“ Диалектиканың заңдары мен категориялары дамудың жалпы методологиясы ретінде ”

Тараз мемлекеттік педагогикалық университеті

«Философия және толеранттылық» кафедрасының аға оқытушысы Э.Ж.Куандыкова
Диалектика —қазіргі философияда танылған барлық дамудың теориясы және оған негізделген философиялық әдіс.

Диалектика (гр. διαλεκτική – пікірталас, әңгімелесу өнері) — табиғаттың, адамзат қоғамының және ойлаудың қозғалысы мен дамуынын жалпы зандылықтары туралы философиялық ғылым, бір қасиеттен екінші қасиетке секіріс түрінде ауысуына әкелетін ішкі қарама-қайшылықтарын және қарама-қарсылықтардың күресін ашу жолымен қоғам мен табиғаттың әрқашан қозғалыста болатын және өзгеріп отыратын құбылыстарын танудық ғылыми әдісі.^[1]

Диалектика материяның,рухтың,сананың,танымның және басқа да аспектілердің дамуын теориялық түрде мыналар арқылы бейнелейді:

• диалектиканың заңдары;

• категориялар;

• принциптер.

Диалектиканың негізгі мәселесі — даму дегеніміз не?

  Даму — материяның жалпы қасиеті мен негізгі белгісі: материалдық және идеалды объектілердің өзгеруі, бұл жерде қарапайым (механикалық) түрде өзгеріс емес , өзін-өзі даму ретінде өзгеруі, оның нәтижесі ұйымдастырудың жоғары деңгейіне көшу болып табылады. Даму— қозғалысың жоғары түрі. Ал қозғалыс — дамудың негізі. Қозғалыс- материяның ішкі қасиеті және қоршаған шындықтың бірегей құбылысы.

Қозғалыс тұтастықтың,үздіксіздіктің және қарама-қайшылықтардың болуымен сипатталанады (қозғалатын дененің кеңістікте тұрақты орны жоқ). Қозғалыс- материалдық дүниенің байланыс тәсілі.

Диалектика ұғымын ежелгі грек философы Сократ енгізді. Ол диалектиканы - диалог, әңгімелесу кезіндегі қарама-қарсы көзқарастардың қақтығысы арқылы ақиқатқа жетудің ерекше әдісі деп түсіндірді. Диалектиканың нағыз атасы Эфестен шыққан Герклит болған.

Ол объективті антологиялық диалектиканы ойлап тапты. Гераклит үшін бұл диалектиканың ұйытқысы мен нәтижесі қарама-қарсылықтар күресі арқылы әрекет ететін әлемдік парасапы балама "Логос" болды.

---

^[2][3]

Дамудың диалектикасын түсінудің негізгі тәсілдердің бірі —ол диалектиканың заңдары.

Заң — ол мәндер арасындағы және мәндердің ішіндегі объективті (адамның еркінен тәуелсіз), жалпы, тұрақты, қажетті және қайталанатын байланыстар.Диалектика заңдары басқа ғылымдардың (физика, математика және т.б.) заңдарынан ерекшеленеді, ол олардың әмбебаптығы мен әмбебаптығы,себебі олар:

• шындықтың барлық салаларын қамтиды;

• қозғалыс және дамудың терең негіздерін - олардың көзі, ескіден жаңа кезеңге өту механизмі, ескі және жаңа арасындағы байланыстарын ашады.

Диалектиканың негізгі заңдары:

• қарама-қарсылықтың бірлігі мен күресі заңы;

• сандық және сапалық өзгерістердің өзара ауысуы;

•терістеуді терістеу заңы .

Қарама-қарсылықтың бірлігі мен күресі заңы дүниедегі заттар қарама- қарсылықтардан тұрады, табиғаты бойынша бірлікте болғанымен,олар күресте және қайшылықта болады (мысалы:күн мен түн, ыстық пен суық, ақ пен қара, жаз бен қыс,жастық пен кәрілік және т.б.).

Қарама-қарсы бастамалардың бірлігі мен күресі— барлық мәннің қозғалысы мен дамудың ішкі негізі. Гегель диалектиканың негізі болып саналатын қарама-қарсылықтың бірлігі мен күресі заңына өзіндік көзқарасы бар.Ол екі ұғымды енгізді— «сәйкестік» және «айырмашылық», қозғалысқа әкелетін олардың өзара әрекеттесу механизмін көрсетеді. Гегельдің ойынша,әр заттың , құбылыстың екі негізгі қасиеті бар - сәйкестік және айырмашылық. Сәйкестік объектінің (құбылыс, идея) өзіне өзі үшін тең екендігін білдіреді,нақты зат дегеніміз сол заттың өзі.Сонымен бірге ,сол нақты өзіне өзі сәйкес объектінің өзінің ауқымынан тысқары шығуға, оның сәйкестілігін бұзуға тырысады.Гегельдің ойынша қайшылық, сәйкестік және айырмашылық арасындағы күрес ,объекттінің өзгеруін (өзін-өзі өзгертуге) –қозғалысты тудырады (мысалы, идеализм тұрғысынан идеяны материяға айналдыру).

Сондай-ақ әртүрлі күрес түрлерін атап өтуге болады:

• екі жаққа да пайда әкелетін күрес (мысалы,
тұрақты бәсекелестік, онда әр жағы екіншісіне «жетеді» және дамудың жоғары сапалы сатысына көшеді);

• бір жағы екіншісін үнемі жеңіске әкелетін күрес;

• антагонистік күрес, онда бір жағы екіншісін толығымен жою арқылы аман қалады.

Күрестен бөлек, өзара әрекеттесудің басқа түрлері мүмкін:

• көмек (егер екі тарап бір-біріне қарсы күрессіз қарсы көмек көрсеткенде).

• бірлік,ынтымақтастық (екі жақ бір-біріне тікелей көмек бермейді, бірақ ортақ мүдделерге ие және бір бағытта әрекет етеді);

---

• нейтралитет,бейтараптық (тараптар әртүрлі мүдделерге ие, бір-бірін қолдамайды, бірақ бір-бірімен күреспейді);

• мутуализм - бұл толық қарым-қатынас (істі орындау үшін тараптар тек бірге әрекет етуі керек және бір-бірінен дербес әрекет ете алмайды).

Диалектиканың екінші заңы-ол сандық және сапалық өзгерістердің өзара ауысуы.

Сапа - болмысқа сәйкес айқындылық, объектінің негізгі сипаттамалары мен байланыстардың тұрақты жүйесі .

Сан - объектінің немесе құбылыстың есептік параметрлері (саны, көлемі, көлемі, салмағы, өлшемі және т.б.).

Өлшем - сан мен сапаның бірлігі.
Кейбір сандық өзгерістерде сапа міндетті түрде өзгереді.

Сонымен қатар, сапа шексіз өзгермейді.

Сападағы өзгерістер өлшемнің өзгеруіне әкелетін сәт болады. Басқаға ауысу философияда «секіріс» деп түсініледі.

Санның түбегейлі жаңа сапаға ауысуынан мүмкін:

•күрт, бірден;

• көрінбей, эволюциялық жолмен

Терістеуді терістеу заңы - бұл жаңа әрдайым ескіні жоққа шығарады және оның орнын алады, бірақ бірте-бірте ол жаңадан ескіға айналып, жаңа оны терістейді..

Мысалы:

• әлеуметтік-экономикалық формациялардың ауысуыі (тарихи процеске форма­циялық көзқарас);

• "эстафета поколений";

• мәдениет пен музыкадағы талғамдардың өзгеруі;

• бұл ру эволюциясы (балалар - қазірдің өзінде жаңа деңгейде ішінара ата-аналар);

• күнделікті ескі қан жасушалардың өлуі, жаңаның пайда болуы.

Ескінің түрлерлің жаңамен терістелуі—дамудың себебі мен механизмі.

Дамуға байланысты көзқарастар:

• даму - бұл тек прогрессивті үдеріс, төменгі формалардан жоғары деңгейге көшу, яғни даму;

• дамудың өсуі немесе төмендеуі мүмкін;

• даму – хаос түрде, бағыты жоқ.

Примеры:

• адам ағзасы дамиды, қатаяды (өсу, даму), бірақ содан кейін одан әрі дамып, әлсірей түседі (төмендеп жатқан даму);

• тарихи үдеріс дамып келе жатқан даму бағыты бойынша жүріп жатыр, бірақ тереңдікке ұшырайды.

Сонымен, даму сызықты емес (тікелей желіде), бірақ спираль түрде болады. Әрбір спираль бұрылысы ескіні қайталайды, бірақ жаңа, жоғары деңгейде болады.
  Диалектиканың негізгі принциптері:

• жалпы байланыс принципі;

• жүйелеу принципі;

• себептілік принципі;

• тарихи принцип.

Жалпы байланыс принципі- ол қоршаған әлемнің тұтастығын, оның ішкі бірлігні, өзара байланыстылығын, оның барлық компоненттерінің - заттардың, құбылыстардың, процестердің өзара тәуелділігін көрсететін принцип.

---

Мынадай байланыстар бар:

• сыртқы және ішкі;

• тікелей және жанама;

• генетикалық және функционалды;

• кеңістіктік және уақытша;

•кездейсоқ және табиғи.

Жүйелілік қоршаған әлемдегі көптеген байланыстардың хаос түрде емес, тәртіптілікпен,реттелген түрде жасалатынын білдіреді.

Себеп - бұл басқаны,салдарды тудыратын байланыстардың болуы.Себеп, өз кезегінде,салдарды тудырады, онысебеп-салдар қатынастары деп аталады.

Тарихи принцип қоршаған әлемнің екі қырын көрсетеді:

•тарихтың ,бейбітшіліктің мәңгілік болуы, жойылмауы,;

• Оның уақыта бойынша өмір сүруі мен дамуы,ал ол ,мәңгілікке созылады.

Диалектиканың категориялары - Диалектикалық проблемалардың мәнін ашу үшін философияда қолданылатын ең жалпы түсініктер.

Диалектиканың негізгі категориялары:

• мәні мен құбылыс;

•мазмұн мен түр;

•себеп пен садар;

•жеке,ерекше,жалпы;

• мүмкіндік пен шындық;

• қажеттілік пен мүмкіндік.

Жоғарыда атап өткен диалектиканың негізгі принциптері мен заңдары оның негізгі идеяларын қорытындылауға мүмкіндік береді. Біріншіден, құбылыстардың бір-бірімен тығыз байланыстылығы идеясын әлем мен жаратылыстану тарихы толық дәлелдейді. Екіншіден, әлемнің өмір сүруі мен дамуының негізгі шарты - оның ішкі қайшылықтары идеясы. Үшіншіден, әлемдегі құбылыстардың ұдайы өзгеріп отыратындығы туралы идея. ^[4]

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006 ж.
2.Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007ж.
3.Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006 ж. 
4. “Философия” Есіркепова Г.К., Шымкент, 2008 ж.

---

Смотрите также файлы

• Трбиелеубілім беру процесіні циклограммасы Циклограмма воспитательнообразовательного процесса Мектепке дейінгі йым дошкольная организация.docx

• Интервью Игорь Тальков Интервьюер Игорь, вот скажи пожалуйста, вот песня Спасательный круг.docx

• Занятие 1 Обучающийся Абдуллаева Зарина Вадимовна Преподаватель Ершова Наталья Николаевна.rtf

• Урок 20. Раздел в здоровом теле здоровый дух.docx

• Текст песни Приходи, подруга.docx