Файл: Р. . Ниязбекова, В. Н. Михалченко, Г. . Бектранова, В. А. Донбаева, К. У. Тоызбаев, Л. А. Байбосынова.docx

және жанама өлшеулердің нәтижелері өлшем бірлігі талаптарына жауап берулері керек, яғни нәтижелерді жазу кезінде заңдастырылған физикалық щамалар бірліктерін қолдану керек және қателіктер бағасын көрсеткен жөн. Физикалық шамалар

туралы ақпараттарды нормативті құжаттардан және арнайы анықтамалық әдебиеттерден табуға болады.

Өлшем бірлігі талаптары бойынша қателіктер берілген ықтималдылықпен белгілі болуы керек, бұдан шығатыны:

• 
  нәтиже сипаттамасына тек стохастикалық қателіктер кіреді, яғни, жүйелі қателіктер мүмкіндігінше жойылуы тиіс;
  
• 
  жүйелі қателіктердің жойылмаған қалдықтары өлшеу нәтижелерінің сипаттамасына рандомизацияланган шамалар ретінде кіруі мүмкін, олардың мәндері кездейсоқ қателіктерге өлшемдес болады;
  
• 
  егер жүйелі қателіктердің жойылмаған қалдықтары кездейсоқ қателіктерден едәуір аз болса, оны елемеуге болады, алайда кері жағдай болуы мүмкін, яғни кездейсоқ қателіктер жүйелі қателіктердің жойылмаған қалдықтарынан едәуір аз болуы мүмкін.
  

3. 
   Өлшеу нәтижелерін ұсыну формалары
   

Өлшеулер нәтижелерін ұсыну формаларында әдетте келесі ақпарат болады:

• 
  өлшеу нәтижесін нүктелік бағалау;
  
• 
  өлшеу нәтижелерінің қателіктерінің сипаттамалары (немесе оның статистикалық бағалауы);
  
• 
  нақты нәтижелер мен қателіктердің келтірілген бағасына сәйкес өлшеулер шарттары. Шарттар міндетті түрде немесе құжаттарға сілтеме арқылы көрсетіледі, оларда қателіктер сипаттамасы беріледі.
  

Өлшеу нәтижесінің нүктелік бағасы ретінде көп ретті бақылаумен өлшеу барысында қарастырылып отырған серияның орташа арифметикалық мәні алынады алады.

---

Өлшеулер нәтижелерінің қателіктерінің сипаттамаларын өлшенетін шаманың бірлігімен (абслоютті қателіктер) немесе салыстырмалы бірліктермен (салыстырмалы қателіктер) көр- сетуге болады.

Өлшеу қателіктерінің аралық кезең шегін көрсеткен кезде ұсынылатын ықтималдылық мәні Р = 0,95.

Өлшеулер нәтижелерін өрнектеуге талаптар:

• 
  ең кіші разрядтар нәтижелердің нүктелік бағасында да, қателік сипаттамаларында да бірдей болу керек;
  
• 
  қателіктер сипаттамалары (немесе олардың статистика- лық бағалары) екі саннан артық емес сандық түрде беріледі, осыған орай, статистикалық бағалау үшін екінші разряд саны үлкен жаққа дөңгелектенеді, егер соңғы сан нөлден үлкен болса;
  
• 
  қателіктер сипаттамаларын (немесе олардың статистикалық бағалауларын) бір санмен өрнектеуге болады, мұндай жағдайда статистикалық бағалау үшін екінші разряд егер сан 5-ке тең немесе үлкен болса үлкен жаққа дөңгелектенеді, ал егер 5-тен аз болса, кіші жаққа дөңгелектенеді.
  

Өлшеулер нәтижелерін ұсыну формасының қарапайым мысалы:

(8,334 ± 0,012) г; Р = 0,95. (56)

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Қарапайым және кешенді өлшеу құралдары.
   
2. 
   Өлшем құралдарының метрологиялық сипаттамалары, түрлері және классификациясы.
   
3. 
   Өлшеу құралдарының модельденуі.
   
4. 
   Өлшеу құралдарының шкаласының құрылымы.
   
5. 
   Математикалық өңдеу және өлшеулер нәтижелерін ұсыну.
   
6. 
   Өлшеудің анықталған және анықталмаған қателіктерінің сипаттамасы.
   
7. 
   Қателіктердің пайда болу көздеріне байланысты ажыратылуы.
   
8. 
   Тура өлшеулердің нәтижелерін статистикалық өңдеу.
   
9. 
   Жанама өлшеулер нәтижелерінің статистикалық өңдеу тәртібі.
   
10. 
    Өлшеу нәтижелерін ұсыну формалары.
    

---

4. 
   - Б Ө ЛІМ.
   

ӨЛШЕУ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ МЕТРОЛОГИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ НОРМАЛАНУЫ

Өлшеу құралдарының метрологиялық сипаттамасы

(метрологиялық сипаттама; МС) - өлшеулердің нәтижесіне және оның қателігіне эсер ететін ӨҚ-ның қасиеттерінің сипаттама­сы. Сипаттамаларды ӨҚ-дарының нормативтік құжаттармен бекітілетін нормаланған метрологиялық сипаттамалары және тәжірибе арқылы анықталатын нақты сипаттамалар деп бөледі. Метрологиялық сипаттамалар әртүрлі келеді, олар маңызды- лығы, ақпараттылығы және ӨҚ типіне байланысты бөлінеді.

Өлшенетін физикалық шаманы түрлендіретін ӨҚ үшін интегралды метрологиялық сипаттаманы кеңінен қолданады.

ӨҚ-ның градуирлеуші сипаттамасы - тәжірибе арқылы алынған ӨҚ кірісі мен шығысындағы шамалардың арасындағы тәуелділік. Градуирлеуші сипаттама формула, кесте және график түрінде берілуі мүмкін.

Өлшем құралдарының нормаланған метрологиялық си­паттамасы - нормативтік құжаттармен тағайындалған мет- рологиялық сипаттамалар.

Тәжірибелік түрде анықталатын метрологиялық сипаттама­лар өлшем құралдарының шынайы метрологиялық сипат- тамасы деп аталады.

---

Салыстырып тексеру немесе сынауларда шынайы және нормаланған метрологиялық сипаттамалардың мәндерінің нә- тижесінде ӨҚ-ның қолданысқа жарамдылығы туралы шешім қабылданады.

Өлшеу құралының дәлдік сипаттамалары - өлшеу қателігіне эсер ететін өлшеу құралдарының метрологиялық сипаттамаларының жиынтығы.

1. 
   Өлшеу нәтижелерін анықтауға арналған сипаттамалар
   

Эсер ететін шама - өлшенетін шаманың өлшеміне (немесе) және өлшеу нәтижесіне эсер ететін физикалық шама.

Өлшеу құралдары стандартқа сәйкес мынадай нормаланған метрологиялық сипаттамалармен сипатталады:

• 
  шкала ұзындығы;
  
• 
  шкала бөлігінің бағасы (құны);
  
• 
  өлшеу құралының көрсеткіштерінің вариациясы;
  
• 
  өлшеу жиілігі;
  
• 
  өлшемнің номиналды мәндері;
  
• 
  өлшеу құралының сезгіштігі;
  
• 
  өлшеу құралы сезгіштігінің шегі (порог);
  
• 
  өлшеу құралының қателігі;
  
• 
  өлшеу құралының тұрақтылығы.
  

Өлшем құралының дәлдігі жоғары болған сайын оған метрологиялық сипаттамалар да көбірек беріледі.


14-кесте
15>

---

Өлшеу құралдарының метрологиялық сипаттамалары

Аталуы	Анықтамасы
Шкала бөлігінің құны	ӨҚ шама мәні, тиісті екі көрші шкала белгілерінің айырымы
ӨҚ көрсеткіш ауқымы	Құралдың бастапқы және соңғы шкалалық бөлінісімен шектелген шкала аясы
ӨҚ өлшеу ауқымы	ӨҚ жіберілетін қателіктерінің нормаланған мәндерінің аймағы
ӨҚ сезімталдығы	Өлшенетін шама өзгеруіне байланысты құралдың шығыс белгісінің өзгеруімен сипатталатын ӨҚ қасиеті
ӨҚ қателігі	ӨҚ өлшенетін шаманың және нақты мәндерінің көрсеткіштерінің арасындағы айырмашылығы
ӨҚ дәлдік сапасы	Жеке өлшеу құралдары үшін мәндері стандарттармен белгіленетін, дәлдікке әсер ететін негізгі және қосымша қателіктердің жіберілетін шектерімен және өлшеу құралының басқа да сипаттамаларымен анықталатын өлшеу құралының жинақталған сипаттамасы.

Шкала ұзындығы - шкаланың ең қысқа межелік белгілері ортасынан өтетін және бастапқы және соңғы белгілермен шектелген сызықтың ұзындығы.

---