Жүзеге асыру формасына байланысты ішкі аудит алдын ала, ағымдық және кезекті деп бөлінеді. Бұл формалар нарықтық экономика жағдайында ішкі аудиттің негізгі мақсатын көрсете алмайды. Осыған байланысты ішкі аудитті жүзеге асырудың келесідей түрлері бар:

1. 
   жұмыс құжаттарында «ауытқуларды» анықтап, көрсету;
   
2. 
   анықталған ауытқулар бойынша жұмыстарды жалғастыру.
   

Аудит саласындағы белгілі мамандардың бірі Л.В. Сотникова басқармашылық аудитті екі түрге бөлуге әрекет жасаған: меншік иесі үшін және басшылар үшін.

Біздің пікірімізше, ішкі аудит объектілерін өзара байланысты және өзара тәуелді 3 түрге бөлуге болады: пәндік-технологиялық, ұйымдастыру-басқарушылық, ақпараттық.

Пәндік-технологиялық аудит негізінен бастапқы аудит деңгейінде жүзеге асырылады. Мұнда кәсіпорын активтерінің нақтылығын пайдалануға жарамдылығын тексеру қарастырылады. Арнайы әдістермен анықталатын жарамдылық проценті әрбір объектінің физика-химиялық сипатына байланысты болады.

Ақпараттық аудит нормативтік-анықтамалық жоспарлық және басқа да тұрақты ақпарат, сондай-ақ қаржылық және ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі есеп, бастапқы және жиынтық есеп көрсеткіштері, техникалық және технологиялық сипаттағы барлық есептер негізінде жүзеге асырылады.

Ұйымдастыру-басқарушылық аудит қабылданған шешімдердің тиімділігін, сондай-ақ еңбек өнімділігі, табыс көлемі және т.б. экономикалық көрсеткіштер арқылы айқындалатын ұйымдастырушылық деңгейдегі мәселелерді сипаттайды.
1.3 Ішкі аудиттің шетелдік тәжірибесі
Ішкі аудиттің дамуы шетелдік тәжірибені қарастыра отырып, терең теориялық зерттеулер жүргізуде оның концепцияларын өңдеуді талап етеді.

Мемлекеттік аппарат дамыған елдерде ішкі аудит мәселелеріне көп көңіл бөлінеді. Ішкі аудиторлардың халықаралық институтында аудиттің сәйкес стандарттарын өңдеуге жауапты арнаый бөлім қызмет атқарады. Осыған байланысты халықаралық ұйымдарда қолданылатын ішкі аудит стандарттарын отандық тәжірибеде қолдану мүмкіндігі тұрғысынан сипаттаған дұрыс. Әдетте мұндай стандарттарды үш топқа жіктейді:

1. 
   Жалпы стандарттар. Бұл топ стандарттары келесідей ережелерді қамтиды:
   

Тексерудің құны одан алынатын тиімділіктің құнынан артпауы тиіс және мүмкін тәуекелді ескеруі керек. Кәсіпорын әкімшілігі ішкі тексеруге оң қабақ танытып, оның тиімділігінің артуына ықпал етуі қажет. Олардың қызметкерлеріне, ішкі аудит қызметі басшылығынан кәсіби біліктілігінің жоғары болуын және ішкі бақылау жүйесін терең білуін талап етеді.

---

Тексеру объектілері мен мақсаттары кәсіпорынның әрбір қызмет түрі үшін анықталған, толық және негізделген болуы тиіс.

Ішкі аудиттің тексеру әдістері, алға қойылған мақсатқа қол жеткізуге бағытталған және тиімді сенімділіктің жоғары деңгейін қамтамасыз ететін болуы тиіс.

2. 
   Арнайы стандарттар. Олар келесідей ережелерді қамтиды:
   

Құжаттау, яғни операциялардың, құбылыстардың құжатталуы операцияларды бақылау кезінде басшылар мен аудиторлар үшін пайдалы болуы керек.

Операциялардың орындалуы, яғни әрбір операцияны жүзеге асыруға рұқсат беріліп, олар тиісті қызметкерлердің өкілеттілік шеңберінде орындалуы қажет. Қызметкерлер арасында тиісті міндеттер мен жауапкершіліктердің болуы және дұрыс бөлінуі. Сонымен қоса ішкі аудит мақсатына жетуі үшін білікті және тұрақты бақылауды қамтамасыз ету керек.

3. 
   Аудиторлық есеп беру стандарттары. Оларға сәйкес аудиторлық тексеру нәтижелері бағаланып, аудиторлардың ұсыныстары негізінде кемшіліктер жойылып отырылады.
   

Аудиттің даму тарихына тоқталатын болсақ, Ежелгі Қытайда қаржылық бақылау б.д.д. 700ж. Жүзеге асырылған, онда бас аудитор қызметі болған. Біздің дәуіріміздің 3ғ. Рим басқарушылары барлық провинциялардың бухгалтериясын тексеріп, атқарылған жұмыс жөнінде ауызша есеп беруге міндетті квесторларды, магистрлерді тағайындап отырған.

Ағылшын тілдес мемлекеттерде бізге жеткен ең ежелгі есептік құжаттар мен аудит жөніндегі ескертулер Англия мен Шотландияның архивінен табылған. Аудиттің даму тарихын қарастыра отырып С.М. Бычкова 5 кезеңді бөліп көрсетеді: алғышарт (1850 ж-ға дейін), аудиттің пайда болуы (1850-1905 жж.), кәсіптің қалыптасуы (1905-1933 жж.), кәсіптің өркендеуі (1933-1940 жж.), қазіргі жағдайы (1940 ж. – қазіргі уақытқа дейін).

Аудит тарихы өзінің заңды бастамасын Шотландиядан, дәлірек айтқанда, оның астанасы Эдинбургтан алады. Мұнда 1853ж. Ресми түрде Эдинбург аудиторлар институты бекітіледі. Алғашқы бухгалтер-аудиторлар

Ұлыбританияда 19ғ. Ортасында пайда болған. 1862 жылы қабылданған британдық компаниялар жөніндегі заңға сәйкес жылына бір рет компаниялардың счеттары міндетті түрде бухгалтерлік есеп және қаржылық бақылау бойынша мамандармен тексерілуі тиіс болған. Жоғары білікті аудиторлармен жүзеге асырылатын тәуелсіз сыртқы аудит қаржылық есептің шынайылығы жөнінде қорытынды бергенімен, бухгалтерлік есеп ақпаратының қалыптасу процесіне терең араласа алмады. Ірі ұйымдық құрылымдардың пайда болуы және қаржылық тәуекел дәрежесінің жоғарылауына байланысты ішкі аудитті жүзеге асыру қажеттілігі туындады. Ішкі бақылауды тағайындау қажеттігі 1929ж. жарияланған «Қаржылық есепті тексеру» еңбегінде көтерілген. Ішкі аудит тәжірибесін дамыту бойынша едәуір белсенді жұмыстар экономикасы дамыған елдерде көбірек байқалады, мысалы: АҚШ-та. Мұнда 1941ж. Ішкі аудиторлар институты құрылған.

---

1948ж. Американың бухгалтерлер институты «Аудиттің жалпы стандарттарын» бекітті, ал ішкі ревизорлар институты 1978ж. «Ішкі ревизордың міндеттерін» жариялады және аудитор қызметкерлерін даярлау жүйесін қалыптастырды.

Аудиттің әрбір даму кезеңінде белгілі бір мақсаттар орындалып отырды. Егер бастапқы кезде аудитке кәсіпорын жұмысының тиімділігін анықтау мақсаты қойылса, кейінірек ауытқулар мен зиянкестікті анықтау, олардың алдын алумен айналысады. Сонымен қатар аудитті жүзеге асыру тәсілдері де жетілдірілді.

ТМД елдеріндегі аудиттің өркендеуі «Инаудит», «Контакт», «Казахстан-аудит», «Ержанов и К» және т.б. фирмалардың құрылуынан басталды. Аудиттің даму тарихын зерттеу оның қазіргі уақыттағы жағдайын анықтап, алдағы кездегі даму жолдарын белгілеуге мүмкіндік береді.

Қытай мен Германиядағы аудиторлар даярлау жүйесі көңіл аударарлықтай. Елде аудиторлық тәжірибені енгізуге кәсіби аудиторлардың жетіспеушілігі кедергі болғандықтан, Қытай үкіметі нақты шараларды қолға алды. 29 жоғары оқу орнында, техникалық мектептерде және бірнеше арнайы даярлық орталықтарында кәсіби аудиторларды даярлау жүзеге асырылады. Атқарылған жұмыстар нәтижесінде аудиторлық әкімшілік 3000 бөлімшеде шоғырланған 34000 адамнан тұратын аудиторлар штатын құрды. Бір ғана 1989 жылдың өзінде аудиторлық қызметтер тексеру нәтижесінде 24 млрд. Юань құрылысты қаржыландыруға арналған «проблемалық ақшаны» анықтады, бұл жалпы ұлттық табыстың 2% құрады. Қытай теледидарынан жүргізілетін аудит курсы кәсіпорындар мен акционерлік қоғамдар үшін ішкі аудиторларды даярлау және олардың қызметін насихаттауда өте тиімді болып табылады.
2 ІШКІ АУДИТТІҢ ҰЙЫМДЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖАЛПЫ МАҢЫЗЫ

1. 
   Ұйымды басқару жүйесіндегі орны мен рөлі
   

Ішкі аудит ұйым қызметінің барлық негізгі функционалдық бағыттарын тексеруді қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда оның зерттеу пәні негізінен қаржылық есепті растау қызметін атқаратын сыртқы аудит шеңберінен кең болып табылады.

Нарықтық жағдайда ұйымды басқарудың және оның құрамдас бөлігі – ішкі аудиттің тиімді жүйесін құру қажет. Бұл үшін басқарудың әлемдік теорияларының интеграциялық әсері жағымды жағдай болып табылады. Шаруашылық жүргізудің жаңа жүйесі ішкі аудиттің жаңа концепциясын ендіруді талап етеді. 2002 жылдан бастап Қазақстан сыртқы аудиттің халықаралық стандарттарына өтті. Осыған байланысты ішкі аудитті дамыту және оны әрбір ұйымның есеп жүргізу саясатында қарастыру өзекті мәселе болып табылады.

---

Ю.М. Иткин, А.А. Шпит, В.И. Валуев, Н.Т. Белуха т.б. ішкі бақылауды дербес жүйе, өз пәні, әдістері, объекті, субъектілері, зерттеу саласы бар басқару жүйесінің элементі ретінде қарастырады.

Басқарудың дербес функциясы ретінде аудит басқарудың есеп жүргізу, талдау, жоспарлау сияқты функцияларымен әрекеттесіп, олардың тиімділігіне белсенді әсер етеді.

В.И. Валуев басқару қызметінің түрлерін қарастыра отырып, өндірістік, маркетингтік және қаржылық қызметтерді ұйым қызметімен бір қатарға қояды.

Басқару тиімділігін жоғарылату үшін оның барлық функциялары қызметінің тиімділігіне қол жеткізу керек: жоспарлау, ұйымдастыру, есеп жүргізу, талдау және ішкі аудит.

Ішкі аудит басқарушылық қызмет элементі ретінде бухгалтерлік есеп беретін ақпараттық жүйені қажет етеді. Кейбір авторлардың ішкі аудитті есептің құрамдас бөлігі ретінде қарастыратындығы осыған байланысты болса керек. Мысалы, А.К. Макальская «Бақылау – бұл есепті жүзеге асыру барысында орындалатын есеп жүргізу процесінің құрамдас бөлігі», - деп жазады. Мұндай көзқарас ішкі аудиттің орны мен рөлін тек есеп деңгейіне дейін төмендетеді, біздіңше оны неғұрлым кеңірек қарастыру қажет.

Ішкі аудит ұйымды және оның бөлімдерін басқару бойынша қабылданған шешімдердің дұрыстығына, заңдылығына, тиімділігіне баға беруі тиіс. «Шешім қабылдауға әсер ететін маңызды фактор зерттеу жұмыстары, өңдеу және өндіріс арасындағы байланыс болып табылады», - деп жазады Пол Фридман, яғни ішкі аудиттің барлық объектілері арасындағы тығыз байланысты атап отыр.

Ішкі аудиттің басқару жүйесіндегі орны «Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерін аудит барысында зерттеу және бағалау» стандартында көрсетілген.

Ішкі аудит ұйымның экономикалық саясатының сақталуына сараптамалық баға береді. Демек, бақылау сипатындағы міндеттерден басқа ішкі аудит экономикалық диагностика, қаржылық стратегия өңдеу, маркетингтік зерттеулер жүргізу, басқармалық кеңес беру және т.б. міндеттерді шешеді. Сондай-ақ, ішкі аудит бөлімінің қызметкерлері басқа да ұйымдастыру-басқарушылық, құқықтық, техника-экономикалық, технология-лық және т.б. шаруашылық жүргізуші ұйымның ішкі құжаттарымен анықталатын міндеттері атқарылады.

Ішкі аудиттің маңызды аспекті ұйымның бүкіл қажетті қорлармен қамтамасыз етілуін тексеру болып табылады. Нарықтық жаағдайда жабдықтау жұмыстары жабдықтаушылармен тікелей келісімшарт жасау арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан, келісімшарттарының сақталу деңгейін, келісім шарттар бұзылған жағдайда қабылданған шараларды, жабдықтаушылардан шағын талап жасау, санкциялар қолдану, тауарлы-материалдық құндылықтарды қабылдау, сақтау және пайдалану тәртібін тексеру қажет.

---

Ұйымның басқармалық қызметінің тиімділігін бақылау ішкі аудиттің ең маңызды міндеті болып табылады.

2. 
   Ішкі аудитті реттейтін заңдық актілер мен ережелер топтамасы
   

Қазіргі аудит 19 ғасырдың аяғында үйымның жеке заңды тұлға ретінде пайда болу кезінен бастап өзгерістерге ұшырады. Бұл меншік құқығын басқарудан бөлуге әкелді және соның нәтижесінде шешімдерді қабылдаудың күнделікті процесіне қатыспаған меншік иелерінің акционерлердің акционер мен директор бір адам болып табылатын шаруашылықты жүргізудің шағын субъектілерінен басқасының құқығын қорғау қажеттігі пайда болды.

Ішкі аудитті реттейтін заңдық актілер мен ережелер топтамасында актілер мен ережелер қашан, қайдан бастау алып және ережелердің туындауына үлесін қосқан білікті азаматардың еңбектеріне тоқталып, қашан өркендеп, қандай сан қилы өзгертулерге ұшырап біздің ел экономикасында кескін алғанына шолу жасағанды дұрыс көріп отырмыз.

Қазақстанда нарықтық қатынастардың енгізілуімен бірге экономикалық субъектілердің қаржылық қорытынды есебін пайдаланушылардың қажеттіліктерін ол ақпараттардың дұрыстығын дәлелдеу түрінде қамтамасыз етуші тәуелсіз бақылау жүйесі өркендеп дамып келеді. Ішкі аудиторлық қызметті реттеуші стандарттар енгізілуде, аудиторлар жұмыстарының сапасына кәсіби мамандар даярлауға қосымша талаптар қойылуда.

Ішкі аудит ережесін дайындауға шаруашылық субъектілерінің жауапты қызметкерлері қатысуы қажет. Біріншіден, экономика және қаржы директоры, бас бухгалтер, тексеру комиссиясының бастығы. Әрине, бұл құжаттың жоғарғы сатыдағы құрылымда, акционерлер қоғамында немесе жалпы жиналыста бекітілгені жөн. Сонда ол ішкі аудит тобының тәуелсіздігіне көп көмегін тигізеді. Ішкі аудит тобының тәуелсіздігі тексеру комиссиясының және директордың нақты келісім, билік жасап оның құқы мен өкілдігін анықтап бекітуімен кепілдік алады. Халықаралық тәжірибеге сәйкес ірі және орташа экономикалық субъекттердің іс-әрекетінің, қызметінің қазақстандық тәжірибеге олардың қызмет етуінің барысында ішкі аудит жүйесі болады. Жоғарыда аталып кеткендей, кейбір заңдық актілермен ішкі аудит қызметін ұйымдастыру қарастырылған. Алайда оларда аудиторлардың тәуелсіздігі, корпоративтік жауаптылық, толық қаржылай мөлдірлік, ішкі аудит жөніндегі комитеттерді құру және т.б. мәселелерді ашып көрсетілмеген.

Сонымен бірге қазіргі уақытта Қазақстандағы және ТМД елдеріндегі ұйымдардың көбірек саны бизнесті әрі қарай дамытуға қосымша қаражаттарды қайдан алу керек екендігін ойлана бастады. Бұл үшін бірнеше мүмкіндіктер бар. Ұйым өз бизнесінің бір бөлігін

---

Смотрите также файлы

• Электронные таблицы microsoft excel создание и редактирование таблиц.docx

• В. Г. Попова И. О. Фамилия 2022г.docx

• Отчет о финансовых результатах конкретной.odt

• Болша жоары колледжі Электронды техника кафедрасыны ткізген апталыыны есебі.docx

• Содержание Ведение стр.pdf