Добавлен: 18.10.2024
Просмотров: 18
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Ақтөбе қаласының қылмыстылықтың криминологиялық талдауы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
«5В030100 — Құқықтану» мамандығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ..................................................................................................................3
1 ПАЙДАКҮНЕМДІК-ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫНА ТЕОРИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ ТАРИХИ ТАЛДАУ.............................7
1.1 Пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмысының заңды табиғаты................7
1.2 Пайдакүнемдік- зорлық-зомбылық қылмысына тарихи талдау...................11
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ПАЙДАКҮНЕМДІК-ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ...............16
2.1 Қазақстан Республикасында пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмысына қарсы күрестің қылмыстық-құқықтық шаралары...............................................16
2.2 Қазақстан Республикасындағы пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмысының жалпы криминологиялық сипаттамасы.......................................35
3 ПАЙДАКҮНЕМДІК-ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ...................................................44
3.1 Қазіргі жағдайда пайдакүнемдік-зорлық қылмыс жасаудың детерминанттары...................................................................................................44
3.2 Пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмысының алдын алу.......................52
ҚОРЫТЫНДЫ....................................................................................................61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ................................................64
КІРІСПЕ
Дипломдық жобаның өзектілігі. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, Қылмыстық қол сұғушылыққа қарсы күрес бұрынғысынша бірінші кезектегі жалпымемлекеттік міндеттердің бірі ретінде қаралуға тиіс. Қоғамның дамудың сапалы жаңа деңгейіне шығу, шынайы демократиялық және құқықтық мемлекет құру мүмкіндіктері оның шешіміне байланысты. Бұл адамның жеке құқықтары мен бостандықтарының ең жоғары әлеуметтік құндылығы ретінде танылуымен де, азаматтарға тиесілі мүлікті тиісті түрде қорғаумен де тығыз байланысты.
Пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық (тонау, қарақшылық, қорқытып алу), бұрынғыдай, ел аумағында жасалған қылмыстық қол сұғушылықтардың қатарында ықпалды орын алады. Сонымен, Қазақстанда қылмыстар тіркелді: 2017 жылы - 143550, 2018 жылы – 146347; 2019 жылы – 141271, оның ішінде: тонау 2017 жылы – 11516 (8,02%); 2018 жылы – 13062 (8,9%); 2019 жылы – 12602 (8,9%); қарақшылық 2017 жылы – 3003 (2,1%); 2018 ж. – 2999 (2,04%); 2019 ж. – 2473 (1,8%); қорқытып алу 2017 ж. – 1105 (0,76%); 2018 ж. – 1045 (0,7%); 2019 ж.– 1034 (0,8%) [1].
Жоғарыда келтірілген статистикалық ақпарат криминогендік жағдайдың шиеленісуінің көрінісі ғана емес, сонымен бірге ғылыми дамудың өткір қажеттілігі болып табылады, оларды қолдану қоғамның криминализациясы мен құрбан болу деңгейін төмендетуге, оның алдын алуға, құқық қолдану қызметін жетілдіру бойынша ұсыныстарда тәжірибе қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді.
Бұл ретте, қылмыстық қол сұғушылыққа әрдайым дербес қарсы тұра алмайтын, өздерінің заңды құқықтары мен мүліктік мүдделерін лайықты қорғай алмайтын халықтың санаттарын қылмыстардан қорғау проблемаларын зерделеуге бірінші кезекте назар аударылуы тиіс.
Қылмыстық құқық бұзушылықтардың осы санатының алдын алу мәселелерін терең зерделеу пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыстарының табиғатын түсінуге, олардың себептері мен алдын алу шараларын анықтауға мүмкіндік бере отырып, айтарлықтай перспективалы болып көрінеді.
Зерттеу тақырыбының ғылыми әзірлену дәрежесі. Өз кезегінде, пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық саласындағы алғашқы кешенді зерттеушінің құқығы з.ғ. д., профессор Е. О. Алаухановқа тиесілі, ол "Пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыстарының алдын алудың криминологиялық мәселелері" тақырыбында монография шығарды (Санкт-Петербург қаласы). Профессор Е.И. Қайыржановтың жетекшілігімен ғылыми мектеп құрылды, диссертациялық жұмыстар қорғалды: Н.А. Ағыбаев, Е. О. Алауханов, Б. У. Алмуханов, и. Ш. Борчашвили, А. Ш. Ещанов, Н. И. Каирова, Р. Ж. Мұқанов, К. Ш. Уканов және т. б.
Зерттеу барысында осындай кеңестік және ресейлік ғалымдардың Г. А. Аванесов, Ю. М. Антонян, Ю. Д. Блувштейн, В. В. Векленко, Б. В. Волженкин, И. М. Гальперин, к. К. Горяинов, П. С. Дагель, А. И. Долгова, К. Е. Игошев, И. И. Карпец, М. И. Ковалев, И. Я. Козаченко, В. Н. Кудрявцев, Н.Ф. Кузнецова, С. Я. Лебедев, С. В. Максимов, Г. М. Миньковский, Э. Ф. Побегайло, В. П. Ревин, А. Б. Сахаров, О. В. Старков, Д. А. Шестаков және т. б. еңбектер зерттелді.
Қазақстанда пайдакүнемдік-зорлық қылмыспен күрес мәселелері Н.М. Әбдіров, Е.О.Алауханов, Н.А. Ағыбаев, Г.И. Баймурзин, К. А. Бегалиев, И. Ш. Борчашвили, У. С. Джекебаев, Н. О. Дулатбеков, А. Ш. Ещанов, Б. Ж. Жүнісов, С. М. Иманбаев, Е. И. Қайыржанов, И. В. Корзун, Р. Ж. Мұқанов, Г.С. Мәуленов, А. Х. Миндагулов, С. С. Молдабаев, М. С. Нәрікбаев, Б. М. Нұрғалиев, Е. А. Оңғарбаев, Г. Ф. Поленов, С. М. Рахметов, И. И. Рогов, В. В. Роот, Г. Р. Рүстемова, Б. Х. Төлеубекова, Г. Д. Тіленчиева, Н. Н. Турецкий, К. Ш. Уканов, Д. Чукмаитов және т.б. еңбектерінде қозғалды.
Пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмысының даму дәрежесін талдау келесі қорытынды жасауға мүмкіндік берді:
- жарияланымдардың сандық өсуіне қарамастан, осы уақытқа дейін меншікке қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар, атап айтқанда пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық елдегі қылмыс статистикасында жетекші орын алады;
– бұдан басқа, жүргізілген зерттеулердегі көптеген тұжырымдалған ережелер ҚР жаңа Қылмыстық кодексінің енгізілуіне байланысты ескірген және отандық заңнаманың бірқатар өзгерістеріне байланысты одан әрі әзірлеуді және теориялық негіздеуді талап етеді.
Зерттеу обьектісі мен пәні. Зерттеу объекттісі пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмысынан қорғауды қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болды.
Зерттеу пәні ретінде пайдакүнемдік-зорлық-зомбылыққа әлеуметтік-құқықтық қатынастың ерекшеліктері, теориялық, нормативтік-құқықтық және ұйымдастырушылық негіздері, сондай-ақ қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алу практикасы таңдалды.
Зерттеудің мақсаты -пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмысының заңдылықтарын анықтау, қол сұғушылықтың осы түрінің алдын алуға бағытталған ұсыныстар әзірлеу.
Қойылған мақсатқа жету келесі міндеттерді шешумен байланысты:
- пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыстық құқық бұзушылықтардың табиғатын білу;
- пайдакүнемдік-зорлық қол сұғушылық деңгейінің, құрылымының және динамикасының заңдылықтарын анықтау;
- пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауды анықтайтын негізгі факторларды белгілеу;
- пайдакүнемдік-зорлық- зомбылық қол сұғушылықтың алдын алудың ұйымдық-құқықтық негіздерін қарастыру.
- пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыспен күрестің қылмыстық-құқықтық шараларын қарастыру.
Зерттеудің әдістемелік негізі. Зерттеудің негізі жалпы ғылыми диалектикалық таным әдісінің негізгі ережелері, сондай-ақ құқық теориясының, қылмыстық құқықтың, криминологияның, әлеуметтану мен психологияның тұжырымдамалық ережелері мен принциптері болып табылады. Зерттеу барысында логикалық, жүйелік-құрылымдық, нақты-социологиялық, тарихи зерттеу әдістері, ерекшеліктері, салыстырмалы-құқықтық талдау әдісі қолданылды.
Ғылыми жаңалығы. Зерттеудің ғылыми жаңалығы, ең алдымен, заңнаманың мүмкіндіктерін қолдана отырып, қылмыстық құқық бұзушылықтардың осы санатының алдын-алу бойынша шаралар кешенін жасауға бағытталған пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмысының бірнеше криминологиялық зерттеулерінің бірі болып табылатындығымен анықталады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ережелер:
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып және зерттеу объектісі мен пәні ретінде анықталған теориялық ұстанымдарға сүйене отырып, гипотезалар жасауға болады:
1. Пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыстық құқық бұзушылықтарға бірқатар ерекшеліктер тән, оларға мыналарды жатқызуға болады:
- тұрақты үрдістің болуы, негізінен ұялы байланыс құралдарын, сондай-ақ ақшаны және әртүрлі құжаттарды заңсыз иеленумен байланысты қылмыстық құқық бұзушылықтар есебінен;
- осы қылмыстық құқық бұзушылықтардың басым қалалық сипаты;
- бұрын қылмыстық жауаптылыққа тартылған, оның ішінде тағайындалған қылмыстық жаза мерзімдерін нақты өтемеген адамдар жасайтын қылмыстық құқық бұзушылықтардың қоғамдық қауіптілігінің артуы;
- кінәлі адамның денсаулығына белгілі бір зиян келтірмей зорлық-зомбылық қатерін пайдалану арқылы қойылған пайдакүнемдік мақсатқа қол жеткізе алатын қылмыстық құқық бұзушылықтардың басым түрде "дара" сипаты;
-денсаулыққа зиян келтірілмейтін қылмыстық құқық бұзушылықтардың, сондай-ақ куәгерлер болмаған кезде жасалған және болмашы мүліктік залал келтірген әрекеттердің және т. б. жоғары кешігуі.
Осы ерекшеліктер елдің көптеген өңірлерінде (әсіресе Алматы, Астана, Шымкент, Ақтөбе, Қарағанды қалаларында) байқалатынын ескере отырып, тұрақты сипатқа ие, қылмыстың жай-күйі мен құрылымының ерекшеліктерін айқындайды.
2. Пайдакүнемдік- зорлық- зомбылық қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алу жөніндегі қызмет, бірінші кезекте, осы қылмыстық құқық бұзушылықтарды неғұрлым жиі жасайтындарға бағдарлануға тиіс. Бұл өз отбасы мен балалары, сондай-ақ кәсіптік білімі және тұрақты табыс көзі жоқ, жұмыс істемейтін және оқымайтын, алкоголь немесе есірткіні қолданумен байланысты жаман әдеттері бар, бұрын пайдакүнемдік бағыттағы қылмыстық құқық бұзушылықтар үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылған 20 жастан 30 жасқа дейінгі ерлер.
3. Пайдакүнемдік-зорлық-зомбылықтың алдын алудың тиімділігі мыналарға бағытталуы тиіс іс-шаралар кешенін іске асыру есебінен артуы мүмкін:
- тиісті профилактикалық әсер ету мақсатында пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық бағытындағы қылмысты жоспарлайтын немесе жасай алатын адамдарды анықтау;
- пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық жасау туралы Құқық қорғау органдарын жедел хабардар ету, сондай-ақ осы хабарламаларға ден қою құралдары мен тәсілдерін жетілдіру;
- азаматтардың мүлкі мен денсаулығын сақтандыруды жүзеге асыратын медициналық мекемелер мен ұйымдардың мәліметтерін, сондай-ақ азаматтардың өздерінің белсенді ұстанымдарын белсенді пайдалану есебінен ішкі істер органдарының (полицияның) ақпараттық-талдау жұмысын жақсарту;
- халыққа және пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыстық құқық бұзушылық құрбандарына құқықтық көмек көрсету жөніндегі нысаналы бағдарламаларды әзірлеу және іске асыру.
4. Қылмыстық жаза тағайындау және соттар оны өтеу тәртібін айқындау кезінде пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыстық құқық бұзушылықтардың жалпы және арнайы алдын алу мақсаттарына қол жеткізу мүмкіндіктері толық көлемде пайдаланылмайды.
Теориялық және практикалық маңыздылығы - зерттеулер жұмыста қорытындылар ұсынылатындығымен анықталады:
-пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмысының алдын алу шаралары туралы;
- пайдакүнемдік-зорлық- зомбылық қылмыспен күрестің қылмыстық-құқықтық және криминологиялық аспектілері;
- пайдакүнемдік зорлық-зомбылықтың әлеуметтік-құқықтық табиғаты туралы.
Қорытындылар мен ұсыныстар Бас прокуратураның және Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің ведомстволық актілерін жетілдіру, қылмысқа және өзге де қылмыстық құқық бұзушылықтарға қарсы күрестің жоспарлары мен бағдарламаларын әзірлеу, пайдакүнемдік-зорлық-зомбылықтың алдын алу жөніндегі, Халықты әлеуметтік қорғау және қолдау қызметтерінің жұмысы, сондай-ақ қылмыстық құқықты, криминологияны және басқа да ғылымдарды зерделеу кезіндегі білім беру процесінде іске асырылуы мүмкін.
Дипломдық жобаның құрылымы мақсаттар мен міндеттерге негізделген және кіріспеден, параграфтарға логикалық түрде бөлінген үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
-
ПАЙДАКҮНЕМДІК-ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫНА ТЕОРИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ ТАРИХИ ТАЛДАУ
1.1 Пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмысының заңды табиғаты
Құқықтық құбылыстардың табиғатын білу, сонымен бірге заңнамалық реттеуге ұшырайтын қатынастар шеңберін құрудан басқа, олардың мәнін ашудың қажетті негізі ретінде осы құбылыстардың өмір сүруінің мазмұнын анықтауды және заңды формаларын анықтауды талап етеді.