болады, балалардың ата-аналардан эмоционалды иеліктен кетуі, ата-аналар мен балалар арасындағы қорғаныс байланыстарының жоғалуы байқалады, осының салдарынан балалардың панасыздығы, құмарлығы, балалардың іс-әрекеттерінің бақыланбауы байқалады. Мұндай жағдайда балалар неврозының саны өсуде. Балалық шақта емделмеген невроз адамның тағдырын бұрмалап, бүкіл өміріне әсер етуі мүмкін.
Отбасылық тәрбие мәселелері жан-жақты. Отбасы, тәрбие функцияларын бұзу: қарым-қатынас пен өзара әрекеттесудің оңтайлы емес стилі тұрақты қақтығыстарға, жеткіншектердің дамуындағы теріс үрдістерге әкеледі. Ерлі-зайыптылар қарым-қатынаста ұлға немесе қызға деген эмоционалды қарым-қатынасты, оның тәрбиесіне деген көзқарасты қалыптастырады. Ата - ана ұстанымы-баланың жеке басының қалыптасуына әсер ететін маңызды факторлардың бірі. Ол ата-анасының бір-біріне деген сезімдерін көрсетеді.
Отбасының атмосферасы, бүкіл отбасылық өмір салты балаға әсер етеді. Отбасында алған қарым-қатынас тәжірибесі өте маңызды. Ол көбінесе жеткіншектердің айналасындағы адамдармен қарым-қатынасының әл-ауқатын анықтайды.
Қазіргі психологтардың, педагогтардың және отбасылық тәрбие тәжірибесінің жұмыстары (А.Я. Варга, в. К. Котырло, А. С. Спиваковская, в. Я. Титаренко және т. б.) отбасылық қатынастардың баланың әлеуметтік тәжірибесін қалыптастыруға әсерін көрсетіп жатыр.
Отбасында балалар айналасында болып жатқан нәрсені субъективті ойлау тұрғысынан бағалау негізінде құрылған әртүрлі, жеке мінез-құлық тәсілдерін таңдалады. Қарым-қатынаста елеулі
проблемалар бар отбасыларда, балалардың мінез-құлқына және ата-аналарға әсер етеді, бұл жеткіншектің дамуына нашар әсер етеді және баланың басқа балалармен қарым-қатынасы (ауру, агрессия) әртүрлі жағдайларға алып келуіне соғады. Осылайша, балалар мен ересектер арасындағы қарым-қатынастың сипатына келесі факторлар әсер етеді деген қорытындыға келеміз:
Жеткіншектер мен ата-аналар арасындағы жанжалдар балалардың жеке басын қалыптастыру үшін маңызды болып табылады.
Бір жағынан, жеткіншектің мінезін қатайтады, балалардың субъективті тәжірибесі ретінде әрекет етеді. Отбасындағы балалар арасындағы жанжалдан аулақ болу мүмкін емес. Бірақ оларды табиғи және қалыпты деп санауға боламайды.
Жеткіншектер мен ата-аналар арасындағы теріс қарым-қатынастар, ата-аналардың дұрыс позициясы болмаған кезде және балалардың оң жеке қасиеттері болмаған кезде, олардың өмірін бекітіп, сүйемелдеуі мүмкін, бұл жеке тұлғаның әртүрлі ішкі қақтығыстарын тудырады және басқа адамдармен қарым-қатынаста да әсер етеді.
Ата-аналардың білім деңгейі, жалпы мәдениет, педагогикалық белсенділік, басқалармен жақсы қарым-қатынас орнату мүмкіндігі, отбасының құрылымдық түрі, әке мен ананың жасы сияқты компоненттер Отбасының тәрбиелік әлеуеті үшін үлкен маңызға ие.
Зерттеушілер В. Засенюк пен В.Семиченко ата-аналар мен жеткіншектер арасындағы қарым-қатынастың бірқатар өзіндік ерекшеліктері бар екенін атап өтті. Олар отбасылық қарым-қатынастың келесі жағымды белгілерін ажыратып көрсетті:
-
отбасылық қарым-қатынас жақындықпен, камерамен, "сенім аралығын", қарым-қатынас тараптары арасындағы қашықтықты төмендетумен сипатталады; -
отбасылық қарым-қатынас адамның барлық аспектілерін қамтиды, оның рольден тыс қабылдауы мен өзара әрекеттесуін қамтамасыз етеді. Мысалы, мектептегі бала оқушының рөлін орындайды, көшеде оған өту - жаяу жүргіншінің рөлі, Спорт секциясында-спортшы. Отбасы оны барлық сыртқы рөлдерін біріктіруде қабылдайды; -
отбасылық қарым-қатынаста оқыту, тәрбиелеу, дамыту сияқты аспектілерді бөліп көрсету мүмкін емес. Оларға тән кешенді әсер ету сипаты әртүрлі. Жеткіншектің белгілі бір мінез-құлқын ынталандыру, оны белгілі бір ережелерді бұзғаны үшін жазалау, ата-аналар қандай нормалар мен ережелер жүйесі қолайлы екенін түсіндіреді. Сонымен қатар, сәйкестендіру механизмі бір уақытта жүреді: жеткіншек ата-аналарға еліктейді, оларға назар аударады, бұл саналы және бейсаналық деңгейде де болуы мүмкін; -
отбасы жеткіншектің сыртқы әлеммен әр түрлі қарым-қатынасын реттеуге міндетті. Ата-аналар-бұл "буфер", өйткені баланың нәзік психикасына өмірдің қиындықтарын түсіруге болмайды. Отбасында жеткіншек өмірдің басқа салаларында алған стресстері жойылады. Мұнда отбасы рекреациялық функцияны орындайды; -
отбасы байланыстардың максималды ұзақтығын қамтамасыз етеді, бұл адамға өмір бойы үлкен әсер етеді.
