Добавлен: 18.10.2024
Просмотров: 19
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Зерттеу объектісі ретінде пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыстарын таңдап, ең алдымен, олардың әрқайсысының негізі, біріншіден,пайдакүнемдік, екіншіден, зорлық-зомбылық болып табылатын оларға қатысты әрекеттер шеңберін құру қажет.
Бұл екі жақты мәселені шешу, мысалы, заң шығарушы қандай қол сұғушылықты пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық деп санау керектігін немесе кем дегенде пайдакеүнемдік пен зорлық-зомбылық ретінде қарау керектігін анықтаса, айтарлықтай жеңілдеді. Алайда, отандық және шетелдік заңнамада бұл санаттардың мазмұны ашылмайды [2].
Түсіндірме сөздіктерге жүгініп, «пайдакүнемдік – бұл пайда, материалдық пайда», «пайдакүнемдік» – өз мүдделеріне немесе пайдакүнемдікке негізделген (адам) [3], ал «зорлық – зомбылық-бұл біреуге физикалық күш қолдану, біреуге немесе біреуге мәжбүрлі әсер ету, қысым көрсету, заңсыздық, физикалық күш қолдану, ұят әрекет , қорлайтын, заңсыз және қасақана» [4].
Бұл екеуі туралы өте жалпы түсінік, сондай-ақ пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық мінез-құлық проблемасының құқықтық аспектілерін зерттеу үшін бізді қызықтыратын терминдердің этимологиясын мұқият зерттеу жеткілікті болмайды.
Мүмкін, бұл жағдай «пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық» ұғымының болуы үлкен күмән тудырады деген пікірді білдіру үшін шешуші болды.
Мұндай жағдайда әр уақытта тиісті мәселелерді арнайы зерттеген ғалымдардың пікіріне сөзсіз жүгіну пайдакүнемдік зорлық-зомбылық құбылыстарының екі негізгі тәсілін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді:
1) біріншісі құқықтық нормалардың мазмұнын талдау негізінде тиісті іс-әрекеттер тобын, яғни ол тиісті ұғымдарды нормалау элементтері ретінде, мысалы, қылмыстық-құқықтық нормалардың диспозицияларында пайдаланған жағдайларда заң шығарушының ұстанымын бөлуден тұрады.
2) екінші тәсіл белгілі бір әрекеттерді пайдакүнемдік-зорлық-зомбылыққа жатқызуға мүмкіндік беретін қолда бар заңды конструкцияларды кейіннен талдай отырып, өзімшілдік пен зорлық-зомбылықтың қоғамдық (әлеуметтік) және жеке (психологиялық) мазмұнын бастапқы анықтауға негізделген.
Егер біз өз-өзімізді жеке деңгейде қарастыратын болсақ, онда ол әр түрлі мінез-құлықтың, соның ішінде заңды мотиві немесе мақсаты ретінде пайда болады.
Бұл жерде С. Н. Абельцевпен келісуге болады, ол үшін "пайдакүнемдік" ұғымы екі аспектіде – тар және кең мағынада көрінеді. Кең мағынада, пайдакүнемдік мотивтері әлеуметтік пайдалы нәтиже алуға бағытталуы мүмкін. Тар мағынада пайдакүнемдік-бұл сатып алуға, пайда табуға, өндіруге деген құштарлық, сөздің кең мағынасында материалдық пайда алуға деген ұмтылыс [5].
"Пайдакүнемдік, қылмыс жасаудың себебі ретінде, қоғамдық қауіпті әрекеттің қозғаушы себептерінің негізінде қандай да бір материалдық пайда, пайда алуға деген ұмтылыс жатыр" деп санайтын мамандардың пікірлері бірдей негізделген [6], ал мақсат ретінде қол сұғушылық материалдық немесе мүліктік бояуы бар басқа адамдардың игіліктерін алуға бағытталғандығын көрсетеді [7].
Бұл жағынан, пайдакүнемдік-бұл қылмыстық құқық бұзушылықтардың кең ауқымының субъективті жағының маңызды құрамдас бөліктерінің бірі, ол белгілі бір әрекетті қылмыстық сипатта және өз бағытында қылмыстық деп танумен тікелей байланысты. Алайда, субъектіде пайдакүнемдік уәждің болуы туралы талапты пайдакүнемдік бағыттағы қылмыстың аяқталған құрамы үшін материалдық (мүліктік) пайданы нақты алу міндетті деген мағынада түсінуге болмайды.
Әлеуметтік деңгейде пайдакүнемдік шабуылдар өздері басып кіретін қоғамдық қатынастардың сипатында өз ерекшеліктерін көрсетеді. Қылмыстық құқықтың қазіргі заманғы теориясы тұрғысынан біз дәстүрлі түрде мамандар арасында ең көп талқыланатын және талқыланатын мәселелердің бірі болып саналатын осы қол сұғушылық объектісінің өзіндік ерекшелігін анықтау туралы сөйлесуіміз керек [8]. Мысалы, Я. М. Брайнин қылмыстың объектісі ретінде қылмыстың қол сұғатын нәрсені [9], А. Н.Трайнин – зиян келтіру әрекеті бар немесе бар нәрсені қарастырды[10].
Қылмыс объектісі ретінде қылмыскердің не нәрсеге қол сұғатынын және жойылмайтын немесе қалпына келтірілмейтін зиян келтірілетінін немесе мұндай зиян келтірудің нақты қаупі бар адамдардың пікірі ең оңтайлы болып көрінеді. Оны қылмыстық құқық теориясы саласындағы қазіргі заманғы мамандардың көпшілігі бөліседі [11].
Пайдакүнемдік қылмыстарға қатысты, мұндай меншіктің объектісі деп санайтын ғалымдардың ұстанымы қалыптасқан. Өз мүдделері туралы мұндай идеялар қазіргі заманғы заң шығарушының ұстанымына сәйкес келеді, ол өзімшілдік мақсатында жасалған шабуылдардың көп бөлігін ұрлыққа жатқызады [12].
Меншік, мүліктің (құндық мәні бар заттардың) айналыс тәртібін қамтамасыз ететін қатынастар жиынтығы ретінде, бір жағынан, меншік иесінің тиісті құқықтарымен, екінші жағынан, мүліктің құқық иесі болып табылмайтын адамдардың белгілі бір міндеттерімен шектері белгіленетін осы мүліктің қол сұғылмаушылығын білдіру нысаны болып табылады. Сондықтан, өзінің әлеуметтік-құқықтық мәні бойынша пайдакүнемдік бағдарға қол сұғу мүлікке қол сұғылмаушылықты бұзудың айқын көрінісі болып табылады [13].
Адами қатынастар саласындағы зерттеулер зорлық-зомбылық, әлеуметтік құбылыс ретінде әрдайым барлық өркениеттер мен әлеуметтік-экономикалық формацияларда болғанын, қоғам дамуының әр нақты тарихи кезеңінің әлеуметтік процестерімен анықталған зорлық-зомбылықтың көлемі мен сапалық қасиеттері өзгергенін көрсетеді [14]. Сонымен бірге, зорлық-зомбылық мәселесі қоғамдық өмірдің маңызды және ажырамас элементі ретінде көптеген ғылымдар, атап айтқанда философия, медицина, психология, әлеуметтану және т.б. үнемі зерттелгеніне қарамастан, "зорлық-зомбылық" ұғымы бүгінгі күнге дейін түсініксіз және пікірталас болып қала береді, оның тамыры алыс өткенге кетеді [15].
Зорлық-зомбылықтың мазмұны әлі күнге дейін заң шығарушы тарапынан ҚР ҚК-де (1997) немесе ҚР ҚК-де (2014) нақты анықталмаған, ал ғылыми әдебиеттерде бұл тұрғыда көптеген пікірлер айтылған.
Мұнда мамандар әртүрлі уақытта ұсынған зорлық-зомбылықтың кейбір анықтамалары ғана:
- жәбірленушінің денесінде тұрақты өзгерістер қалдырмайтын дене тұтастығына қол сұғу, тез ауырсынуды немесе тіпті қарапайым жағымсыз физикалық сезімді тудырады;
- басқа адамға физикалық әсер етудің барлық түрлері;
- адам ағзасына оның еркіне қарсы жасалған қоғамға қауіпті, заңсыз әсер ету;
- адам ағзасына және психикасына оның еркіне қарсы және одан тыс қоғамдық қауіпті заңсыз әсер ету;
- басқа адамға оның санасы мен еркіне қарсы немесе одан тыс бағытталған, оған елеулі зиян келтірген не осындай зиян келтіру қаупін туғызған құқыққа қарсы, қасақана, физикалық және (немесе) психикалық әсер ету;
- басқа адамдар тарапынан адамға (немесе адамдар тобына) оның еркінен тыс немесе оған қарсы жүзеге асырылатын және оған органикалық, физиологиялық немесе психикалық жарақат келтіруге және оның еркін білдіру немесе әрекет ету еркіндігін шектеуге қабілетті қасақана және заңсыз әсер ету;
- жеке адамға тікелей физикалық әсер ету, оның дене тұтастығын бұзу және мазмұны қылмыстық қол сұғушылық түріне байланысты жеке адамға зиян келтіру қаупі;
- жәбірленушіге оның еркіне қарамастан (қарсы немесе одан басқа) адамның организміне (мүшелеріне, тіндеріне, физиологиялық функцияларына, психикасына) энергетикалық (физикалық) немесе ақпараттық (психикалық) әсер ету жолымен оған қасақана заңсыз дене немесе психикалық зиян келтіру түріндегі адамның жеке қауіпсіздігіне қылмыстық қол сұғу;
- қажетті ерік білдіруіне қарамастан жасалған, нәтижесінде жеке адамның құқықтары мен бостандықтары бұзылатын басқа адамның дене және (немесе) психикалық саласына қоғамға қауіпті, құқыққа қайшы, қасақана әсер ету;
- қажетті келісімсіз адамға мақсатты зиянды әсер ету [16].
Мамандар көрсеткен зорлық-зомбылықтың барлық негізгі белгілерін қамтитын осы пікірлердің соңғысы зорлық-зомбылықтың мазмұны мен сипатын дәл көрсетеді. Сонымен бірге, зорлық-зомбылыққа жатқызылатын әрекеттердің шеңберін неғұрлым нақты анықтауға мүмкіндік беретін кейбір ойларды атап өтуге болмайды.
Біріншіден, оларды тек тірі адамдарға қатысты жасалатын әрекеттер деп санауға болады (қайтыс болған адамдарға қатысты кез-келген әрекет зорлық-зомбылық емес). Екіншіден, адамдар емес, сондай-ақ бейсаналық немесе тиісті мақсатсыз әрекет ететін адамдар жасаған әрекеттерді зорлық-зомбылық деп санауға болмайды.
Үшіншіден, кейбір жағдайларда зорлық-зомбылық оны бастан кешірген адамның келісімімен пайда болатын әсер деп санауға болады (мысалы, заң шығарушының мұндай әсерге тікелей тыйым салуы болған жағдайда).
Төртіншіден, мүлік иесінің денсаулығына тіркелген зиян келтіру белгілі бір мінез-құлық актісін зорлық-зомбылық ретінде тану үшін міндетті емес [17].
Тиісінше, зорлық-зомбылықтың мәні жеке адамның (адамның) қол сұғушылығынан тұрады, ол дәстүрлі заңды тұрғыдан қорғалатын (мемлекет, жақын адамдар, адам) біреудің өмірі, денсаулығы, психикалық жағдайы, бостандығы және т. б.
Зорлық-зомбылықты мұндай түсіну адамның өліміне, сондай-ақ денсаулығына әртүрлі зиян келтіруге бағытталған зорлық-зомбылықтың кең ауқымына жататын заманауи заңнаманың талаптарына сәйкес келеді. Меншік жағдайындағыдай, жеке басына қол сұғылмаушылық, бір жағынан, белгілі бір адамның тиісті жеке құқықтарын, екінші жағынан, осы адамға (нақты адамдарға) зиянды әсерді болдырмау үшін белгілі бір міндеттерді қамтиды. Сондықтан көп жағдайда зорлық-зомбылық заңсыз әрекет болып табылады.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, пайдакүнемдік зорлық-зомбылықты біреудің мүлкіне қол сұғылмаушылықты және осы мүліктің заңды иесінің жеке қол сұғылмаушылығын бір мезгілде бұзу ретінде анықтауға болады, яғни қажетті келісімсіз осы мүліктің иесіне зиянды әсер ететін басқа біреудің мүлкін иемденуге бағытталған әрекеттер.
Сонымен қатар, мұндай қол сұғушылықты жасаған адам үшін субъективті, қызығушылық мақсат ретінде әрекет етеді, ал зорлық-зомбылық осы мақсатқа жетудің құралы болып табылады.
Бөтен мүлікті кінәлінің немесе басқа адамдардың пайдасына құқыққа қарсы өтеусіз алып қоюға және (немесе) айналдыруға бағытталған, осы мүліктің иесіне материалдық және жеке залал келтіретін іс-әрекеттерді ұштастыру нысанындағы мұндай бірлік пайдакүнемдік-зорлық-зомбылықтың барлығының және әрқайсысының негізін құрайды, олардың қоғамдық қауіптілігін және қылмыс деп танылуын негіздейді.
В. И. Даль бойынша тонау – « тонау... күшпен алу, ... ұрлықпен емес, қарақшылықпен алу..». Тонаушы – «адамдарды күшпен тонау, қарақшы, жыртқыш». «Тонау-зорлық-зомбылық, тонаушылардың әрекеті, жыртқыштық...», «қарақшылық – шабуыл және бостандықты жеңу...» [18].
Көптеген зерттеушілер заңға жүгіну арқылы пайдакүнемдік зорлық-зомбылықтың нақты түрлерін анықтауға тырысады, белгілі бір композицияларды, тіпті олардың атауларындағы айырмашылықтарды анықтайды. Егер сіз осы тәсілді қолдансаңыз, "үйде" және тіпті заңнамалық деңгейде пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық шабуылдары әртүрлі атауларға ие болғанын байқайсыз: бандитизм, тонау, қарақшылық, қорқытып алу, шабуыл және басқалар [19]. Бұл әрекеттерді бағалау әр түрлі болды.
Осылайша, барлық пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық олардың негізгі объектісі-біреудің мүлкіне қол сұғылмаушылық (меншік түрінде), ал жеке басының қол сұғылмаушылығы (өмір, денсаулық, жеке бас бостандығы) қосымша объектінің рөлін атқарады. Тиісінше, егер сөз қозғалғаны туралы зорлықпен-пайдакүнемдік заңсыз қол сұғушылық, онда мәртебе функциялары тізбеленген объектілерді өзгерткен жөн кей жерлерде (мысал ретінде пайдакүнемдік ниетпен кісі өлтіру ).
1.2 Пайдакүнемдік- зорлық-зомбылық қылмысына тарихи талдау
Қазақстанда жаза институтының пайда болу тарихы әдеттегі құқықтан бастау алады.
Тәуке ханның «Жеті Жарғы» нормаларына сәйкес және әдеттегі құқықтың кейінгі нормалары бойынша зорлық-зомбылықпен, кісі өлтірумен бірге жүретін ұрлық пен зорлық-зомбылық үшін, ұрлық пен кісі өлтіргені үшін жазаланды. «Ұрлықты да, кісі өлтіруді де бірге жасаған адам екі қылмыс үшін төлейді». Қазақтардың әдеттегі құқығында мүліктік қылмыстардың ерекше заңды ұғымы болған жоқ. Мүліктік қатынастарға қарсы қылмыстардың барлық дерлік түрлері «ўрлыќ» (ұрлық) деген атпен белгіленді. Қазақтарда «ўры» сөзі «ұры» дегенді білдіреді. Қарақшылық (тонау) және тонау (тонау), іс жүзінде қазақ қоғамында белгілі болғанмен, бұл терминдердің Қазіргі мағынасы жоқ. Мысалы, қарақшылық деп ауылдарға жасалған кез келген қарулы шабуыл, мүлікті күштеп басып алу, малды айдап әкету және адамдарды тұтқынға алу түсініледі [20].
Осындай нормалар негізінде қазақтардың әдеттегі құқығында қарақшылықтың жазалануы қамтамасыз етілді. Сондықтан, Т. Күлтелеевтің айтуынша, мүліктік қатынастарға қарсы қылмыстарды қарастыратын әдеттегі қылмыстық құқық нормаларын жариялау кезінде қарақшылық қылмыстың жеке түрі ретінде ерекшеленбейді [20].