ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 28.03.2024
Просмотров: 132
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Саясатты қазіргідей түсінуге мол үлес қосқан Италияның XVI ғасырда өмір сүрген ойшылы Никколо Макиавелли болды. Ол саясатты теологиялық (құдайшылдық) түсіндіруден саяси ойды қоғамдағы табиғи өмірден туған мәселелерді шешуге бейімдеді. Саяси зерттеулердің өзегі етіп мемлекеттік билікті қойды және оны қалай қолға түйрудің, пайдаланудың неше түрлі әдіс-тәсілдерін керсетті. Соның арқасында саясаттануды біздің казіргідей түсінуімізге жол ашылды.
Феодализмнің ыдырап, капиталистік қатынастардың қалыптасу қоғамды демократияландырып, жалпыға бірдей сайлау құқығын кіргізуге; көпшілік саяси партиялар мен қазыналардың кеңінен қанат жаюына, акпарат кұралдарының өрістеуіне, ауқымы кеңейді, саясаттың қызметтері мен міндеттері күрделігіне түсті. Сондықтан саяси құбылыстар мен процестерді арнайы зерттеуге, саясаттану теорияларын жасауға тура келді. Бұл ретте Дж. Локк, Ш.Л.Монтескье, Ж.Ж. Руссо, Т. Джефферсон, Т. Пейн, И. Кант, Гегель сынды көрнекті ғалымдар көп еңбек сіңірді.
Саясаттанудың жеке ғылым ретінде қалыптасу процесінің аяқталуын XIX ғасырдың соңы –XX басында оның философиялық, тарихи, заң және басқа ғылымдардан бөлініп шыққан кезеңін атауға болады. 1857 жылы АҚШ-тың Колумбия колледжінде алғаш рет тарих және саяси ғылым кафедрасы ашылған. 1872 жылы Францияда саяси ғылымдар мектебі жұмыс істесе, 1889 жылы Американың саяси және әлеуметтік ғылымдар академиясы құрылды, ал 1903 жылы Америкалық саяси ғылымдар ассоциациясы құрылды.
ХХ ғасырдың басында саясаттану бөлек академиялық пән ретінде толық бөлініп шықты.
Бұрынғы Кеңес елінде бұл ғылымды партияға, халыққа қарсы, буржуазиялық ғылым деп, оқытпаған болатын. Тек 1990 жылдан бастап бүкіл ТМД елдерінде оқытыла бастады.
Саясаттанудың пәні жөнінде алыс, жақын шетелдік болсын, біздің елдін ғалымдарының арасында болсын бірыңғай, жалпы жұрт танып, мойындаған анықтама, тоқтам жоқ. Оның аукымы мен мазмұны, қарастыратын мәселелер шеңбері, жеке ғылыми пән ретінде ерекшелендіретін белгісі, өлшемі не болуы кере деген сауалдар төңірегінде бірталай көзқарастар бар. Кейбір ғалымдар оған қоғамда билікті жүргізетін немесе оған әсер ететін мемлекет, партиялар және басқа саяси институттар туралы ғылым ретінде қарайдық. Әлбетте, саясаттанудың бұл мәселелер мен айналысатынында дау жоқ. Дегенмен, оның өрісін тек солармен шектеуге әсте болмайды, Себебі, ол солармен қатар жалпы, саяси теориялар мен нақтылы саяси іс-әрекеттерді, саяси процестер мен жүйелерді, халықаралық қатынастарды да зерттейді, еларалық салыстырмалар да жүргізеді. Сондықтан мұнда көзқарас саясаттануға тар мағынасында қараған болып шығады.
Ғалымдардың екінші тобы саясаттануды ғылымға қатаң негізделген, әсіресе тәжірибелік (эмпирикалық) әдіс-тәсілге сүйенеген, нәтижесін тексеріп білуге болатын ілім ретінде түсінеді. Оны жақтаушыларды. бихевиористер дейді (олар туралы кейінірек сөз балады). Олар бұл ғылымды математика, кибернетика және т.с.с нақтылы ғылымдарға теңиді.
Бұл бағытты жақтаушылар, түптеп келгенде, саясаттануды теориялық және практикалық жаққа бөліп, екіншісін басшылықка алып отыр. Бұлай білімнің екі түрін бір-біріне қарсы қоюшылықпен келісуге болмайды. Себебі, теория мен практиканы бөліп, карау адамзат тарихында талай рет тығырыққа тірелткен. Әрине, аталған тәсіл сайлаудын. дауыс беру нәтижесін, оған жұмсалған қаражатты, қай партияның жақтаушылары көп не аз болғанын және т.с.с. сан жағынан нақтылы есептеп шығуға мүмкіндік береді. Бірақ, "еркіндік", "теңдік", "әділеттік", "егемендік", "демократия" және т. б. сияқты маңызды категорияларды сандық мөлшерде есептеп шығаруға келмейді.
Саясаттануды зерттейтін ғалымдардың көпшілігі (үшінші топ) бұл ғылымды саясат туралы жалпы, оның барлық көріністерін қамтып, тәртіпке келтіретін, жинақтап біріктіретін ғылым деп санайды. Бұл пікірді Біріккен Үлттар Ұйымының Білім беру, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі ұйымы (ЮНЕСКО) басшылығымен 1948 жылы Парижде өткен саясаттанушылардың Халықаралық коллоквиумы да мақұлдады. Оған қатынасқан дүние жүзінің белгілі ғалымдары саясаттану пәні мына бөлімдерден тұрғанын жөн деп тапты: І) саяси теориялар (олардың пайда болуы, дамуы және қазіргі кездегі қызметі); 2) саяси институттар (конституциялар, аймақтық және жергілікті басқару; көпшілік әкімшілігі, саяси институттарды салыстырып зерттеу); 3) партиялар мен қоғамдық ұйымдар; 4) қоғамдық пікір; 5) халықаралық саясат (халықаралық ұйымдар мен халықаралық құқық)
2. Саясаттану пәні қоғамның саяси саласын, оның даму заңдылықтарын, қазіргі саяси өмірді ұйымдастыруды, басқаруды, оның құрылысы мен жұмыс істеуін зерттейді. Ол адамзаттың демократиялық, қоғамдағы қүқығы, еркіндігі мен міндеттері, жеке адамның саяси-құқықтық жағдайы, оның саяси өмірге қатынасу тәсілдері, саяси өзгерістердің түрлері, саяси мәдениетті қалыптастырудың мазмұны мен жолдары, қазіргі замандағы сан түрлі саяси идеялық көзқарасгар, жаңаша саяси ойлаудын мәні, казіргі дүниежүзілік дамудың козғаушы күштері туралы түсінік береді. Ол бұрынғы және қазіргі саяси жүйелерді, адамның санасындағы, көзқарасындағы, мақсат-мүддесіндегі және мінез-құлық, іс-әрекетіндегі саяси өзгерістерді қарастырады. Ол, бір жағынан, жиналған деректерді қорытады, екінші жағынан, құбылыстардың өзара ұқсастығы бойынша болашаққа болжам жасайды.
Сайып келгенде, саясаттану дегеніміз саясат туралы, саясаттың адам және қоғам арасындағы қарым-қатынастары туралы жинақталған ғылым. Ол саяси биліктің қалыптасуымен даму заңдылықтарын, оның жұмыс істеуі мен пайдалануын, түрлері мен әдіс-тәсілдерін зерттейді.
Саясаттанудың зерттеу объектісіне – қоғамның саяси саласы және ондағы саяси құбылыстар мен процестер, тұтасымен саясат жатады.
заңдылықтары, саяси биліктің, саяси қатынастардың және саяси іс-қимылдардың қалыптасу, қызмет ету және өзгеруі туралы көзқарастар және теориялар, заңдылықтары, саяси процестің даму болып табылады.
Саясаттану төмендегі жекелеген ғылым салаларын біріктіретін кешенді ғылымды қамтиды:
Саяси философия – философиялық тәсілдерді мемлекет тұрғысынан, саяси өмірді басқару түрлерін зерттеуге пайдаланады және билік қатынастарының құндылық аспектілерін зерттейді;
Саяси әлеуметтану – саясаттың қоғам өміріне ықпалын, саясатпен қоғамдағы саяси институттардың арақатынасын және азаматтық қоғамның билік бөлінісіне ықпалын зерттейді;
Саяси ілімдер тарихы – ұғымдар мен теорияларға негізделген саяси ғылымның қалыптасуын зерттейді;
Саяси психология – саяси мінез-құлықтың субъективті қырларын зерттейді;
Саяси география – географиялық, табиғи және климаттық факторлардың саясит өмірге ықпалын зерттейді;
Саяси тарих – қоғамның даму процесіндегі саяси институтттар мен нормалардың өзгерісін зерттейді.
Саясат дегеніміз қоғамның іс-қимылының түрін, жеке адамдардың, әлеуметтік қауымдастықтардың көмегімен өз мүддесін іске асырудағы объективтік және субъективтік өзара қарым-қатынас саласы. Саясат мемлекеттік және қоғамдық істерді, адамдар, әлеуметтік топтар, халық, ұлттар, мемлекеттер мен билік қатынастары арасындағы іс-әрекет саласын білдіреді.
Саясаттанудың категорияларына ғылым пәнінің мәндік қырларын білдіретін негізгі, ортақ ұғымдарды білдіреді. Саясаттанудың басты катеориясы «саяси билік» болып табылады. Сонымен қатар, саясат және оның түрлері (ішкі, сыртқы, әлеуметтік, әскери және т.б.), мемлекет, демократия, саяси тәртіп, саяси партия, саяси сана, саяси мәдениет, саяси жүйе, тұлға, элита, соғыс, ұлттық қауіпсіздік т.б. сияқты негізгі катеориялар жатады.
Саясаттану ғылым ретінде саясаттың жұмыс істеу және даму заңдылықтарын зерттейді. Олардың қатарында төмендегілер бар:
- саяси мүдделердің, көзқарастардың, тұжырымдардың және теориялардың пайда болу, жұмыс істеу және даму заңдылықтары;
- саяси биліктің қалыптасу, жұмыс істеу және оның мәні мен мазмұнының өзгеру заңдылықтары;
- саяси процестің (саяси қатынастар мен саяси іс-қимылдардың) жұмыс істеу және даму заңдылықтары.
Саясаттанудың нақты заңдары төмендегілер болып табылады:
- тұлғаның мүддесі мен құқығы мемлекет мүддесі мен құқығынан жоғары;
- саяси өмірдегі заңның жоғарылығы және ұлылығы;
- саясатта таптық құныдылықтардан жалпы адами құндылықтың жоғарылығы;
- қоғамдағы экономикалық қатынастардың қоғамдық және бұқара билікке қызмет етуі;
- саяси көппікірлілік;
- саяси тұрақтылық пен сенімді қауіпсіздікті қамтамасыз ету.
Сонымен, саясаттану – мемлекетті басқру механизмінің қыр-сырын ашып, саяси билік пен қоғамдағы күнделікті процестердің өзгерістер мен заңдылықтардың себеп-салдарын талдайтын ілім. Дамыған капиталистік елдердің жоғарғы оқу жүйесінде саясаттану негізгі пәндердің бірінен саналады. Біз болсақ, генетика мен кирбернетиканы оқу үрдісінен аластағанымыздай, саясаттану пәнінен де ат-тонымызды алып қашып келдік. Себебі тоталитарлық, диктаторлық жүйенің әкімдері қол астындағы халықтың көзі ашық болғанын қайдан қаласын? Соның кесірінен бүгін жапа шегудеміз. Халықтың саяси сауаты өте төмен. Әлемдік өркениеттің деңгейіне көтерілем деген елдің әр азаматы қоғамдық ғылымдарды мұқият оқып-үйреніп, бес саусағындай білуге тиіс. Өйткені ол логикалық ақыл-ойдың, мәдениеттің, дүниені танып білудің, дамудың қайнар көзі деген сөз.
Саясаттану саяси құбылыстар мен өзгерістердің мән-мағынасын түсініп білу үшін бірнеше әдістерді пайдаланады.
Салыстырмалы әдіс - әртүрлі елдердегі саяси құбылыстарды салыстырып, олардың ортақ жақтары мен жекелеген ерекшеліктерін ажыратуға мүмкіндік береді.
Жүйелеу әдісі – саяси құбылыстарды басқа күрделі құрылымның бір бөлігі ретінде қарап, оны құрайтын элементтердің әлеуметтік өмірдегі орнын, қызметін зерттейді.
Әлеуметтік әдіс – саясатты қоғам өмірінің экономикалық, әлеуметтік құрылым, мәдениет және т.б. жағдайларына байланысты анықтайды.
Тарихи әдіс – тарихта болған саяси құбылыстарды зерттей келе, бүгінгі қоғамға қажет тұстарын пайдалану.
Бихевиористік әдіс – жеке адамдар мен топтардың іс-әрекетін, белгілі бір саяси жағдайларда адамдардың өздерін-өздері қалай ұстауын талдауға негізделден.
Нормативтік әдіс – адамдардың табиғи құқықтарын дәріптеуге бағытталған.
Жоғарыда аттары аталған әдістермен қатар басқа да әдіс-тәсілдер бар. Бұлардың бәрі де саяси процестер мен олардың дамуы жөнінде шынайы мағлұматтар алуға тырысады. Сондықтан қазіргі демократиялық мемлекеттерде саясатқа байланысты жағдайларды зерттегенде сан түрлі әдістемелерді пайдаланады.
3. Қай ғылым болмасын белгілі бір қызметтерді (функцияларды) атқарады. Саясаттануда да ондай міндеттер бар. Оған ең алдыментанымдық (гносеологиялық) қызметтер жатады. Олай дейтініміз саяси білім қоғамдағы оқиғаларды танып білуге олардың саяси мәнін түсінуге және болашақты болжауға мүмкіндік береді.
Саясаттанудың ерекшелігі оның қоғамдағы қызметтерімен айқындалады:
Танымдық қызмет – қоғамдағы оқиғаларды танып-білуге, олардың саяси мәнін түсінуге мүмкіндік береді.
Бағалау қызметі – саяси құрылысқа, институттарға, іс-әрекеттерге және оқиғаларға саяси баға береді.
Саяси әлеуметтену қызметі – азаматтықты, халықтың демократиялық саяси мәдениеттілігін қалыптастырады.
Реттеушілік қызметі – адамдардың саяси өмірдегі қызметтерін реттуге негізделеді.
Басқару қызметі – саяси даму процесті бақылай отырып, қоғамды тиімді басқару үшін мағлұматтар жинақтайды.
Болжау қызметі – саяси оқиғаларды алдын-ала болжап, оңтайлы саяси өзгерістер жасауға шешім қабылдауға негізделеді.
Саясаттанудың мәні неде? Ол болашақ мамандарға не береді?
Саясаттану саясатты меңгеру өнеріне, яғни билік етуге, адамдар мен еңбек ұжымдарына жетекшілік ету өнеріне үйретеді. Саяси мәдениетті қалыптастыру отырып, жастардың санасында азаматтық, өз Отанына жауакершілік сезімдеріне тәрбиелейді. Білім берудің демократиялық жүйесінің бөлігі бола отырып, гуманизм, адами және адамдарды сыйлау, олардың пікірдеріне шыдамдылық таныту сияқты қасиеттерге тәрбиелейді. Сонымен бірге, саяси ғылымның негізін білу қабылданатын шешімнің мүмкін нәтижелерін алдын-ала болжауға көмектеседі.
Бақылау сұрақтары:
-
Саясаттанудың объектісі мен пәнін көрсетіңіз -
Саясаттанудың негізгі проблемаларын анықтаңыз -
Саясаттанудың негізгі категорияларын көрсетіңіз -
Саясаттану қандай заңдар мен заңдылықтарды оқытады? -
Саясаттанудың негізгі қызметтерін атаңыз -
Саясаттану қандай ғылымдармен байланысады?