ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 28.03.2024
Просмотров: 121
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
жууды талап етсе, ұлға ойнауға рұқсат береді. Ал келесі бір зерттеушілер, мұғалімдердің жұмысшы тап балаларын жазалау, мойынсұнуға үйрету арқылы олардың шығармашылық қабілеттерін аяқасты етіп, жұмысшылар қатарын толтыруға мүдделі болуына көмектесетінін айтады. Сол сияқты тағы бір зерттеушілер шеркеу қызметкерлері, пасторлар, раввиндер және басқа дін өкілдері қарапайым халыққа бай да беделді этностық топтардық артықшылықтары Құдайдың қалауымен болғанын насихаттайды деп есептейді.
Әлеуметтенудің басқа пікірмен келіспеуі мүмкіндігін, әлеуметтік өзгерістерді жоя алатынын және теңсіздік тудыра алатынын түсіну үшін конфликт теориясы пайдалы. Ал тұрақты әлеуметтік һжүйенің туындауы мен артықшылықтарын түсіндіру үшін бұл теорияның пайдасы аз.
Символдық интеракционизм
Символдық интеракционизм теориясы әлеуметтенуді көбінесе жеке адамның өзін-өзі бағалауы мен әлеуметтік рөлдері тұрғысынан зерделейді.
«Мен» тұжырымдамасы
Чарльз Хортон Коули символдық интеракционизмді өзін-өзі бағалауды дамыту тұрғысынан сипаттады. Өзін-өзі бағалау-әрбір адамның өзін-өзі жеке тұлға ретінде тануы және қоғамдағы алатын орнына байланысты кім екендігін топшылауы. Коули бізді басқалар қалай деп қабылдаса біз де өзімізге солай қарауды үйреніп, өзімізді бағалауымызды дамытуды ұсынды. Коулиннің көрсетуінше, «мен» тұжырымдамасын қалыптастыруды 3 қадамнан тұрады:
1) Сізді өзгелердің қалаай қабылдайтынын елестетіңіз
2) Тұдғаңызға қарап, басқалардың сіз туралы қандай ой түйетінін елестетіңіз.
3) Сіз бұл пайымдауларады саралап, қабылдайсыз не қабылдамайсыз.
Мысалы, дәріс кезінде студенттер ұйықтап отырса, оқытушы студенттер мені нашар оқытушы деп санайды деген қорытындыға келуі мүмкін.Ол өзінің оқыту қабілетіне қатысты өзгелердің көзқарасын қабылдап, басқа жұмыс іздеуге ұйғаруы ғажап емес. Алайда, ол әріптестерінің өз оқыту әдістемесін мақатаған кезін немесе басқа студенттерінің дәрісті қалай бағалағанын есіне түсірсе болады. Сөйтіп, ол осы семестрде келген студенттердің оқытушы білімін бағалау деңгейі жеткіліксіз деген қорытынды жасай алады.
Сонымен біздің өзімізідң туралы тұжырымдамамыз айналамыздағы адамдарының көзқарастарының механикалық көрісі ғана емес, керісінше өзегелердің пікіріне қатысты біздің пайымдауларымыз бен жауабымызға негізделген.
Символдық интеракционизм теориясы субьективті пайымдауды «мен» тұжырымдамасының өте маңызды факторы ретінде қарастырады. Адамдардың басқаларымен өзара әрекетке түсуі, өзгелердің пікірі туралы субьективті пайымдауларына негізделген. В.И Томастың классикалық тұжырымында символдық интеракционизмның осы алғышарты анық көрінеді: «Адамдар жағдайды нақты деп анықтаса оның салдары да нақты болады»Осылайша, басқалардың ой-пікірлерін дәл көрсете ме әлде жоқ па субьективті пайымдаудан нақты нәтиже шығады.
Рөлді қабылдау
Символдық интеракционизм теориясының өткен ғасырдағы ең ықпалды зерттеушісі Джордж Герьберт Мид болды. Мид (1934) өзім деген ұғым «мен» және « мені» деп аталатын екі компоненттен тұрады деп есептеді. Ағылшын тілінің грамматикасына сәйкес біз бірдеңе жасасақ, онда мен сөзін қолданамыз, біреу бізге бірдеңе жасағанда («мен анамды тыңдамадым, сосын ол мені жазалады») мені сөзін қолданамыз. Сол себепті Мид мен сөзі «өзім» ұғымының өздігінен болатын бөлігін, жасампаз бөлігін білдіреді, ал мені сөзі өзгелердің пайымдауын растайтын өзгелік бөлікті білдіреді деп сипаттайды.
Мид қоғамда әрекет етуді және «менің» қалауыммен «мені» деген қоғамдық сананы таразылап теңгеруді рөлдік қабылдау арқылы үйренеміз деп сенді. Рөлдік қабылдау дегеніміз-әлемде түсінуде өзгелердің маңыздылығын біртіндеп өзге пікірлерді қабылдауды үйрену процесі.
Мидтің айтуынша, рөлді қабылдау бала кезде, отбасының құқықтары мен міндеттерін білі керек болғанда басталады. Баласы ретінде бізден не күтетінін түсіну үшін әке-ананың көз қарасын білуіміз керек. Біз өзімізді ата-анамыздың көз қарасы арқылы көруді және солардың пікірі бойынша мінез-құлқымызды бағалауды үйренуіміз тиіс. Олардың ой-пікірлері мен өзіміздің қалауымызды білген кезде өз міндеттерімізді түсіне аламыз.
Мид балалар қоғамда қалай әрекет ету керектігін ойын арқылы дамытатынын айтады. Үйде анасы тамақ пісіріп, әкесі жөндеу жұмыстарын жасап жүрсе, қыз ойыншық пішпен, ұл ойыншық балғамен ойнауды қалыпты деп есептейді. Ата-анасы жалғыз басты немесе ата-аналары күні бойы жұмыста жүретін балалар ойыншық машинаның ішіне ойыншық портфель немесе ойыншық аспаптарды салып жүруді ұнатуы мүмкін.
Бұл дегеніміз- балалардың ойыны көбінесе олар үшін маңызды адамдардың мінез-құлқына негізделеді деген сөз. Мыс, ата-анасы мен бауырлары балалардың өзін-өзі бағалауына қатты әсер етеді. Балалар өскен соң отбасынан тыс басқа адамдарымен көбірек араласқанда, мәселен, мұғалімдері, көршілері және жұмыс берушілері сияқты өзге адамдардың өзіне не күтетініне болжам жасай бастайды.
Сөйтіп, олар өздерінің мінез-құлқын тек өздері үшін маңызды тұлғалардың көз-қарастары арқылы ғана емес, сонымен қатар Мидші айтқандай, «жалпы басқалардың»,яғни қарым-қатнас жасайтын барлық басқа адамдардың пікірлері арқылы бағалауды үйренеді. Жалпы, басқалардың пікірін түсіну мәдениет нормалары мен құндылықтарын білумен тең. Бұл процесс арқылы, мәселен, америкалық нигериялық не поляк ретінде әрекет етуді үйренеміз.
Адамдардың барлығы нормалары мен құндылықтарын үйренсе, бұл олардың бәрі бірдей әрекет етіп, бәрі бірдей ережелерге бағынады дегенді білдірмейді. Әрбір адам өзінше дараланғанмен оған ықпал ететін маңызды тұлғалар болады. Олар әр түрлі мәдениет пен субмәдениеттерде өседі, әркімнің білім алу және ақша сияқты әлеуметтік ресурстарға қол жеткізу деңгейі әртүрлі болады. Сондықтан адамдар қоғамның ережелеріне бағынуға бейімделеді немесе басқа жолды таңдай алады.
Бақылауға арналған сұрақтар:
1. Әлеуметтанудың негізін салушы кім?
2. Х1Х академиялық әлеуметтануының өкілдерін атаңыз.
3. ХХ ғасырдың әлеуметтік теорияларын атаңыз.
4. Қазіргі заманғы ресейлік және қазақстандық әлеуметтанушы-ғалымдарды атаңыз.
3-дәріс. Әлеуметтік құрылым және әлеуметтік стратификация
1.Қоғам, теңдік және теңсіздік.
Ашық және жабық қоғам. Стратификация түрлі топтар арасындағы құрылымдық теңсіздік ретінде.
2. Стратификация және дифференциация жүйелері. Әлеуметтік стратификация теориясына қысқаша шолу (К. Маркс, М. Вебер). Әлеуметтік стратификация нысандары(П. Сорокин).
3. Әлеуметтік мобильділік. Көлденең және тік қозғалыс.
Сабақтың мақсаты:Студенттерге теңсіздіктің шығуының негізгі теорияларын , түрлі стратификациялық жүйелерге талдау жасау арқылы түсіндіру, алынған білімдер бойынша біліктері мен дағдыларын бекіту. Қазіргі қоғамның жүйесі мен құрылымын сипаттауға, қазіргі қоғамдағы бөлінудің стратификациялық ерекшеліктерін анықтау. Қоғамдағы тапқа бөлінудің тарихи маңызын айқындау.
Әлеуметтік стратификация.Әрбір әлеуметтік рөл немесе мәртебе бір-бірімен құқықтар мен міндеттер арқылы байланысқан, яғни қоғам біреуінің құқығы артық, екіншісінікі кем, немесе біреуінің міндеті аз, ал екіншісінікі көп болып келетін пирамида түрінде орналасады. Міне осы пирамида - қоғам әлеуметтік стратификация арқылы түсіндіріледі және осындағы қатынастар әлеуметтік стратификация жолымен іске асырылады.
Сратификация- кез-келген қоғамға тән құбылыс. Барлық қоғамдарда байлыққа, беделге немесе билікке ие болуға лайық адамдар санатын айқындайтынқағидалар болады. Алайда теңсіздік құрылымы жағынан қоғамдардың бір-бірінен айырмашылығы көп.
Теңсіздік екі жағдайда:
-теңсіздік әлеуметтік құрылымдар мен ұзақ мерзімді әлеуметтік нормаларға сүйеніп, институттандырылса;
-теңсіздік адамның жеке қасиеттерінен гөрі топ мүшелігіне негізделсе (мысалы, үйдің үлкендері немесе «көк жағалы жұмысшал»-деп) стратификацияға айналады.
Теңсіздікті талқылау барысында назар аударылатын шектеулі ресурстар әдетте үш бөлікке бөлінеді: бедел, билік және байлық. Бедел_де'>Бедел де мәртебе сияқты, яғни ол бір адамға немесе топқа ерекше әлеуметтік ізет-құрмет білдіру.
Билік- басқалардың қалауына қарамастан, оларға ықпал ету немесе үстемдік көрсету арқылы өз еркін жүзеге асыру. Егер бедел, билік немесе байлық теңсіздігі әлеуметтік құрылымдар мен ұзақ мерзімді әлеуметтік нормаларға сүйеніп, топтық мүшелікке негізделген болса-трафикация бар деген сөз.
Әр адамның туа біткен табиғи және қол жеткізген мәртебелері болады. Мүмкін, қазір сіз мектеп түлегі және колледж студенті деген мәртебеге иесіз. Сонымен бірге жоғары оқу орны түлегі мәртебесіне қол жеткізуді армандайсыз. Егер ата-анаңыз жоғарғы білімді болса, сіздің сауатты отбасынан шыққан деген аскриптивті мәртебеңіз болады. Ол мәртебе білім алған немесе алмағаныңызға қарамастан беріледі. Басқалардың сізге деген қарым-қатынасы сол екі-аскриптивті және қол жеткізген мәртебеге байланысты. Әрбір қоғам шектеулі ресурстарды кейбір белгіленген, кейбір қол жеткізген мәртебелерге қарай үлестіреді, бірақ олардың арасындағы тепе-теңдіктен айырмашылық басым. Шектеулі ресурстардың бөлінуі жоғарғы аскриптивті мәртебеге негізделегн страфикацияның құрылы касталық жүйелер деп аталады; қол жеткізген статусқа негізделеген құрылым таптық жүйелер деп аталады.
Страфикация-әлеуметтік мәртебелерді шектеулі ресурстарға қолжетімділік тұрғысынан анықтайтын теңсіздіктің институттық құрылымы
Бедел-бір адамға немесе топқа ерекше әлеуметтік ізет-құрмет білдіру, мәртебе деп те аталады.
Билік- басқалардың қалауына қарамастан оларға ықпал ету немесе үстемдік көрсету арқылы өз еркін жүзеге асыру.
Касталық жүйелер- шектеулі ресурстарды аскриптивті мәртебеге сәйкес үйлестіреді.
Таптық жүйелер- шектеулі ресурстарды қол жеткізген мәртебеге сәйкес үйлестіреді.
Касталық жүйелер- Касталық жүйелерде адамның бай немесе кедей болуы, билік басында немесе қарапайым болуы ата-анасының мәртебесіне байланысты. Егер сіз ер адам болсаңыз, онда әкеңіздің кәсібін менгеру талап етіледі. Егер әйел адам болсаңыз, аныңыздың жолымен үй шаруасымен айналысуы керек, әйтпесе кедей немесе қара жұмысшы болуы тиіс деп саналады. Ал адам жалқау ма, ақымақ па не еңбекқор және білімді ме-бұл маңызды емес. Сонымен қатар касталық жүйеде әлеуметтік жағдайы өзіңіздің жағдайыңызбен тең адамға ғана үйлене аласыз, осылайша, балаңызға сіхдің және жұбайыңыздың мәртебесі болады.
Үндістан-касталық жүйенің қалыптасуының ең танымал үлгісі. Барлық үнділер бедел, билік және байлықпен ерекшеленетін топ жетістіктеріне қарай салыстырмалы түрде касталарға бөлінеді. Касталық жүйелер Үндістанның кейбір мұсылман және христиан қауымдарында да кезедеседі.
Кастадығы мүшелік тұрақты, яғни атадан балға беріліп, өзгермей өмір бойы сақталады. Үндістан тәуелсіздікке ие болғаннан кейін, 1950 жылы, касталық жүйені ресми түрде заңсыз деп жариялады. Содан бері елдегі 200 млн далиттердің, яғни, «сот жоқ кастаның» мәртебесі арта түсті. Алайда әлі күнге дейін кемсітуден, аса кедейліктен тіпті кейде оларға қарсы жасалатын этностық зорлық-зомбылықтан зардап шегуде.
Таптық жүйелер-Таптық жүйелерде ресуртардың тең бөлінбеуіне басты себеп болатын- қол жеткізген мәртебе. Түрлі үстемдіктерге ие болу мүмкіндіітерін айқындайтын басты фактор- кәсіби мамандану, бірақ ол туа қалыптаспайды. Адам кәсіпті ата-анасына қарағанда әлдеқайда жоғары немесе, керісінше, төмен деңгейде меңгеруі мүмкін. Жетістіктерге жету көбінесе адамның дарынына, ынтасына және мамандығына байланысты.
Касталық және таптық жүйелердің арасындағы негізгі айырмашылық теңсіздіктің деңгейінде емес, жетістікке жету мүмкіндігінде. Таптық жүйелердің айрықша ерекшелігі-әлеуметтік ұтқырлық, яғни әлеуметтік таптағы орынның өзгеруі жоғары өрлеу немесе төмен құлдырау бағытында болады. Мұндай ұтқырлық ұрпақтар арасында кездесуі мүмкін. Егер сіз жоғары білім алсаңыз, ал ата-анаңыздың білімі болмаса, сіз бәрібір әлеуметтік ұтқырлықпен жоғарылай аласыз. Адамның әлеуміттік таптағы орны ауыспалы болуы ықтимал. Мсыалы, орташа жастағы инженер жұмысынан «қысқартылып» бір дүкенде жарнамалаушы қызметшіге айналса-әлеуміттік ұтқырлықтың төмендеу бағытына ұшыраған.
Әлеуметтенудің басқа пікірмен келіспеуі мүмкіндігін, әлеуметтік өзгерістерді жоя алатынын және теңсіздік тудыра алатынын түсіну үшін конфликт теориясы пайдалы. Ал тұрақты әлеуметтік һжүйенің туындауы мен артықшылықтарын түсіндіру үшін бұл теорияның пайдасы аз.
Символдық интеракционизм
Символдық интеракционизм теориясы әлеуметтенуді көбінесе жеке адамның өзін-өзі бағалауы мен әлеуметтік рөлдері тұрғысынан зерделейді.
«Мен» тұжырымдамасы
Чарльз Хортон Коули символдық интеракционизмді өзін-өзі бағалауды дамыту тұрғысынан сипаттады. Өзін-өзі бағалау-әрбір адамның өзін-өзі жеке тұлға ретінде тануы және қоғамдағы алатын орнына байланысты кім екендігін топшылауы. Коули бізді басқалар қалай деп қабылдаса біз де өзімізге солай қарауды үйреніп, өзімізді бағалауымызды дамытуды ұсынды. Коулиннің көрсетуінше, «мен» тұжырымдамасын қалыптастыруды 3 қадамнан тұрады:
1) Сізді өзгелердің қалаай қабылдайтынын елестетіңіз
2) Тұдғаңызға қарап, басқалардың сіз туралы қандай ой түйетінін елестетіңіз.
3) Сіз бұл пайымдауларады саралап, қабылдайсыз не қабылдамайсыз.
Мысалы, дәріс кезінде студенттер ұйықтап отырса, оқытушы студенттер мені нашар оқытушы деп санайды деген қорытындыға келуі мүмкін.Ол өзінің оқыту қабілетіне қатысты өзгелердің көзқарасын қабылдап, басқа жұмыс іздеуге ұйғаруы ғажап емес. Алайда, ол әріптестерінің өз оқыту әдістемесін мақатаған кезін немесе басқа студенттерінің дәрісті қалай бағалағанын есіне түсірсе болады. Сөйтіп, ол осы семестрде келген студенттердің оқытушы білімін бағалау деңгейі жеткіліксіз деген қорытынды жасай алады.
Сонымен біздің өзімізідң туралы тұжырымдамамыз айналамыздағы адамдарының көзқарастарының механикалық көрісі ғана емес, керісінше өзегелердің пікіріне қатысты біздің пайымдауларымыз бен жауабымызға негізделген.
Символдық интеракционизм теориясы субьективті пайымдауды «мен» тұжырымдамасының өте маңызды факторы ретінде қарастырады. Адамдардың басқаларымен өзара әрекетке түсуі, өзгелердің пікірі туралы субьективті пайымдауларына негізделген. В.И Томастың классикалық тұжырымында символдық интеракционизмның осы алғышарты анық көрінеді: «Адамдар жағдайды нақты деп анықтаса оның салдары да нақты болады»Осылайша, басқалардың ой-пікірлерін дәл көрсете ме әлде жоқ па субьективті пайымдаудан нақты нәтиже шығады.
Рөлді қабылдау
Символдық интеракционизм теориясының өткен ғасырдағы ең ықпалды зерттеушісі Джордж Герьберт Мид болды. Мид (1934) өзім деген ұғым «мен» және « мені» деп аталатын екі компоненттен тұрады деп есептеді. Ағылшын тілінің грамматикасына сәйкес біз бірдеңе жасасақ, онда мен сөзін қолданамыз, біреу бізге бірдеңе жасағанда («мен анамды тыңдамадым, сосын ол мені жазалады») мені сөзін қолданамыз. Сол себепті Мид мен сөзі «өзім» ұғымының өздігінен болатын бөлігін, жасампаз бөлігін білдіреді, ал мені сөзі өзгелердің пайымдауын растайтын өзгелік бөлікті білдіреді деп сипаттайды.
Мид қоғамда әрекет етуді және «менің» қалауыммен «мені» деген қоғамдық сананы таразылап теңгеруді рөлдік қабылдау арқылы үйренеміз деп сенді. Рөлдік қабылдау дегеніміз-әлемде түсінуде өзгелердің маңыздылығын біртіндеп өзге пікірлерді қабылдауды үйрену процесі.
Мидтің айтуынша, рөлді қабылдау бала кезде, отбасының құқықтары мен міндеттерін білі керек болғанда басталады. Баласы ретінде бізден не күтетінін түсіну үшін әке-ананың көз қарасын білуіміз керек. Біз өзімізді ата-анамыздың көз қарасы арқылы көруді және солардың пікірі бойынша мінез-құлқымызды бағалауды үйренуіміз тиіс. Олардың ой-пікірлері мен өзіміздің қалауымызды білген кезде өз міндеттерімізді түсіне аламыз.
Мид балалар қоғамда қалай әрекет ету керектігін ойын арқылы дамытатынын айтады. Үйде анасы тамақ пісіріп, әкесі жөндеу жұмыстарын жасап жүрсе, қыз ойыншық пішпен, ұл ойыншық балғамен ойнауды қалыпты деп есептейді. Ата-анасы жалғыз басты немесе ата-аналары күні бойы жұмыста жүретін балалар ойыншық машинаның ішіне ойыншық портфель немесе ойыншық аспаптарды салып жүруді ұнатуы мүмкін.
Бұл дегеніміз- балалардың ойыны көбінесе олар үшін маңызды адамдардың мінез-құлқына негізделеді деген сөз. Мыс, ата-анасы мен бауырлары балалардың өзін-өзі бағалауына қатты әсер етеді. Балалар өскен соң отбасынан тыс басқа адамдарымен көбірек араласқанда, мәселен, мұғалімдері, көршілері және жұмыс берушілері сияқты өзге адамдардың өзіне не күтетініне болжам жасай бастайды.
Сөйтіп, олар өздерінің мінез-құлқын тек өздері үшін маңызды тұлғалардың көз-қарастары арқылы ғана емес, сонымен қатар Мидші айтқандай, «жалпы басқалардың»,яғни қарым-қатнас жасайтын барлық басқа адамдардың пікірлері арқылы бағалауды үйренеді. Жалпы, басқалардың пікірін түсіну мәдениет нормалары мен құндылықтарын білумен тең. Бұл процесс арқылы, мәселен, америкалық нигериялық не поляк ретінде әрекет етуді үйренеміз.
Адамдардың барлығы нормалары мен құндылықтарын үйренсе, бұл олардың бәрі бірдей әрекет етіп, бәрі бірдей ережелерге бағынады дегенді білдірмейді. Әрбір адам өзінше дараланғанмен оған ықпал ететін маңызды тұлғалар болады. Олар әр түрлі мәдениет пен субмәдениеттерде өседі, әркімнің білім алу және ақша сияқты әлеуметтік ресурстарға қол жеткізу деңгейі әртүрлі болады. Сондықтан адамдар қоғамның ережелеріне бағынуға бейімделеді немесе басқа жолды таңдай алады.
Бақылауға арналған сұрақтар:
1. Әлеуметтанудың негізін салушы кім?
2. Х1Х академиялық әлеуметтануының өкілдерін атаңыз.
3. ХХ ғасырдың әлеуметтік теорияларын атаңыз.
4. Қазіргі заманғы ресейлік және қазақстандық әлеуметтанушы-ғалымдарды атаңыз.
3-дәріс. Әлеуметтік құрылым және әлеуметтік стратификация
1.Қоғам, теңдік және теңсіздік.
Ашық және жабық қоғам. Стратификация түрлі топтар арасындағы құрылымдық теңсіздік ретінде.
2. Стратификация және дифференциация жүйелері. Әлеуметтік стратификация теориясына қысқаша шолу (К. Маркс, М. Вебер). Әлеуметтік стратификация нысандары(П. Сорокин).
3. Әлеуметтік мобильділік. Көлденең және тік қозғалыс.
Сабақтың мақсаты:Студенттерге теңсіздіктің шығуының негізгі теорияларын , түрлі стратификациялық жүйелерге талдау жасау арқылы түсіндіру, алынған білімдер бойынша біліктері мен дағдыларын бекіту. Қазіргі қоғамның жүйесі мен құрылымын сипаттауға, қазіргі қоғамдағы бөлінудің стратификациялық ерекшеліктерін анықтау. Қоғамдағы тапқа бөлінудің тарихи маңызын айқындау.
Әлеуметтік стратификация.Әрбір әлеуметтік рөл немесе мәртебе бір-бірімен құқықтар мен міндеттер арқылы байланысқан, яғни қоғам біреуінің құқығы артық, екіншісінікі кем, немесе біреуінің міндеті аз, ал екіншісінікі көп болып келетін пирамида түрінде орналасады. Міне осы пирамида - қоғам әлеуметтік стратификация арқылы түсіндіріледі және осындағы қатынастар әлеуметтік стратификация жолымен іске асырылады.
Сратификация- кез-келген қоғамға тән құбылыс. Барлық қоғамдарда байлыққа, беделге немесе билікке ие болуға лайық адамдар санатын айқындайтынқағидалар болады. Алайда теңсіздік құрылымы жағынан қоғамдардың бір-бірінен айырмашылығы көп.
Теңсіздік екі жағдайда:
-теңсіздік әлеуметтік құрылымдар мен ұзақ мерзімді әлеуметтік нормаларға сүйеніп, институттандырылса;
-теңсіздік адамның жеке қасиеттерінен гөрі топ мүшелігіне негізделсе (мысалы, үйдің үлкендері немесе «көк жағалы жұмысшал»-деп) стратификацияға айналады.
Теңсіздікті талқылау барысында назар аударылатын шектеулі ресурстар әдетте үш бөлікке бөлінеді: бедел, билік және байлық. Бедел_де'>Бедел де мәртебе сияқты, яғни ол бір адамға немесе топқа ерекше әлеуметтік ізет-құрмет білдіру.
Билік- басқалардың қалауына қарамастан, оларға ықпал ету немесе үстемдік көрсету арқылы өз еркін жүзеге асыру. Егер бедел, билік немесе байлық теңсіздігі әлеуметтік құрылымдар мен ұзақ мерзімді әлеуметтік нормаларға сүйеніп, топтық мүшелікке негізделген болса-трафикация бар деген сөз.
Әр адамның туа біткен табиғи және қол жеткізген мәртебелері болады. Мүмкін, қазір сіз мектеп түлегі және колледж студенті деген мәртебеге иесіз. Сонымен бірге жоғары оқу орны түлегі мәртебесіне қол жеткізуді армандайсыз. Егер ата-анаңыз жоғарғы білімді болса, сіздің сауатты отбасынан шыққан деген аскриптивті мәртебеңіз болады. Ол мәртебе білім алған немесе алмағаныңызға қарамастан беріледі. Басқалардың сізге деген қарым-қатынасы сол екі-аскриптивті және қол жеткізген мәртебеге байланысты. Әрбір қоғам шектеулі ресурстарды кейбір белгіленген, кейбір қол жеткізген мәртебелерге қарай үлестіреді, бірақ олардың арасындағы тепе-теңдіктен айырмашылық басым. Шектеулі ресурстардың бөлінуі жоғарғы аскриптивті мәртебеге негізделегн страфикацияның құрылы касталық жүйелер деп аталады; қол жеткізген статусқа негізделеген құрылым таптық жүйелер деп аталады.
Страфикация-әлеуметтік мәртебелерді шектеулі ресурстарға қолжетімділік тұрғысынан анықтайтын теңсіздіктің институттық құрылымы
Бедел-бір адамға немесе топқа ерекше әлеуметтік ізет-құрмет білдіру, мәртебе деп те аталады.
Билік- басқалардың қалауына қарамастан оларға ықпал ету немесе үстемдік көрсету арқылы өз еркін жүзеге асыру.
Касталық жүйелер- шектеулі ресурстарды аскриптивті мәртебеге сәйкес үйлестіреді.
Таптық жүйелер- шектеулі ресурстарды қол жеткізген мәртебеге сәйкес үйлестіреді.
Касталық жүйелер- Касталық жүйелерде адамның бай немесе кедей болуы, билік басында немесе қарапайым болуы ата-анасының мәртебесіне байланысты. Егер сіз ер адам болсаңыз, онда әкеңіздің кәсібін менгеру талап етіледі. Егер әйел адам болсаңыз, аныңыздың жолымен үй шаруасымен айналысуы керек, әйтпесе кедей немесе қара жұмысшы болуы тиіс деп саналады. Ал адам жалқау ма, ақымақ па не еңбекқор және білімді ме-бұл маңызды емес. Сонымен қатар касталық жүйеде әлеуметтік жағдайы өзіңіздің жағдайыңызбен тең адамға ғана үйлене аласыз, осылайша, балаңызға сіхдің және жұбайыңыздың мәртебесі болады.
Үндістан-касталық жүйенің қалыптасуының ең танымал үлгісі. Барлық үнділер бедел, билік және байлықпен ерекшеленетін топ жетістіктеріне қарай салыстырмалы түрде касталарға бөлінеді. Касталық жүйелер Үндістанның кейбір мұсылман және христиан қауымдарында да кезедеседі.
Кастадығы мүшелік тұрақты, яғни атадан балға беріліп, өзгермей өмір бойы сақталады. Үндістан тәуелсіздікке ие болғаннан кейін, 1950 жылы, касталық жүйені ресми түрде заңсыз деп жариялады. Содан бері елдегі 200 млн далиттердің, яғни, «сот жоқ кастаның» мәртебесі арта түсті. Алайда әлі күнге дейін кемсітуден, аса кедейліктен тіпті кейде оларға қарсы жасалатын этностық зорлық-зомбылықтан зардап шегуде.
Таптық жүйелер-Таптық жүйелерде ресуртардың тең бөлінбеуіне басты себеп болатын- қол жеткізген мәртебе. Түрлі үстемдіктерге ие болу мүмкіндіітерін айқындайтын басты фактор- кәсіби мамандану, бірақ ол туа қалыптаспайды. Адам кәсіпті ата-анасына қарағанда әлдеқайда жоғары немесе, керісінше, төмен деңгейде меңгеруі мүмкін. Жетістіктерге жету көбінесе адамның дарынына, ынтасына және мамандығына байланысты.
Касталық және таптық жүйелердің арасындағы негізгі айырмашылық теңсіздіктің деңгейінде емес, жетістікке жету мүмкіндігінде. Таптық жүйелердің айрықша ерекшелігі-әлеуметтік ұтқырлық, яғни әлеуметтік таптағы орынның өзгеруі жоғары өрлеу немесе төмен құлдырау бағытында болады. Мұндай ұтқырлық ұрпақтар арасында кездесуі мүмкін. Егер сіз жоғары білім алсаңыз, ал ата-анаңыздың білімі болмаса, сіз бәрібір әлеуметтік ұтқырлықпен жоғарылай аласыз. Адамның әлеуміттік таптағы орны ауыспалы болуы ықтимал. Мсыалы, орташа жастағы инженер жұмысынан «қысқартылып» бір дүкенде жарнамалаушы қызметшіге айналса-әлеуміттік ұтқырлықтың төмендеу бағытына ұшыраған.