Файл: Р. . Ниязбекова, В. Н. Михалченко, Г. . Бектранова, В. А. Донбаева, К. У. Тоызбаев, Л. А. Байбосынова.docx

Өлшеу әдісінің дәлдік сапасы - негізгі және қосымша қателіктердің шектермен, сонымен қатар дәлдікке эсер ететін өлшеу құралдарының басқа да сипаттамаларымен анықталатын өлшеу құралының жалпылама сипаттамасы, олардың мәндері өлшеу құралдарының жеке түрлеріне стандартпен бекітіледі.







25-сурет. Өлшеу құралының біркелкілігі Өлшеу құралының біркелкілігіне мына шаралар арқылы қол жеткізіледі:

• 
  мемлекеттік сынаулар;
  
• 
  салыстырып тексерулер;
  
• 
  метрологиялық аттестация;
  
• 
  өлшеу құралдарын калибрлеу.
  

2. 
   Қателіктердің сипаттамалары, өлшеу құралдарының қателіктерін есептеу.
   

---

Өлшеу құралдарының дәлдік түрлері

Өлшеу қателігі - өлшенген шама нәтижесінің шын мәнінен ауытқуы.

Қателіктер келесідей түрлері бойынша жіктеледі:

• қателіктің пайда болу шарттары бойынша:

• 
  негізгі;
  
• 
  қосымша;
  

• 
  қателікті келтіру әдістері бойынша:
  

• 
  абсолютті;
  
• 
  салыстырмалы;
  
• 
  келтірілген;
  

• 
  эсер ету заңдылықтары бойынша:
  

• 
  кездейсоқ;
  
• 
  жүйелі;
  
• 
  дөрекі.
  

Қателіктердің жіктелуі 2-қосымшада келтірілген.

Өлшеу құралының негізгі қателігі - қалыпты жағдайларда қолданылатын өлшеу құралының қателігі.

Өлшеу құралының қосымша қателігі - эсер ететін шамалардың қалыпты мәнінен ауытқуы салдарынан өлшеу құралының негізгі қателігіне қосымша пайда болатын қателік.

Өлшеу құралының абсол ютті қателігі - өлшенетін шаманың бірлігімен өрнектелетін қателік.



(58)
Д = X - X _Д

---

мұндағы Х_и - құрал көрсеткіші;

Хд - өлшенетін шаманың шынайы мәні.

Өлшеу құралының салыстырмалы қателігі - өлшеу құралының абсолютті қателігінің өлшенетін шаманың шынайы мәніне қатынасымен өрнектеледі:

А

(59)

S =

■ 100%

X

Д
n Д

Өлшеу құралының келтірілген қателігі өлшеу құралының абсолютті қателігінің өлшеу диапазонында немесе диапазон бөлігінде тұрақты болатын шартты түрде таңдалған шама мәніне (нормалайтын мән) қатынасымен анықталады.



(60)
ү= — ■ 100%

мұндағы X_N - нормалайтын мән.

Өлшегіш аспаптың негізгі қателігі - құралдың нормалы қолдануына қарай анықталатын қателік. Оны қателіктердің сомасы түрінде көрсетуге болады:

• 
  аддитивтік
  
• 
  мультипликация
  

Д = a

---

+ b * X (61)

Мұндағы а - аддитивтік қателік;

b - мультипликация жасау қателігі;

Х - өлшемдердің ағымдағы мәні.

Аспаптың аддитивтік қателігі сезгіштігіне тәуелді болмайды және өлшемдердің барлық ауқымы үшін тұрақты болып табылады.

Мультипликация жасау қателігі - аспаптың сезгіштігіне тәуелді болады және кіретін шаманың тепе-теңдік ағымдағы мәніне қарай өзгереді.

Айтылған интерпретация 26-суретте көрсетілген:




26-сурет. Негізгі қателік құрамалары




Өлшенетін А шамасы шынайы мәнді болғандықтан белгісіз, сондықтан шынайы мән орнына жақын жүрген адам мәліметтер- ді алу үшін нақты мәнді осылай қойып, ондағы белгісіз және өлшеу қателігін қояды. Ол сонымен бірге шынға барынша жақындау болуы керек.

Қателіктердің пайда болу себептері: өлшемдер әдісі, өлшем- де қолданылатын техникалық құралдар және бақылаушының сезім мүшелерінің жетілмегендігі. Жеке топқа өлшемдерді өткізу шарттары, әсерлерге қатысты себептерді топтастыруға болады.

3. 
   Қателіктерді жазу және дөңгелектеу ережелері
   

---

Тек қана өлшеу нәтижесі арқылы ғана қателік аймағын анықтауға болады. Сондықтан қателіктің соңғы жазуы бір немесе екі мәнді сандармен өрнектеледі. Сандар мәнді сандардан нөл- дер алынып тастағаны кейінгі сандар болып табылады. Осылай, сандардағы 0,12 және 0,012 мәнді сан екі-екіден болады. Өлшеу нәтижесі және қателіктің санмен көрсетілген мәндерінің ең кіші дәрежелері болатыны қабылданған: 84,47±0,17 немесе 7,5±0,3. Қателердің кең таралғандары бір өлшеу нәтижелер және мәнді сандардың тым үлкен саны бар қателіктерінің жазуы болып табылады. Әдеттегідей, бұл қажеті және тек қана 3-4 мәнді сан бойынша аралық есептеулерде ұстап қалуға болады.

Екі сандар тек қана өте дәл есептеулерде қажет етілмейді. Өлшеу нәтижесі қателіктің мәні ол ондық бітті дәреже сол таныс болғандай етіп жазып алуы керек. Дәрежелердің саны көбірек болуы керек, өйткені бұл кішірейтпейді, нәтижеге екіталайлық- ты бұл қателік мінезделетін. Жуықтау дәрежелердің санының кішірейтуі жолымен үлкейтеді, өлшемдер нәтижеге екіталай- лықты және оның дәлдігі азайтады.

Мысалы, екімәнді сандарға дейінгі қателіктің дөңгелектеу қателігі 5% құрайды, бір мәнді цифрға дейін 50%-дан көп емес.

Нәтижелер және өлшеу қателіктерінің жуықтауының келесі ережелері қабылданған:

1. 
   Өлшеу нәтижесі оның қателігінің мәні ол дәреже цифрмен сол біткендей етіп жуықталады. Егер өлшеу нәтижені санмен көрсетілген мәндегі ондық бөлшек нөлдермен бітсе, онда олар қателіктің санмен көрсетілген мәнінің дәрежесіне сәйкес келе- тін дәреженің тек қана сөйткеншесімен лақтырып тастайды. Мысалы, 0, 001-ші қателіктің жанында 3,2800-ші нәтижесі 3,280- ге дейін дөңгелектендіреді.
   
2. 
   Егер аз 5-ші лақтырып тасталатын дәрежелердің басы сан болса, онда санның болып қалатын сандары, өзгертпегенінде, сандар артық сандар негiзiнен нөлдермен алмастырғанында емес, ондық бөлшектердегiнi алынып тастағанында. Мысалы, 267 245- ші сан 267 200-ге дейін төрт мәнді сандардың сақтауында 165, 245 тен 165, 2 дейін дөңгелектенуі керек.
   
3. 
   Егер бас лақтырып тасталатын дәреженің саны көбірек немесе 5-ке тең болса, онда соңғы тастап кетілетін сандарды бірлікке үлкейтеді, бірақ онда өте жақсы санның нөлдерінен шығады: 14597®14600; 123,58®124;
   
4. 
   Егер ол тақ немесе жұп болса, егер алып тасталатын сан 5 тең болса, белгісіз немесе нөлге тең келесі цифр болса, онда соңғы бір орында сақталатын сандарды өзгертпейді, және үлкейтеді: 10,5®10; 11,5®12.
   

---