Файл: Р. . Ниязбекова, В. Н. Михалченко, Г. . Бектранова, В. А. Донбаева, К. У. Тоызбаев, Л. А. Байбосынова.docx

шама - бұл ар жағында бастапқы қолданыл- ған аттас физикалық шамаға физикалық шаманың өлшемсіз қатынасы. Мысалы, көміртектің атомының 1/12 массасына қарағанда, атом және химиялық элементтердің молекулалық салмақтары - 12. Салыстырмалы шамалар өлшемсіз бірліктерде, пайыздар, (қатынас 10-3-ке тең) лай, миллион еншілерінде өрнектеле алады.

Логарифмдік шама екі аттас физикалық шамаларды өл- шемсіз қатынастың логарифмы болады. Мысалы, олар ды- быстық қысымның деңгейінің өрнегі, күшейту, әлсірету үшін қолданылады, тағы сол сияқтылар.

Логарифмдік шаманы бірлік бел болып табылады екен: Р2 және Р1 = 10 Р1 Р2-дің жанында 1 (P2/P1 ) = lg-лер қуат, энергияның аттас шамалары бел формула бойынша анықталар еді (кернеу, қысым тағы сол сияқтылар), күшке қатысты екі аттас шамалардың қатынасы үшін тағы сол сияқтылар:

1Б = 2 lg (F/F) при F₂ = 10°'⁵ F_j (8)

Белден бөлікті бірлік 0,1 Б тең децибел болып табылады.

Бірліктер белгілерінің жазылу ережелері

---

- Пайда болған бірліктердің аттарынан белгілері бас әріптен жазылады, соның ішінде СИ қосымшалармен, мысалы: ампер - А, мегапаскаль - МПа, килоньютон - кН, гигагерц - ГГц.

• 
  Бірліктердің белгілерін түзу шрифтпен баспадалық әріп- пен тереді, нүктені қысқарту таңбасы ретінде қоймайды.
  
• 
  Белгілерді санмен көрсетілген шама мәндерінен кейін про­бел арқылы жазады, басқа жолға тасымалдау рұқсат етілмейді. Кейбір таңбалардан кейін пробелсіз белгінің жоғарысына таңба- сы қойылады. Мысалы: 10 м/с, 15°.
  
• 
  Егер санмен көрсетілген мән қисық сызығы бар бөлшек сан болса, олар жақшаға алынады. Мысалы: (1/60) с^-1.
  
• 
  Шекті ауытқулары бар шама мәндері көрсетілгенде, оларды жақшаға алады немесе сандық шама мәнінен соң қойылады және оның шекті ауытқу бірліктерін қояды. Мысалы: (100,0 ± 0,1) кг, 50 г ± 1 г.
  
• 
  Туынды белгілеріне кіретін бірліктердің (Н-м, Па-с) орта белден нүктемен бөледі, «х» таңбасына бұл әдіс қолданылмай- ды. Егер бұл қарама-қайшылық тудырмаса, машинаға басылған мәтіндерде нүкте белгісін баспауға болады немесе бөлуге рұқсат етіледі.
  
• 
  Белгілердегі бөлу таңбасы ретінде көлденең сызықты немесе қисық сызықты қолдануға болады (тек біреу ғана). Егер бөлімде бірліктердің туындысы тұрса, қисық сызықты қолданғанда, оны жақшаға алады. Дұрысы: Вт/(м-К), бұрысы: Вт/м/К, Вт/мК.
  
• 
  Бірліктердің белгілерінің туындысы түрінде дәрежелі (оң және теріс) бірліктердің белгісін қолдануға рұқсат етіледі: Втм^{- 2}-К^-1, А-м². Теріс дәрежелердің қолданылуында, көлденең немесе қисық сызықты (бөлу таңбасы) қолдану рұқсат етілмейді.
  
• 
  Әріптік белгілері бар арнайы таңбалардың тіркесін қолдануға рұқсат етіледі. Мысалы: °/с (градус секундына).
  
• 
  Белгі және бірліктердің толық аттарын қиыстыруға рұқсат етілмейді. Бұрыс: шақырым/час, дұрыс: шақырым/ч.
  

---

Еселі бірліктер үшін қосымшалар

Еселі бірліктер - кейбір физикалық шама өлшемінің саны негізгі бірліктен бірнеше рет асатын бірліктер.


9-кесте

---

Еселі бірліктерді белгілеу үшін бірліктердің Халықаралық жүйе кеңесі (СИ) белгілеген қосымшалар

Қыс- қарту	Орысша қосымша	Халықаралық қосымша	Орысша белгілеу	Халықаралық белгілеу	Мысал
101	дека	deca	Да	Da	дал - декалитр
102	гекто	hecto	Г	H	га - гектар
103	кило	кііо	К	K	кН - килоньютон
106	мега	Mega	М	M	МПа - мегапаскаль
109	гига	Giga	Г	G	ГГц - гигагерц
1012	тера	Tera	Т	T	ТВ - теравольт
1015	пета	Peta	П	P	Пфлоп - петафлоп
1018	экса	Exa	Э	E	ЭБ - эксабайт
1021	зетта	Zetta	З	Z	Зб - зеттабит
1024	йотта	Yotta	И	Y

---

Екілік қосымшалар

Программалауда және компьютерлерге қатысты индус- трияларда сол бір қосымшалар кило -, миллион -, гига -, тера және тағы басқалар. Екінің еселі дәреже шамасына қолдану жағдайында (мысалы, байт) 1000 емес, 1024=2¹⁰ еселілік білдіре алады. Қандай жүйенің қолданылатыны контекстен көрінуі ашық болу тиісті (мысалы, жадтың көлеміне қарай жедел және диск сияқты жадтың көлеміне 1024-ші еселілік қолданылады, еселілік байланыс каналдарына қарай 1000 «килобит секундына). 1 килобайт = 1024¹ = 2¹⁰ = 1024 байт 1 мегабайт = 1024² = 2²⁰ = 1 048 576 байт 1 гигабайт = 1024³ = 2³⁰ = 1 073 741 824 байт 1 терабайт = 1024

---