ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 28.03.2024
Просмотров: 125
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Алайда кейде таптық жүйелерде де аскриптивті мәртебенің кейбір белгілері маңызды болады. Азаматтың діні, жасы,, жынысы, ұлты басқа да факторлармен қатар, оның жолында қандай мүмкіндіктер ашылып, қандай тосқауылдарға тап болуына әсер етеді. Дегенмен бұл факторлардың касталық қоғаммен салыстырғанда таптық қоғамда ықпал әлдеқайда аз. Қазірргі заманда таптық жүйелер басым, сондықтан бұл бөлімді сол жөнінде жалғастырамыз.
Таптар нешеу?
Таптық жүйелер- реттелген мәртебелер жиыны. Оған қандай мәртебелер кіреді және олар қалай жіктеледі?
Маркс: буржуазия және пролетариат
Карл Маркс (1818-1883) әлеуметтік құрылым екі таптан тұратынына сенімді болған. Оларды дәулеттілер және кедейлер деп атауға болады. Макс оларды буржуазия және пролетариат деп атаған.
Буржуазия- жұмыс үшін қажетті құралдар мен материалдарды, яғни өндіріс құралдарын иеленген тап.
Пролетариат- онымен қастамасыз етілмеген. Сондықтан олар үстемдік етуші тапқа жалданып өмір сүреді. Маркс пікірінше, тапқа жіктеу, ең алдымен, өндірістік құрал-жабдықтарды игеруге байланысты.
Әлбетте, өндіріс құралдарының еңбекке қатысы бар, бірақ бұл екеуі бір мәнге ие емес. Маркстың айтуынша, колледж оқытушысы, жергілікті дүкенінің менеджері және қоқыс жинайтын қала қызметкері-барлығы бірдей пролетариат болып саналады, себебі олар басқа біреуге қызмет етеді. Алайда қоқыс жинаушы жұмысын өз көлігімен орындайтын болса, Маркс оны буржуазияның мүшесі деп санайды. Оның пірінше, басты фактор-адамның қанша ақшасы болуы немесе қандай жұмыс атқаратыны ғана емес, өндіріс құрал-жабдықтарын меншіктенуі мен еңбектің өз бақылауында болуы ды.
Әрине, Маркс, «жекеменшік көлігімен қоқыс жинайтын адамдарға қарағанда дүкен менеджерлері табысты» деген қалыптасқан ортақ пікірді елеусіз қалдырмаған. Алайда менеджерлер мен көше сыпырушылар таптық сананы дамытып, өздерінің таптық түбірін түсініп, таптық жүйелермен күресу үшін бірігеді деп үміттенген.
Вебер: тап, мәртебе және билік
Маркстың жазбалары жары қ көргеніне ондаған жылдар өткен соң, Макс Вебер (1864-1920) таптарға жіктеудің біршама кеңейтілген жүйесін ұсынды. Маркс тұжырымдаған, қоғамдық тапқа жіктеудің екі өлшемді жүйесінің орнына, Вебер стратификация жүйесін адамдардың орынын анықтайын үш тәуелсіз өлшеммен толықтырды. Олардың біреуі- Маркс мәлім еткен тап өлшемі. Екіншісі- билік, ал үшіншісі-әлеуметтік беделді немсе әлеуметтік ерекшелікті білдіретін мәртебе. Оның айтуынша, мәртебесі тең адамдар өз қоғамдастықтарын құрады. Олардың ортақ белгілері бар, сондай ақ мүдделері, құндылық бағдарлары ұқсас болғандықтан, бірін-бірі жиі асқа шақырады, бір-бірімен тұрмыс құрады және ұқсас қаракетпен айналысады.
Вебер «жоғары тәртебе мен билікке қол жеткізудің экономикалық негіздері бар» деген оймен келіседі. Алайда олардың әлеуметтік теңміздікке әсері ттәуелсіз деген. Атап айтқанда, Вебердің пікірінще, мәртебе экономикалық билікке жиі қарама-қайшы келіп, «тек қана» байлығы бар адамдардың талаптарына тосөауыл болады. Мәселен, мафия мүшесі көп қаражатқа және өндіріс құралдарына ие болса да кең қоғамдастыққа абыройлы болмайды.
Буржуазия- жұмыс жасауға қажетті құралдар мен материалдарды яғни өндіріс құралдарын иеленген тап.
Пролетариат- өндіріс құралдарына ие емес тап. Олар өндіріс құралдарын иеленген адамдарға жалданып өмір сүреді.
Тап- Марсктік теория бойынша адамдарды өндіріс құралдарына деген меншіктік қатынас арқылы жіктеу.
Таптық сана- адамдардың өндіріс құралдарына өздерінің қатынастарын түсініп, нақты таптық ерекшеліктерін мойындауы
Әлеуметтік таптың нақты өлшемдері
Маркс және Вебер таптық жүйелерге түсінік беретін тұжырымдамалар қалдырды. Алайда қазіргі заманғы зерттеушілер таптарға жіктеудің тек теориялық анықтамаларын ғана емес, тапты анықтайтын практикалық әдістерді керек қылып отыр. Зерттеушілердің көпшілігі қазір Маркстың теориясындағы тапқа емес, әлеуметтік тапқа баса назар аударды. Әлеуметтік тап- жік, мәртебе және билік белгілері ұқсас, өзара теңдікті сезінетін адамдар санаты. Жоғарғы тап немесе қарапайым жұмысшы табы тақырыбын көтерсек, әлеуметтік тап жөнінде сөз қозғағанымыз болып шығады.
Әлеуметтік таптағы орынды тікелей анықтаудың ең қарапайым әдісі- адамдардың өздерінен қай әлеуметтік тап мүшесімен деп санайтынын сұрау.
Әлеуметтік таптардың жіктеудің тағы бір жолы- бірқатар өлшемдерге сүйеніп, мысалы, білім деңгейі, мамандқтың мәртебесі, табыс көлемі немесе басқа да әлеуметтік-экономикалық мәртебеге сияқты құрамдас сипаттар арқылы анқытау. Әлеуметтік-экономикалық мәртебе адамдардың таптық орнын өзі белгілеу арқылы өлшенбейді. Керісінше, адамдардың мектеп бітірген жылы, отбасылық табысы немесе беделді жұмыспен қамтылуы сияқты өлшемдерін белгілеу арқылы, халықтың жағдайынаберіледі. Бір тапты басқа таптан айыратын абсолюттік шектеу жоқ. Сондықтан әрбір зерттеуші немесе мемлекеттік орган жеке шешім қабылдайды.
Халықаралық деңгейдегі теңсіздік
Теңсіздік мемлекеттер арасында, сондай-ақ мемлекеттің ішінде де кездеседі. Халықаралық деңгейдегі теңсіздіктін ұдайы өсуі- әлемдік шеберде танылған жай. Мысалы, АҚШ-та жан басына шаққандағы жалпы ұлттық табыс 47 094 АҚШ долларын құрайды, ал Сьерра Леонеде-809 АҚШ доллары ғана. АҚШ-та орташа өмір сүру ұзақтығы шамамен 80 жыл, Сьерро Леонеде-48 жыл ғана. Жаппай теңсіздік құбылысы табыс пен деусаулыққа ғана емес, сонымен қатар қауіпсіздік пен әділіктікке де тән болып, қазіргі халықаралық қатынастардың қозғаушы күшіне айналды.
Жаппай теңсіздік саяси тұрақсыздыққа, салауатты және бақытты өмір сүру мүмкіндігін әділетсіз теңсіздікке әкеп соқтырады. Сондықтан әр мемлекет бай болсын, кедей болсын, халықаралық деңгейде теңсіздікті бәсеңдетуді қолдайды. Олай болса ең тиімді де түбегейлі өзгерістер әкелетін жол-даму жолы. Даму-қоғамның еңбек өнімділігін жетілдіру жіне өмір сүру сапасын жлғарылату процесі: ол өмір сүру ұзақтығына, өмір сүруге қажетті материалдық игіліктердің болуына, білім алу саласының кеңеюіне, тұрғын үй құрылысының жақсаруына, тұтыну тауарларының сапасы артуына септігін тигізеді. Бірақ даму нақты болжамды, бір бағытты процесс емес. Мәселен, Корея Республикасы сияқты елдер басқаларымен салыстырғанда қарқынды дамып келеді. Ресей мен Аргентина секілді мемлекеттер уақыт өте келе дамуы төмендеген немесе көп жылдар бойы өзгермеген мемлекеттерге айналды.
Үш түрлі әлем: қарқынды дамыған елдер мен дамуы төмен елдердің арақатынасы
АҚШ халқын үш әлеуметтік тапқа жіктегендей, әлемдегі басқа елдерді солай жіктеп қарастыруға болады.
Қарқынды дамыған елдер- әлеуметтік экономикасымен және саяси тәуелсіздігімен белгілі Құрама Штаттар, Жапония, Аустралия секілді мемлкеттер. Бұл елдердің жалпы халық саны әлем халқының шамамен 20 пайызын құраса да, әлемдік жалпы өнімнің 80 пайызын өндіреді және әлемдегі автомобильдердің 90 пайызын иеленеді.
Сальвадор мен Қытай сияқты орташа дамыған елдер әлемдің саяси экономикадаңы орта шептен орын алады. Олардың өмір сүру деңгейі ең дамыған елдерден әлдеқайда төмен, бірақ дамуы төмен мемлекеттермен салыстырғанда әлдеқайда жоғары.
Әлемде халықтың қалған 75 пайызын төмен дамыған елдерде тұрады. Гаита және Сьерра-Леоне сияқты елдердің ерекше сипаттары-кедейлік пен саяси әлсіздік. Олардың халқының саны, саяси идеологиялары мен ресурстары бойынша айырмашылықтары айтарлықтай болса да, дамуға бағытталған шараларды іске асыруға ынғайланбауы бірдей.
Дамуы төмен елдерде әсіресе әйелдер мен балалар қауіпті жағдайда. Мысалы, ондай елдерде босану үстінде өлім-жетімге душар болған әйелдердің саны дамыған елдердегімен салыстырғанда 100 есе жоғары. Сол сияқты Сьерра-Леонедегі бір жасқа толмай қайтыс болған сәбилер саны Норвегиямен салыстырғанда 40 есе басым.
Бірақ ең бай елдерде өмір сүру сапасы міндетті түрде ең жоғарғы деңгейде деп айтуға болмайды. Мәселен, АҚШ-та жан басындағы шаққандағы жалпы ішкі табыс Канадаға қарағанда 22 пайызға жоғары. Ал Канада адами даму индексі рейтингісінде 1-ші орында, себебі бұл елдегі азаматар денсаулық сақтау, білім алу және қажетінше тамақпен америкалықтарға қарағанда жақсы қамтылған. Неліктен кейбір мемлекеттердің басқаларға қарағанда тым төмен? Біздің дамудың екі теориясының- модернизация және әдемдік жүйелер теориясын қарастырамыз және бұлардың жаһандық теңсіздікпен күресудегі әсерін анықтаймыз.
Бақылауға арналған сұрақтар:
1. Құрылымдық-функционалдық анализ теориясының негізін салған кім?
2. Бұл теорияның мәнісі неде?
3. Қоғамға құрылымдық-функционалдық тұрғыдан сараптама беріңіз.
4.«Қоғам» ұғымына анықтама беріңіз.
5.«Әлеуметтік қауымдастық», «әлеуметтік ұйым», «әлеуметтік құрылым»
ұғымдарының айырмасы неде?
6.«Әлеуметтік мәртебе» ұғымы қандай мағына береді?
7.Қоғамға құрылымдық-функционалдық тұрғыдан талдау жасаңыз.
4- дәріс. Әлеуметтену және сәйкестік.
1.Қоғам мен жеке адам арасындағы қарым-қатынас. Әлеуметтену және сәйкестік теориялары(Т. Парсонс, Г.Х. Мид).
2.Әлеуметтенудің кезеңдері. Бастапқы әлеуметтену. Әлеуметтенудің екінші кезеңі. Әлеуметтенудің ересек кезеңі.
3. Жеке тұлға және сәйкестік. Әлеуметтік және жеке сәйкестік. Ролдер мен мәртебелер.
Әлеуметтену деген не?
Соңғы екі тарауда әлеуметтік өмірдің «жалпы сипаттамасын»- қоғамдар мен мәдениеттерді қарастырдық. Бірақ әлеуметтанушыларды осы жалпы сипаттамаға адамдардың қалай сәйкес келетіні қызықтырады. Бұл тарауда адамдар өз мәдениеті мен қоғамында табысқа жету үшін қажетті ережелерді, тәжірибелерді және құндылықтарды қалай үйренетімізді қарастырамыз. Бұл процесс-әлеуметтену деп аталады.
Әлеуметтенудің басты сипаты әлеуметтік рөлдерді үйрену болып табылады. Рөлдерге белгілі бір әлеуметтік жағдайдағы кез-келген адамнан күтілетін мінез-құлық пен ойлау тәсілдері жатады. Аналар, мұғалімдер, студенттер мен ғашықтар- бәрлығы өз рөлдерін атқарады. Әрбір ұстаным тиісті қимылдарға, айтатын нәрселерге және басқа адамдармен өзара әрекетке түсу жолдарына қатысты белгілі бір сенімдерден тұрады.
Рөлдер- кез-келген адамның белгілі бір әлеуметтік жағдайда көрсететін мінез-құлқы мен ойлау тәсілдер.
Әлеуметтену- мәдениетке және қоғамға араласу үшін қажетті ережелерді, тәжірибелерді және құндылықтарды үйрену процесі.
Адам болуды үйрену
Біз өз іс-әрекетіміз бен сенімдеріңіздің қаншасын үйрендік қаншасы тегіміз арқылы берілгенін білесіз бе? Бұл сұраққа толық жауап бере алмаймыз, себебі біз балаларды оқыту мен олардың генін өзгерту әсерлерін салыстыратын тәжірибе жүргізген емеспіз. Дегенмен, әлеуметтанушылар ғасырлар бойы адамдар мен маймылдарды қалыпты әлеуметенуден немесе тіпті негізгі тәрбиеден айырған кездегі жағдайлар туралы деректер жинады.