Файл: Дипломды Жмыс 5B021000 шетел филологиясы аылшын тілі.docx
Добавлен: 28.03.2024
Просмотров: 43
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Дипломдық жұмыс кіріспе мен екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған 42 әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖАСТАРДЫҢ АУЫЗЕКІ СӨЙЛЕУІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ НЕГІЗДЕРІ
1.1. ОТАНДЫҚ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДІК ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ АУЫЗЕКІ СӨЙЛЕУДІ ЗЕРТТЕУ
Ауызекі сөйлеу – бұл қарым-қатынас серіктестерінің тікелей өзара әрекеттесуімен дайын емес, еркін қарым-қатынас жағдайында ауызша жүзеге асырылатын әдеби тілдің бір түрі. Ауызекі сөйлеуді жүзеге асырудың негізгі саласы – бейресми жағдайда өтетін күнделікті қарым-қатынас.
Ауызекі сөйлеу қарапайым қарым-қатынаста қолданылады, нақты ережелер мен шеңберлері жоқ. Дәл, осы себепті ол кейбір жағдайларда грамматикалық норманың төменгі сатысына жатады. Ауызекі сөйлеу қайда қолданылады? Бұл күнделікті қарым-қатынас саласында: достар арасында, әріптестер арасындағы қарым-қатынаста, көшеде, дүкендерде және басқа бейресми жағдайда. Сонымен қатар ауызекі сөйлеу өз ойларын білдіруге, әртүрлі өмірлік мәселелер бойынша ақпарат беруге арналған. Мұндай жағдайға тән ауызекі лексика белгілері: спонтандық, дайындықсыз байланыс. Сонымен қатар ауызекі сөйлеуді ғалымдар екі көзқараста қарастырған. Олар лингвистикалық және стилистикалық деп екі көзқараста талқыланады. Осыған орай алдымен, ауызекі сөйлеу лингвистикалық категория ретінде пайда болған бірінші көзқарасты қарастырамыз.
Ең бірінші кезекте Земская Е. А. өзінің еңбегінде бейресми байланысты былай деп сипаттап жазды. Бейресми байланыс – бұл сөйлеу коммуникациясының автоматты түрде түсіндірілетін дайын бірліктер мен кез-келген дайын құрылымдарды қолдануға деген ұмтылыспен сипатталатын тілдік жүйе. Еркін дайын емес сөйлеу коммуникация жағдайында адам өзінің сөйлеу мінез құлқын босаңсытады, дәл осы себепті адам кез-келген дайын клише мен шаблондарды қолдануға немесе оңай тілге жиі жүгінеді. Осылайша, бейресми байланыстың экстралингвистикалық ерекшеліктерін екі қарама-қарсы бағытта түсіндіреді. Біріншісі бірліктерді еркін құруға деген ұмтылыс болса, екіншісі дайын сөйлеу формулалары мен дайын шаблондарды қолдану болып табылады. Тағы айта кету керек Земская Е. А. бейресми байланысты еркін сөйлеу қарым-қатынасында қолданылатын ерекше тіл деп санайды, оның айтуынша бейресми байланыстың тағы бір ерекшелігі жағдайдың үш компоненттігімен сипатталады:
- сөйлеушілер арасында ресми қатынастардың болмауы (достық, туыстық қарым-қатынас);
- сөйлеушілірде ресми сипаттағы хабарлама (дәріс, баяндама жиналыста сөз сөйлеу, ғылыми хабарлама және т.б).
- бейресми байланыс сипатын бұзатын жағдайлардың болмауы. Осы үш бөліктің ішіндегі ең маңыздысы достық және туыстық арасындағы әңгімелесушілер деп санайды, өйткені бұл факторда ауызекі тіл мен кодификацияланған әдеби тілдің бірін таңдап, тілдік коммуникация жағдайында қолданады. Енді ең әлсіз бөлігі екінші компонент болып табылады. Себебі сөйлеу әрекетіне қатысушылардың арасында ресми байланыс болмаса да, белгілі сөйлеу әрекетінің шарттары болмаса да, олар кодталған әдеби тілді ауызекі тілмен алмастыра алмайды. Басқаша айтқанда ауызекі сөйлеуді алдын-ала дайындау мүмкін емес [1].
Келесі кезекте Земская Е. А. Китайгородская М. В. және Ширяев Е. Н. үшеуі бірлесіп жазған еңбектерінде ауызекі сөйлеуге мынадай сипаттама берген. Ауызекі сөйлеу вебралды және вебралды емес болып қолданылатын коммуникативті актінің бір бөлігі болып табылады, толыққанды екі қатысушының конситуациясы ауызекі сөйлеуге айналады. Сонымен қатар ауызекі сөйлеуге қатысты маңызды жайт ол сөйлеушінің жеткізіп тұрған ақпаратын есту ғана емес, сонымен қоса визуалды арна үлкен рөл атқарады. Яғни әңгімелесушілердің арасында олрадың бет-әлпеті, мимикасы, ерекше рөл атқарады. Олар сөйлемді толық аяқтап сөйлемесе де, олардың ым-ишаратына қарап жеткізгісі келген ақпаратты толықтай түсінуге болады. Ауызекі сөйлеу үшін кодификацияланған әдеби тілден басқа, сөйлеу актісінде дайын және жасалатын қарым-қатынас тән. Ауызекі сөйлеуде тек тіркестер мен мәлімдемелер ғана емес, сонымен қатар сөздер де оңай құрылады. Ауызекі сөйлеу сөзі көбінесе дайын блокқа қарағанда оңай бөлінетін құрылым ретінде әрекет етеді [2].
Ал Лазорак О. В. дайын емес ауызша сөйлеу өздігінен сипатталады деген. Ауызша дайын емес байланыс кезінде көп кідірістер болады, бұл ақпаратты мағынасы жағынан толықтай жеткізуге көмектеседі және ақпаратты жеткізуші аздаған кідірістер арқылы сөйлемнің логикалық тұрғыда үйлесімділігіне көз жеткізіп, тиісінше керек сөздерді қолданады. Бірақ, тілдің фонетикалық және морфологиялық деңгейлері яғни грамматикалық жағынан сөздер бақыланбайды [3].
Келесі көзқарас ауызекі сөйлеуді стилистика аумағында қарастырсақ Сиротинина О. Б. өзінің анықтамасында ауызекі сөйлеуді негізінен бейресми қарым-қатынас жағдайындағы сөйлеу немесе спонтанды сөйлеудің ауызша формасы деп анықтайды. Қарым-қатынастың бейресми болуы тікелей қарым-қатынастың негізгі факторы болып табылады. Сиротинина О. Б. бейресми байланыстың негізгі ерекшелігі сөйлесудің спонтандылығы, қарым-қатынастың жеделділігі мен сөйлесу барысында түсінбеушілік кезінде қайта сұрау мүмкіндігі деп анықтайды. Байланыстың жеделдігі синонимдік кедейлікке, сол сөздің жиі қайталануына, кейбір мәлімдемелердің барысында толық емес және қайта құрылуына әкелетін сөйлеудің абсолютті спонтандығын анықтайды. Оған қоса байланыстың жеделділігі синонимдік кедейлікке, бір сөздің бірнеше рет қайталануы сөйлеудің абсолютті спонтандығын анықтайды [4].
Ал Байкулова А. Н. сөйлеу тілі гетерогенді деген пікірді ұстанады. Себебі бұл ауызша сөйлеу әр-түрлі қарым-қатынаста қолданылады мысалы, достар мен құрдастар арасында, отбасы арасында, жұмыскерлер арасында, спорт секция мүшелерінің арасында, көршілер арасындағы қарым-қатынаста әр түрлі болып қолданылады. Бейресми қарым-қатынас белгілі бір кезеңдегі адамдардың сөйлеу және жалпы мәдениетінің деңгейін дәл және шынайы көрсетеді [5].
Ал енді Колокольцева Т. Н. еңбегін алсақ, ауызекі сөйлеу стилін әдеби тілде сөйлеушілердің жеке бейресми қарым-қатынасының қажеттіліктеріне қызмет ететін сөйлеудің функционалды түрі ретінде анықтауға болады. Бұл қарым-қатынас күнделікті, кейде кәсіби, ауызша және жазбаша түрде жүреді деген [6].
Ендігі кезекте өзіміздің отандық ғалымдарының жазбаларын алатын болсақ, олар ауызекі сөйлеуді көбінесе стилистикалық категорияда қарастырған.
Ең бірінші кезете Әміров Р. С. ауызекі тіл – диалог түрінде жүзеге асырылатын ой алмасу деп есептейді. Сөйлесу – әңгімелесушілердің репликалары арасындағы грамматикалық сабақтастықты қамтамасыз етуі керек. Әрқашан тыңдаушының тиісті реакциясын тудыруға бағытталған, сөйлеу үнемді, эмоционалды, экспрессивті болып келеді. Бұл қасиеттер ауызекі сөйлеудің барлық құрылымдық бірліктерінде көрініс табады [7].
Ал Балакаев М. Б. ауызекі сөйлеу стилін екіге бөлуге болатынын айтқан олар:
1) қарапайым түр;
2) әдеби түр.
Әсіресе қарапайым түрі, әр уақытта ауызекі, көзбе-көз, беттесіп сөйлесу орайында танылады. Күнделікті өмір қажеттігін өтейтін сөйлеу тілінде еркінділік күшті болады. Сөз арасында диалектизм, тұрпайы сөздер де айтыла береді. Бетпе бет сөйлескен кісілердің сөздері көбінесе сұрақ, сұраққа жауап түрінде, қысқа, тұжырымды болады. Сөздерді, сөйлемдерді сығымдап, шолақ қайыру арқылы айтып, мақсатты ойға пәлендей нұқсан келтіріп, тұжырымдап, қысқартып сөйлеуді ауызекі тіл жағдайы, көтере береді» [8].
Ал Әлкебаева Ә. Д. пайымдауынша ауызекі сөйлеу стилі негізгі коммуникативтік функцияны орындайды, ақпарат берудің ерекше нысанын қалыптастырады деп пайымдайды. Сондай-ақ, Әлкебаева Ә. Д. ауызекі сөйлеу стилінің фонетикалық-интонациялық ерекшеліктері екі ардресат арасындағы байланыс үшін маңызды үлкен коммуникативті эстетикалық функцияны атқаратындығын баса айтады. Сөйлесу стилінің сөйлемдерінде дауыстың үні, тонның күші және тон жиілігі осы стильдің ерекшелігін құрайды. Ауызекі сөйлеу стилінде интонация эмоционалды-экспрессивті білдіру тәсілдерінің бірі болып табылады және оның үні әртүрлі прагмастилистік мағыналарды қамтиды. Сөйлесу стилінде тон жиілігі, дыбыстардың ұзаруы, дыбыстардың ерекше стилистикалық бояуы тыңдаушыға тиісті әсерін береді [9].
Әлкебаева Ә. Д. ауызекі сөйлеу стилін сөйлемнің интонациясымен және дыбыстың ұзаруымен сипаттаған болса Шалабай Б. өз еңбегінде былай деп жазған, функционалды стильдер экстралингвистикалық факторлардың әсерінен қалыптасады. Әр стильге тән тілдік құралдар бар екені белгілі. Сонымен, ғалымның пікірінше, күнделікті сөйлеу стилі эмоционалды бояуы бар қарапайым сөздермен сипатталады. Сөйлесу стилінде толық емес және аяқталмаған сөйлемдер жиі кездеседі [10].
Келесі ретте Сыздық Рәбиғаның зерттеуі бойынша ол ауызекі сөйлеу стилін көркем әдеби тілмен байланыстырған. Ауызекі тіл мен көркем әдеби тілдің нормалары бірдей болмасада, қазіргі таңда көркем әдебиет тілінің нормаларынан ауызекі сөйлеу стилін кездестіретін сәттер аз емес. Мысалға алатын болсақ көркем әдебиетте етістіктердің «ем», «кеп» деген сияқты сәттерді аз кездестірмейміз. Бұған дәлел ретінде Мұхтар Әуезовтың «Абай» эпопеясында молынан кездестіруге болады. Демек бұл дегеніміз көркем әдеби тілде ауызекі сөйлеу стилін қоспай қатаң сақтаса, енді бірінде бұл нормалар босаңсып, бейнормалық сөздермен жеткізіледі.
Ал, тілдік норма дегенді – көпшіліктің қатынас құралы ретіндегі тілдің қолданысында оның әлдеқайда орныққан, дәстүрлі құралдары, амал-тәсілдері мен тәртіптері деп түсіндіреді [11].
Ал американдық зерттеулерге тоқталсақ, американистикада, сондай-ақ русистикада, ауызекі сөйлеуді түсіндіруде белгілі бір қиындықтар бар, өйткені ауызекі сөйлеу (conversation) – бұл бір уақытта ақпарат, ойлар, идеялар мен эмоциялар алмасуды қамтитын сөйлеу актісі, бұл дәл қазіргі болып жатқан қарым-қатынас деңгейінде жүреді.
Американдық тілдің түсіндірме сөздіктерінде «сөйлесу» (conversation) сөзі әр түрлі анықталады. Сонымен, Лонгманның Американдық Ағылшын тілінің сөздігінде бұл сөзді былай түсіндіреді: «A talk between two or more people in which people ask questions, exchange news etc.» (екі немесе одан да көп адамдар арасындағы сұрақ қоятын және жаңалықтармен бөлісетін әңгіме) [12].
Басқа Вебстер сөздігінде бұл сөз бейресми әңгіме ретінде түсіндіріледі, әдетте белгілі бір дәлелді талап етпейді: «An informal talk, generally void of argument». Осылайша, егер бірінші анықтамада адамдар арасындағы сөйлесу фактісі баса айтылған болса, бірақ әрдайым әңгімемен бірге жүретін вербалды емес мінез-құлық туралы ештеңе айтылмайды, ал екінші анықтамада әңгімелесудің бейресми сипаты, ауызекі сөйлеу шеңберін нақты шектейді [13].
Келесіде тұрмыстық диалогты нақты анықталған бағыт ретінде талдаудың негізін қалаған негізгі жұмыстардың бірі Сакс Х., Шеглофф Э., Джефферсон Г. А. (Sacks, H. Schegloff, E. Jefferson, G.A.) Бұл авторлар күнделікті сөйлесудің келесі негізгі сипаттамаларын анықтады:
1) Сөйлесушілердің әңгімесі өзіне тән маңызды ортаға ие;
2) Сөйлесу үшін оның барлық құраушы компоненттерін қадағалаудың белгілі бір тәртібі тән;
3) Ауызекі сөйлеу сөздері алдыңғы сөздерге байланысты болады;
4) Күнделікті сөздер бұл тілдің негізгі формасы [14].
Ал Орестром Б. (Orestrӧm B.) ауызекі сөйлеуге нақты анықтама беру мүмкін емес деп санайды. Дегенмен, ол ауызекі сөйлеудің бірқатар ерекшеліктері мен сипаттамалары бар екенін айтады. Ауызекі сөйлеудің нақты тұжырымдалған анықтамасы іс жүзінде дәлелсіз деген ұстанымға сүйене отырып, Орестром Б. (Oreström B.) пікірталас немесе жиналыс сияқты ауызша сөйлеудің басқа түрімен салыстыра отырып, оның өзіне тән белгілерін анықтауды ұсынды:
- кездейсоқтық және спонтандық;
- сөз сөйлеу тақырыбы да, кезегі де, ұзақтығы да алдын ала жоспарланбаған және ескертілмеген;
- негізгі назар оның мазмұнына емес, қарым-қатынасқа бағытталған;
- тыңдаушының ауызша реакцияларын жиі қолдануы (m, yes, that, right);
- мәлімдемені жоспарлаудың болмауы;
- ой өрнегінің анық еместігі;
- талқыланатын тақырыптың кездейсоқтығы [15].
Ал Британдық социолингвистер Джим М. және Регина B. (Jim M., Regina W.) ауызша қарым-қатынас жағдайына байланысты ауызекі сөйлеу формаларының әртүрлілігі олардың стилін саралау мүмкіндігін ұсынады деп санайды. Спонтанды сөйлеуді зерттей отырып, Джим М. және Регина В. (Jim M., Regina W.) оның келесі қасиеттерін анықтайды:
1. Спонтандық сөйлеу нақты уақыт режимінде, таңқаларлық және редакциялау мүмкіндігімен жасалады, ал жазбаша сөйлеу әдетте ойлау үшін кідірістермен және көп редакциялаумен жасалады;
2. Спонтандық сөйлеу спикерде де, тыңдаушыда да қысқа мерзімді есте сақтау шектеулеріне ұшырайды;
3. Риясыз сөйлеу, әдетте, адамдар белгілі бір контексте бетпе - бет сөйлескен кезде пайда болады;
4. Спонтандық сөйлеуге тон, амплитуда, ырғақ және дауыс сапасы кіреді;
5. Риясыз бетпе-бет сөйлеу ым-ишаратпен, көзге көрінумен, бет әлпетімен және дене қалпымен бірге жүреді – мұның бәрі ақпаратты білдіреді [16].
Қортындылай келе ауызекі сөйлеу лингвистикалық категорияда экстралингвистикалық екі ерекшелікпен ерекшеленеді оның бірі бірліктерді еркін құру, екіншісі дайын сөйлеу формулаларын қолдану. Сонымен қатар ауызекі сөйлеу лингвистикалық категорияда үш компонентке бөлінеді:
1) сөйлеушілер арасындағы бейресми қатынастар;
2) сөйлеушілерде ресми сипаттағы хабарлама;
3) қарым-қатынастың сипатын бұзатын элементтер. Ауызекі сөйлеу кезінде әңгімелесушілердің ең маңыздысы, олардың бет-әлпеті, ым-ишараты мен мимикасы. Ал стилистикалық бағытта Қазақстандық және ресейлік ғалымдардың жазған жұмыстарында ауызекі тілдің әдеби тілмен тығыз өзара байланысын көруге болады, атап айтқанда, бұл әдеби ауызекі тіл және ауызекі стилі сияқты тілдік негізінде пайда болған қазақ тілі үшін өзекті болып табылады. Сондай-ақ, ауызекі сөйлеудің негізгі белгілері – дайындықсыздық және ситуациялық жағдай. Американдық ғалымдардың зерттеуінде ауызекі сөйлеудің бірнеше ерекшеліктерін ажыратады: нақты құрылым, спонтандық, бейресмилік, кездейсоқтық, мәлімдеменің толық аяқталмауы. Сөйлесу нақты уақытта коммуниканттардың жеке байланысы жағдайында ауызша және ауызша емес қарым-қатынас құралдарын қолдана отырып жүзеге асырылады. Қазақстандық жазушылар мен американдық жазушылардың арасында біраз айырмашылық бар екенін көруге болады. Мысалы американдық ауызекі сөйлеуде оларға коммуникацияның арасындағы мазмұны емес фактісі маңызды, ал қазақ ғалымдарының жазуынша керісінше оларға сөйлесушілер арасындағы диалог емес сол диалогтің мағынасы мен мазмұны маңызды деп есептелінеді.
1 ЖАСТАРДЫҢ АУЫЗЕКІ СӨЙЛЕУІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ НЕГІЗДЕРІ
1.1. ОТАНДЫҚ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДІК ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ АУЫЗЕКІ СӨЙЛЕУДІ ЗЕРТТЕУ
Ауызекі сөйлеу – бұл қарым-қатынас серіктестерінің тікелей өзара әрекеттесуімен дайын емес, еркін қарым-қатынас жағдайында ауызша жүзеге асырылатын әдеби тілдің бір түрі. Ауызекі сөйлеуді жүзеге асырудың негізгі саласы – бейресми жағдайда өтетін күнделікті қарым-қатынас.
Ауызекі сөйлеу қарапайым қарым-қатынаста қолданылады, нақты ережелер мен шеңберлері жоқ. Дәл, осы себепті ол кейбір жағдайларда грамматикалық норманың төменгі сатысына жатады. Ауызекі сөйлеу қайда қолданылады? Бұл күнделікті қарым-қатынас саласында: достар арасында, әріптестер арасындағы қарым-қатынаста, көшеде, дүкендерде және басқа бейресми жағдайда. Сонымен қатар ауызекі сөйлеу өз ойларын білдіруге, әртүрлі өмірлік мәселелер бойынша ақпарат беруге арналған. Мұндай жағдайға тән ауызекі лексика белгілері: спонтандық, дайындықсыз байланыс. Сонымен қатар ауызекі сөйлеуді ғалымдар екі көзқараста қарастырған. Олар лингвистикалық және стилистикалық деп екі көзқараста талқыланады. Осыған орай алдымен, ауызекі сөйлеу лингвистикалық категория ретінде пайда болған бірінші көзқарасты қарастырамыз.
Ең бірінші кезекте Земская Е. А. өзінің еңбегінде бейресми байланысты былай деп сипаттап жазды. Бейресми байланыс – бұл сөйлеу коммуникациясының автоматты түрде түсіндірілетін дайын бірліктер мен кез-келген дайын құрылымдарды қолдануға деген ұмтылыспен сипатталатын тілдік жүйе. Еркін дайын емес сөйлеу коммуникация жағдайында адам өзінің сөйлеу мінез құлқын босаңсытады, дәл осы себепті адам кез-келген дайын клише мен шаблондарды қолдануға немесе оңай тілге жиі жүгінеді. Осылайша, бейресми байланыстың экстралингвистикалық ерекшеліктерін екі қарама-қарсы бағытта түсіндіреді. Біріншісі бірліктерді еркін құруға деген ұмтылыс болса, екіншісі дайын сөйлеу формулалары мен дайын шаблондарды қолдану болып табылады. Тағы айта кету керек Земская Е. А. бейресми байланысты еркін сөйлеу қарым-қатынасында қолданылатын ерекше тіл деп санайды, оның айтуынша бейресми байланыстың тағы бір ерекшелігі жағдайдың үш компоненттігімен сипатталады:
- сөйлеушілер арасында ресми қатынастардың болмауы (достық, туыстық қарым-қатынас);
- сөйлеушілірде ресми сипаттағы хабарлама (дәріс, баяндама жиналыста сөз сөйлеу, ғылыми хабарлама және т.б).
- бейресми байланыс сипатын бұзатын жағдайлардың болмауы. Осы үш бөліктің ішіндегі ең маңыздысы достық және туыстық арасындағы әңгімелесушілер деп санайды, өйткені бұл факторда ауызекі тіл мен кодификацияланған әдеби тілдің бірін таңдап, тілдік коммуникация жағдайында қолданады. Енді ең әлсіз бөлігі екінші компонент болып табылады. Себебі сөйлеу әрекетіне қатысушылардың арасында ресми байланыс болмаса да, белгілі сөйлеу әрекетінің шарттары болмаса да, олар кодталған әдеби тілді ауызекі тілмен алмастыра алмайды. Басқаша айтқанда ауызекі сөйлеуді алдын-ала дайындау мүмкін емес [1].
Келесі кезекте Земская Е. А. Китайгородская М. В. және Ширяев Е. Н. үшеуі бірлесіп жазған еңбектерінде ауызекі сөйлеуге мынадай сипаттама берген. Ауызекі сөйлеу вебралды және вебралды емес болып қолданылатын коммуникативті актінің бір бөлігі болып табылады, толыққанды екі қатысушының конситуациясы ауызекі сөйлеуге айналады. Сонымен қатар ауызекі сөйлеуге қатысты маңызды жайт ол сөйлеушінің жеткізіп тұрған ақпаратын есту ғана емес, сонымен қоса визуалды арна үлкен рөл атқарады. Яғни әңгімелесушілердің арасында олрадың бет-әлпеті, мимикасы, ерекше рөл атқарады. Олар сөйлемді толық аяқтап сөйлемесе де, олардың ым-ишаратына қарап жеткізгісі келген ақпаратты толықтай түсінуге болады. Ауызекі сөйлеу үшін кодификацияланған әдеби тілден басқа, сөйлеу актісінде дайын және жасалатын қарым-қатынас тән. Ауызекі сөйлеуде тек тіркестер мен мәлімдемелер ғана емес, сонымен қатар сөздер де оңай құрылады. Ауызекі сөйлеу сөзі көбінесе дайын блокқа қарағанда оңай бөлінетін құрылым ретінде әрекет етеді [2].
Ал Лазорак О. В. дайын емес ауызша сөйлеу өздігінен сипатталады деген. Ауызша дайын емес байланыс кезінде көп кідірістер болады, бұл ақпаратты мағынасы жағынан толықтай жеткізуге көмектеседі және ақпаратты жеткізуші аздаған кідірістер арқылы сөйлемнің логикалық тұрғыда үйлесімділігіне көз жеткізіп, тиісінше керек сөздерді қолданады. Бірақ, тілдің фонетикалық және морфологиялық деңгейлері яғни грамматикалық жағынан сөздер бақыланбайды [3].
Келесі көзқарас ауызекі сөйлеуді стилистика аумағында қарастырсақ Сиротинина О. Б. өзінің анықтамасында ауызекі сөйлеуді негізінен бейресми қарым-қатынас жағдайындағы сөйлеу немесе спонтанды сөйлеудің ауызша формасы деп анықтайды. Қарым-қатынастың бейресми болуы тікелей қарым-қатынастың негізгі факторы болып табылады. Сиротинина О. Б. бейресми байланыстың негізгі ерекшелігі сөйлесудің спонтандылығы, қарым-қатынастың жеделділігі мен сөйлесу барысында түсінбеушілік кезінде қайта сұрау мүмкіндігі деп анықтайды. Байланыстың жеделдігі синонимдік кедейлікке, сол сөздің жиі қайталануына, кейбір мәлімдемелердің барысында толық емес және қайта құрылуына әкелетін сөйлеудің абсолютті спонтандығын анықтайды. Оған қоса байланыстың жеделділігі синонимдік кедейлікке, бір сөздің бірнеше рет қайталануы сөйлеудің абсолютті спонтандығын анықтайды [4].
Ал Байкулова А. Н. сөйлеу тілі гетерогенді деген пікірді ұстанады. Себебі бұл ауызша сөйлеу әр-түрлі қарым-қатынаста қолданылады мысалы, достар мен құрдастар арасында, отбасы арасында, жұмыскерлер арасында, спорт секция мүшелерінің арасында, көршілер арасындағы қарым-қатынаста әр түрлі болып қолданылады. Бейресми қарым-қатынас белгілі бір кезеңдегі адамдардың сөйлеу және жалпы мәдениетінің деңгейін дәл және шынайы көрсетеді [5].
Ал енді Колокольцева Т. Н. еңбегін алсақ, ауызекі сөйлеу стилін әдеби тілде сөйлеушілердің жеке бейресми қарым-қатынасының қажеттіліктеріне қызмет ететін сөйлеудің функционалды түрі ретінде анықтауға болады. Бұл қарым-қатынас күнделікті, кейде кәсіби, ауызша және жазбаша түрде жүреді деген [6].
Ендігі кезекте өзіміздің отандық ғалымдарының жазбаларын алатын болсақ, олар ауызекі сөйлеуді көбінесе стилистикалық категорияда қарастырған.
Ең бірінші кезете Әміров Р. С. ауызекі тіл – диалог түрінде жүзеге асырылатын ой алмасу деп есептейді. Сөйлесу – әңгімелесушілердің репликалары арасындағы грамматикалық сабақтастықты қамтамасыз етуі керек. Әрқашан тыңдаушының тиісті реакциясын тудыруға бағытталған, сөйлеу үнемді, эмоционалды, экспрессивті болып келеді. Бұл қасиеттер ауызекі сөйлеудің барлық құрылымдық бірліктерінде көрініс табады [7].
Ал Балакаев М. Б. ауызекі сөйлеу стилін екіге бөлуге болатынын айтқан олар:
1) қарапайым түр;
2) әдеби түр.
Әсіресе қарапайым түрі, әр уақытта ауызекі, көзбе-көз, беттесіп сөйлесу орайында танылады. Күнделікті өмір қажеттігін өтейтін сөйлеу тілінде еркінділік күшті болады. Сөз арасында диалектизм, тұрпайы сөздер де айтыла береді. Бетпе бет сөйлескен кісілердің сөздері көбінесе сұрақ, сұраққа жауап түрінде, қысқа, тұжырымды болады. Сөздерді, сөйлемдерді сығымдап, шолақ қайыру арқылы айтып, мақсатты ойға пәлендей нұқсан келтіріп, тұжырымдап, қысқартып сөйлеуді ауызекі тіл жағдайы, көтере береді» [8].
Ал Әлкебаева Ә. Д. пайымдауынша ауызекі сөйлеу стилі негізгі коммуникативтік функцияны орындайды, ақпарат берудің ерекше нысанын қалыптастырады деп пайымдайды. Сондай-ақ, Әлкебаева Ә. Д. ауызекі сөйлеу стилінің фонетикалық-интонациялық ерекшеліктері екі ардресат арасындағы байланыс үшін маңызды үлкен коммуникативті эстетикалық функцияны атқаратындығын баса айтады. Сөйлесу стилінің сөйлемдерінде дауыстың үні, тонның күші және тон жиілігі осы стильдің ерекшелігін құрайды. Ауызекі сөйлеу стилінде интонация эмоционалды-экспрессивті білдіру тәсілдерінің бірі болып табылады және оның үні әртүрлі прагмастилистік мағыналарды қамтиды. Сөйлесу стилінде тон жиілігі, дыбыстардың ұзаруы, дыбыстардың ерекше стилистикалық бояуы тыңдаушыға тиісті әсерін береді [9].
Әлкебаева Ә. Д. ауызекі сөйлеу стилін сөйлемнің интонациясымен және дыбыстың ұзаруымен сипаттаған болса Шалабай Б. өз еңбегінде былай деп жазған, функционалды стильдер экстралингвистикалық факторлардың әсерінен қалыптасады. Әр стильге тән тілдік құралдар бар екені белгілі. Сонымен, ғалымның пікірінше, күнделікті сөйлеу стилі эмоционалды бояуы бар қарапайым сөздермен сипатталады. Сөйлесу стилінде толық емес және аяқталмаған сөйлемдер жиі кездеседі [10].
Келесі ретте Сыздық Рәбиғаның зерттеуі бойынша ол ауызекі сөйлеу стилін көркем әдеби тілмен байланыстырған. Ауызекі тіл мен көркем әдеби тілдің нормалары бірдей болмасада, қазіргі таңда көркем әдебиет тілінің нормаларынан ауызекі сөйлеу стилін кездестіретін сәттер аз емес. Мысалға алатын болсақ көркем әдебиетте етістіктердің «ем», «кеп» деген сияқты сәттерді аз кездестірмейміз. Бұған дәлел ретінде Мұхтар Әуезовтың «Абай» эпопеясында молынан кездестіруге болады. Демек бұл дегеніміз көркем әдеби тілде ауызекі сөйлеу стилін қоспай қатаң сақтаса, енді бірінде бұл нормалар босаңсып, бейнормалық сөздермен жеткізіледі.
Ал, тілдік норма дегенді – көпшіліктің қатынас құралы ретіндегі тілдің қолданысында оның әлдеқайда орныққан, дәстүрлі құралдары, амал-тәсілдері мен тәртіптері деп түсіндіреді [11].
Ал американдық зерттеулерге тоқталсақ, американистикада, сондай-ақ русистикада, ауызекі сөйлеуді түсіндіруде белгілі бір қиындықтар бар, өйткені ауызекі сөйлеу (conversation) – бұл бір уақытта ақпарат, ойлар, идеялар мен эмоциялар алмасуды қамтитын сөйлеу актісі, бұл дәл қазіргі болып жатқан қарым-қатынас деңгейінде жүреді.
Американдық тілдің түсіндірме сөздіктерінде «сөйлесу» (conversation) сөзі әр түрлі анықталады. Сонымен, Лонгманның Американдық Ағылшын тілінің сөздігінде бұл сөзді былай түсіндіреді: «A talk between two or more people in which people ask questions, exchange news etc.» (екі немесе одан да көп адамдар арасындағы сұрақ қоятын және жаңалықтармен бөлісетін әңгіме) [12].
Басқа Вебстер сөздігінде бұл сөз бейресми әңгіме ретінде түсіндіріледі, әдетте белгілі бір дәлелді талап етпейді: «An informal talk, generally void of argument». Осылайша, егер бірінші анықтамада адамдар арасындағы сөйлесу фактісі баса айтылған болса, бірақ әрдайым әңгімемен бірге жүретін вербалды емес мінез-құлық туралы ештеңе айтылмайды, ал екінші анықтамада әңгімелесудің бейресми сипаты, ауызекі сөйлеу шеңберін нақты шектейді [13].
Келесіде тұрмыстық диалогты нақты анықталған бағыт ретінде талдаудың негізін қалаған негізгі жұмыстардың бірі Сакс Х., Шеглофф Э., Джефферсон Г. А. (Sacks, H. Schegloff, E. Jefferson, G.A.) Бұл авторлар күнделікті сөйлесудің келесі негізгі сипаттамаларын анықтады:
1) Сөйлесушілердің әңгімесі өзіне тән маңызды ортаға ие;
2) Сөйлесу үшін оның барлық құраушы компоненттерін қадағалаудың белгілі бір тәртібі тән;
3) Ауызекі сөйлеу сөздері алдыңғы сөздерге байланысты болады;
4) Күнделікті сөздер бұл тілдің негізгі формасы [14].
Ал Орестром Б. (Orestrӧm B.) ауызекі сөйлеуге нақты анықтама беру мүмкін емес деп санайды. Дегенмен, ол ауызекі сөйлеудің бірқатар ерекшеліктері мен сипаттамалары бар екенін айтады. Ауызекі сөйлеудің нақты тұжырымдалған анықтамасы іс жүзінде дәлелсіз деген ұстанымға сүйене отырып, Орестром Б. (Oreström B.) пікірталас немесе жиналыс сияқты ауызша сөйлеудің басқа түрімен салыстыра отырып, оның өзіне тән белгілерін анықтауды ұсынды:
- кездейсоқтық және спонтандық;
- сөз сөйлеу тақырыбы да, кезегі де, ұзақтығы да алдын ала жоспарланбаған және ескертілмеген;
- негізгі назар оның мазмұнына емес, қарым-қатынасқа бағытталған;
- тыңдаушының ауызша реакцияларын жиі қолдануы (m, yes, that, right);
- мәлімдемені жоспарлаудың болмауы;
- ой өрнегінің анық еместігі;
- талқыланатын тақырыптың кездейсоқтығы [15].
Ал Британдық социолингвистер Джим М. және Регина B. (Jim M., Regina W.) ауызша қарым-қатынас жағдайына байланысты ауызекі сөйлеу формаларының әртүрлілігі олардың стилін саралау мүмкіндігін ұсынады деп санайды. Спонтанды сөйлеуді зерттей отырып, Джим М. және Регина В. (Jim M., Regina W.) оның келесі қасиеттерін анықтайды:
1. Спонтандық сөйлеу нақты уақыт режимінде, таңқаларлық және редакциялау мүмкіндігімен жасалады, ал жазбаша сөйлеу әдетте ойлау үшін кідірістермен және көп редакциялаумен жасалады;
2. Спонтандық сөйлеу спикерде де, тыңдаушыда да қысқа мерзімді есте сақтау шектеулеріне ұшырайды;
3. Риясыз сөйлеу, әдетте, адамдар белгілі бір контексте бетпе - бет сөйлескен кезде пайда болады;
4. Спонтандық сөйлеуге тон, амплитуда, ырғақ және дауыс сапасы кіреді;
5. Риясыз бетпе-бет сөйлеу ым-ишаратпен, көзге көрінумен, бет әлпетімен және дене қалпымен бірге жүреді – мұның бәрі ақпаратты білдіреді [16].
Қортындылай келе ауызекі сөйлеу лингвистикалық категорияда экстралингвистикалық екі ерекшелікпен ерекшеленеді оның бірі бірліктерді еркін құру, екіншісі дайын сөйлеу формулаларын қолдану. Сонымен қатар ауызекі сөйлеу лингвистикалық категорияда үш компонентке бөлінеді:
1) сөйлеушілер арасындағы бейресми қатынастар;
2) сөйлеушілерде ресми сипаттағы хабарлама;
3) қарым-қатынастың сипатын бұзатын элементтер. Ауызекі сөйлеу кезінде әңгімелесушілердің ең маңыздысы, олардың бет-әлпеті, ым-ишараты мен мимикасы. Ал стилистикалық бағытта Қазақстандық және ресейлік ғалымдардың жазған жұмыстарында ауызекі тілдің әдеби тілмен тығыз өзара байланысын көруге болады, атап айтқанда, бұл әдеби ауызекі тіл және ауызекі стилі сияқты тілдік негізінде пайда болған қазақ тілі үшін өзекті болып табылады. Сондай-ақ, ауызекі сөйлеудің негізгі белгілері – дайындықсыздық және ситуациялық жағдай. Американдық ғалымдардың зерттеуінде ауызекі сөйлеудің бірнеше ерекшеліктерін ажыратады: нақты құрылым, спонтандық, бейресмилік, кездейсоқтық, мәлімдеменің толық аяқталмауы. Сөйлесу нақты уақытта коммуниканттардың жеке байланысы жағдайында ауызша және ауызша емес қарым-қатынас құралдарын қолдана отырып жүзеге асырылады. Қазақстандық жазушылар мен американдық жазушылардың арасында біраз айырмашылық бар екенін көруге болады. Мысалы американдық ауызекі сөйлеуде оларға коммуникацияның арасындағы мазмұны емес фактісі маңызды, ал қазақ ғалымдарының жазуынша керісінше оларға сөйлесушілер арасындағы диалог емес сол диалогтің мағынасы мен мазмұны маңызды деп есептелінеді.
