Файл: Р. . Ниязбекова, В. Н. Михалченко, Г. . Бектранова, В. А. Донбаева, К. У. Тоызбаев, Л. А. Байбосынова.docx

Белгісіздік (өлшеудің) - өлшеу нәтижелерімен байланысты, мәндердің дисперсиясын сипаттайтын өлшем.

Жетекшілікте кез келген дәлдік дәрежесінде сақталуы тиіс өлшеу белгісіздіктерін бағалау мен өрнектеу ережелерін белгіленеді. Оларға мыналар кіреді:

- өндіріс үдерісі кезінде берілген сапа дәрежесін сақтау және сапаны бақылауды қамтамасыз ету үшін өлшеулер;

• 
  іргелі және қолданбалы зерттеулер барысындағы өлшеулер;
  
• 
  калибрлеу шараларының өлшеулері;
  
• 
  мемлекетте өлшеу біркелкілігін қамтамасыз ету мақса- тындағы өлшеулер;
  
• 
  физикалық шамалардың мемлекеттік және ұлттық эта- лондарын, сонымен қатар, заттар мен материалдар құрамының стандартты үлгілерін жасау, көтеру үшін өлшеулер.
  

Белгісіздікті бағалауға тек өлшеулердің дөрекі қателіктерін алып тастағаннан (жүйелік құрама қателіктерді алып тас- тағанан кейін) кейін ғана көшуге болады. Мұндай тәсілдеме ықтималдылық теориясының математикалық аппаратын және математикалық статистиканы қолдануға мүмкіндік береді.

Өлшеудің белгісіздігі кейбір ақпарат көздерінде бағаланған қателік мүмкіндіктерінің өлшемі ретінде беріледі немесе мән- дер диапазонын сипаттайтын баға болып табылады. Өлшеулер- дің белгісіздіктері астында деректі түрде мәндер уақыт кезеңін көрсетеді, яғни, өлшеулер нәтижелері нақты нүктемен емес, мәндер уақыт кезеңімен көрсетіледі, ал нақты мән координатасы белгісіз болып қалады (анықталмаған). Аса кең мағынада «таралу заңының» белгісіздігі туралы айтуға болады. Белгісіздіктің графикалық көрінісі 27-суретте көрсетілген.

---

27-сурет. Кездейсоқ қателіктің нормалды таралуы кезіндегі өлшеулердің белгісіздігінің графикалық интерпретациясы




Суретте белгісіздіктің сапалы бағалауы көрсетілген (нормалды таралу), сонымен қатар, оның сандық бағалануы да берілген (кеңейтілген белгісіздік кы, мүмкін болатын ықтималдылық - Р).

Жетекшілікте қолданылатын терминдер және анықтамалар:

Стандартты белгісіздік - стандартты ауытқу түрінде көрінетін өлшеу нәтижесінің белгісіздігі.

А (u_A) типі бойынша белгісіздікті бағалау - белгісіздікті бақылау қатарларын статистикалық талдау арқылы бағалау әдісі.

В (и_В) типі бойынша белгісіздікті бағалау - белгісіздікті бақылау қатарларын статистикалық талдаудан басқа тәсілдермен бағалау.

Жиынтық стандартты белгісіздік - нәтижені басқа шамалар қатарының мәндерінен алатын мүшелердің қосындысының оң квадрат түбіріне тең, ал бұл мүшелер басқа шамалардың дисперсиялары немесе ковариациялары болып табылатын, осы басқа шамалардың өзгерісіне байланысты өлшеу нәтижесі де өзгеретін өлшеу нәтижесінің стандартты белгісіздігі.

Кеңейтілген белгісіздік

---

U - өлшенетін шама қабылдауы мүмкін мәндердің көптеген бөлігі орналасқан өлшеу нәтижесінің уақыт кезеңін анықтайтын шама.

Қамту коэффициенті к - кеңейтілген белгісіздікті алу үшін стандартты жиынтық белгісіздіктің көбейткіші ретінде қолданылатын сандық коэффициент. Әдетте қалыпты таралу кезінде 2 мен 3 аралығы диапазонындағы қамту коэффициенті к мәндері алынады.




28-сурет. Белгісіздіктердің жіктелуі




Басқарудың жалпы ережелері

Өрнек бойынша нұсқау [1] өлшемге белгісіздікті қалыптау қызметтерінің қолдануы, өлшеу техникасы, метрологиялық қызметтер, өлшеу зертханалардың тіркеуінің құралдарының калибрлеуі үшін біртұтас белгісіздіктерді өрнектің ережесі және олардың жинақтауы халықаралық тәжірибелерде болады.

Ұғым өлшемге екіталайлықты өлшеу дәлдігінің сипаттамасы үшін жүргізіледі, бұл - алған нәтижеге сенімнің дәрежесі.

Өлшеу нәтижелердің метрологиялық сипаттамаларына жа- ңа халықаралық жолдың негізінде олардың бағаларының бір- келкісінің қағидасы қойған.

Белгісіздіктерді әдісте барлық құрайтын белгісіздіктер бірдей табиғаттарды алатын және ұқсас бағалануы керек болған туралы көзқарас қабылданған, ауытқудың шарасы орташа ретінде дисперсия арқылы.

Ол үшін, егер өлшеу нәтижелерді баға үшін дисперсиялардың есептеудің кездейсоқ эффектілері (статистикалық бақылау қаларының негізінде) бәріне белгілі болса, онда сонымен бірге олардың мәндерінің белгісіздікті бағасының сезімімен кіретін (эталондар және тағы басқалар) шамалары үшін түзеле бастаулардың жүйелі түрде эффектілері үшін кіретін шамалардың ықтималдықты таратуды функциясы қандай болмасын түрмен дисперсияға арқылы (немесе таңдау) анықтауы керек.

---

Басқару бағалау және өрнектің ортақ ережелері өлшемге екіталайлық орнатады:

Y жағдайлардың көпшілігінің өлшенетін шамасы тікелей өлшелетін болып табылмағанында емес, Х басқа өлшенетін шамалардың қатарынан тәуелді болғанында

7 = f (Х, XJ (73)

• 
  өлшелетін демалысы Y шамасының бағаларын кіретін шамалар бағаны Х_р ... X_N пайдалана алады
  

У = ^f(x_P ■■■' V ⁽⁷⁴⁾

• 
  (статистикалық мәлімет) и_А А түр бойынша үйреншікті белгісіздікті бағалау;
  
• 
  (тәжірибеден бұрын мәлімет) и_В В түр бойынша үйреншікті белгісіздікті бағалау;
  
• 
  анықтау жиынтық үйреншікті түзетілген және түзетпелген кіретін шамалардың жағдайы үшін и_С белгісіздік;
  
• 
  анықтауы ұлғаймалы (қамту коэффициентінің тапсырмасы) U екіталайлық;
  
• 
  белгісіздік туралы есептеу нәтижесінің құрастыруы бойынша ұсыныстар;
  
• 
  бағалау іс-шарасы және белгісіздік өрнектің кезеңдерінің қысқаша сипаттамасы;
  
• 
  негізгі метрологиялық, статистикалық терминдер және ұғым;
  
• 
  құрайтын белгісіздіктерді бағалау бойынша жаттығу ұсыныстары;
  
• 
  бағалаудың нақты мысалдары өлшемдерге екталайлыгады.
  

---

Кейбір өлшенетін шаманың мәнінің бағалауын барлық үдеріс

және ілескен белгісіздікті [2] келесі 8 кезең түрінде көрсетуге болады:

1. 
   өлшем үдерісінің сипаттамасы және оның үлгісінің құрастырылуы;
   
2. 
   мәндер және кіретін шамалардың белгісіздіктерін бағалау;
   
3. 
   корреляциялардың талдауы;
   
4. 
   белгісіздікті бюджетті құрастыру;
   
5. 
   өлшеу нәтижені есептеу;
   
6. 
   жиынтық үйреншікті белгісіздікті есептеу;
   
7. 
   кеңейтілген белгісіздікті есептеу;
   
8. 
   өлшемнің шекті нәтижесінің ұсынысы
   

Өлшемнің 4 сипаттамасы және оның үлгісін құрастыру

Демек, өлшемнің пішіндеу кезеңі өте маңызды, өлшемнің үлгісінің құрастыруы дұрыс өйткені болып табылады, бұл барлық құрайтын белгісіздіктерді дұрыс есепке алуға және жиынтық өлшемге екіталайлыққа тәуелді болады. Ашық тап өлшенетінін, өлшелетін шамамен және ол тәуелді болатын өлшемдердің арасындағы байланысты қоса елестетуі керек. Дегенмен өлшемнің үлгісі құрауға керек өлшемнің үлгісі құрауға керегі туралы айқын ереже жоқ. Тек қана [2] кейбір ұсыныстар беруге болады:

• 
  үлгінің құрастырулары үшін негізгі қажеттісі бастапқы деректер болып табылады: өлшемнің өлшеу нысаны, (төте, жанама, жиынтық, салыстырудың өлшемдер әдісі, орынбасу әдісі) өлшемдер әдісі, әдістемесі, құралдың схема немесе өлшеу қағидаты;
  
• 
  өлшелетін шама өрнектеулері оның өлшемінің үдерісіндегі (өлшеу құралының құрылымы тіпті кейде) физикалық өлшеу қағидаты және барлық тізбектің маңыздылығын көрсету;
  
• 
  егер өлшелетін шама есептік мән сияқты анықталса, f үлгісінің қызметі бағаның өлшемдер әдісі және алгоритмі бір уақытта суреттей алады;
  
• 
  шкалалар немесе өлшеу құралдарының көрсеткіш тақтасы, шешу қабілеттілігі, сонымен бірге аспаптың сезгіштігі ерекше- лігін есте сақтауға керек;
  
• 
  математикалық үлгі бақылау үлгі теңбе-тең емес көрсететінде әрдайым қайта қарауы керек;
  
• 
  үлгілер функцияны эксперименталды анықтауға болады немесе ол сандық іске асыруы керек болған немесе көмегімен өлшемнің санмен көрсетілген өңдеуі жүргізілетін компьютер бағдарламасында немесе ол бұл формалар барлығымен комбинация бола алады алгоритм сияқты бар бола алады.
  

---