Файл: Магистрлік диссертация.docx

Өкінішке орай, жаттығу процесінің педагогикалық негізделген құрылысы үшін мұның бәрі гір көтерумен айналысатын спортшылардың сабақтарын жеткілікті сенімділікпен және тиімді етіп жоспарлауға мүмкіндік бермейді.

Зерттеу жұмысымыздың бір бағыты әр түрлі жастағы гір көтерушілердің дене дайындығының құрылымын анықтау болды. Сондай-ақ ең маңызды дене қасиеттері анықталды және соған сәйкес гір көтерушінің дене қасиеттерінің даму деңгейін анықтайтын адекватты тесттер кешені таңдалды. Сондай-ақ 13-15 жас аралығындағы гір көтерушілердің модельдік сипаттамаларын анықтау, оның ішінде қимыл-қозғалыс қабілеттерінің даму деңгейіне арналған тесттер мен нормаларды бағалау шкаласын қалыптастыру бар.

Ұсынылған тесттер бойынша 13-15 жас аралығындағы гір көтерушілердің дене қасиеттерін тестілеу келесі нәтижелерді көрсетті:

- 14 жастағы балаларда (11,43%) жылдамдық-күш қасиеттерінің айқын өзгерістері «толтырылған допты итеру» тестінде байқалды. Ал «бір орыннан ұзындыққа секіру» және «допты екі қолмен төменнен алға лақтыру» тесттерінде 15 жастағы балаларда 5,84% үлкен өзгерістер тіркелді - сәйкесінше 28,39%.

- шапшаңдықты сипаттайтын тесттерде – «30 м жүгіруде» 14 жастағы балаларда (4,99%) айтарлықтай өзгерістер байқалады.

- төзімділік келесі тесттерде көрінді: жалпы - «1000 м-ге жүгіруде», онда 14 жастағы балалар (3,41%) үлкен өзгерістерге қол жеткізді; күштік қасиет – «тіреле жатып екі қолды бүгіп-жазуда» 14 жастағы балаларда (4,66%) көбірек өсті. «Биік белтемірге асыла тартылу» тестінде 14 жастағыларда – 31,178%, 15 жастағыларда – 22,13% өзгерістер болды. «Гірді кеудеге көтеру» тестісінде 15 жастағыларда өсу 42%, ал 14 жастағыларда 19,04% құрады.

– иілгіштікті көрсететін «алға еңкею және отыру» тестінде бір жыл ішінде 14 жастағы балаларда үлкен өзгерістер болды (1,27%).

- күш қасиеттерін тестілеу нәтижесі – «білек динамометриясы» 14 жастағыларда 30% өсуді, 15 жастағыларда 23,1% көрсетті.

Екі жылдағы салыстырмалы базистік өсімдерді салыстыра отырып, тесттер кешеніне сәйкес, ең жоғары мән күшті, күш төзімділігін сипаттайтын тесттерде байқалатынына назар аудару керек.

«Білек динамометриясы» тестінде нәтиже 60%-ға сәйкес келсе, «гірді кеудеге көтеру» тесті бойынша бұл көрсеткіш 69,04%, «биік белтемірге асыла тартылуда» салыстырмалы базистік өсім 60,22% құрады. Бұл тұжырым гір көтеру спортында тиімділікті арттыру факторы ретінде гір көтерудің спецификалық ерекшелігі күш төзімділігі екенін көрсетеді.

13-15 жас аралығындағы келесі ең үлкен базистік өзгерістер «допты екі қолмен алға лақтыру» тестінің көрсеткіштерінде (29,61%) байқалды. Бұл тест жарылыс күшінің даму деңгейін сипаттайды, ал қозғалысы классикалық қос сайыстағы гір көтерудің «серпу» жаттығуларына ұқсас.

---

Кішігірім өзгерістер келесі тесттердің еншісіне тиді: «бір орыннан ұзындыққа секіру» (10,45%), «тіреле жатып екі қолды бүгіп-жазу» (9,4%), «толтырылған допты итеру» (17,71%), «қайталама жүгіру» (7,06%), «30 м жүгіру» (7,9%). Ең аз өзгерістер «1000 м жүгіру» (3,65%) және теріс динамика көрсеткен (-8,86%) «алға еңкею» тесттерінде сипатталды.

Жоғарыда айтылғандардан 13-15 жас аралығындағы гір көтеруші спортшы жаттығуларының ерекшелігі күштің күштік төзімділігі мен жарылыс күшін дамыту екенін атап өтуге болады, мұны тесттердегі салыстырмалы базистік өсудің ең үлкен мәндері растайды:

• 
  Гірді кеудеге көтеру - 69,04%;
  
• 
  Биік белтемірге асыла тартылу - 60,22%;
  
• 
  Білек динамометриясы - 60%;
  
• 
  Допты екі қолмен алға лақтыру - 29,61%;
  
• 
  Толтырылған допты итеру - 17,71%;
  
• 
  Бір орыннан ұзындыққа секіру - 10,45%.
  

Тесттер кешені бойынша 13-15 жастағы гір көтерушілердің тестілеу нәтижелерін қорытындылай келе, біз зерттеуіміздің негізгі міндетіне көштік - 13-15 жастағы гір көтерушілердің арнайы дене дайындығының үлгілік сипаттамаларын әзірлеу және жас спортшылардың оқу-жаттығу процесін басқарудағы оларды пайдаланудың тиімділігін экспериментте тексеру.

Жас гір көтерушілердің арнайы дене дайындығының модельдік сипаттамаларын әзірлеуге негіз болып алынған нәтижелерге сүйене отырып гір көтерушілердің дене қасиеттерінің даму жағдайын диагностикалау негізінде модельдік сипаттамаларды анықтауды көздейтін технология алынды, тиісті нормалар қалыптастырылды және модельдік сипаттамалар болжалды.

Тест қорытындылары бізге орташа арифметикалық және стандартты ауытқу көрсеткіштеріне негізделген нәтижелерді бағалауға мүмкіндік беретін стандартты сигма шкаласын пайдалана отырып, 13-15 жастағы гір көтерушілердің арнайы дене дайындығының тиісті нормаларын анықтауға мүмкіндік берді.

Бағалардың градациясы келесі түрде құрастырылған: х+0,5 мәні орташа норма ретінде, ал қалған градациялар кезіндегі коэффициентке байланысты алынады. x+ мәндерінің диапазонындағы нәтижелердің көрсеткіштерін біз орташадан төмен және жоғары деп санаймыз.

---

мен 2 аралығындағы нәтижелер төмен және жоғары болып саналады. 2 шегінен тыс қалған нәтижелер өте жоғары немесе өте төмен деп сипатталады.

Спорттық нәтижелердің заманауи өсу тенденцияларын, гір көтерудегі бәсекелестіктің ұлғайғанын ескере отырып, 13-15 жас аралығындағы гір көтерушілердің дене дайындығы көрсеткіштерінің модельдік деңгейі жоғары нәтижелер шамасында (жоғары + ) бекітілді. Нәтижелердің модельдік мәннен 0,5 ауытқуы онымен аз сәйкессіздікке, - орташаға, 2 -ға дейін - үлкен (көп) сәйкессіздікке сәйкес келеді. Егер сәйкессіздік модельдік деңгейден 2 мәніне сәйкес келсе, онда ол өте үлкен болып саналады.

13-15 жастағы гір көтерушілердің арнайы дене дайындығының әзірленген модельдік сипаттамалары Шыңғырлау аудандарының «Шыңғырлау» спорт клубы коммуналдық мемлекеттік мекемесінде орталығында іс жүзінде тексерілді және танылды.

Біз жүргізген педагогикалық зерттеулер эксперименттік жұмыстардың нәтижесі арқылы дәлелденеді. Қойылған мақсатқа жету барысында тиісті міндеттер шешіліп, оны біз ұсынған гипотеза растады. Спортпен жаңа айналысып бастаған спортшылар дайындығының әр түрлі аспектілерінің модельдік сипаттамалары оқу-жаттығу процесін мақсатты түрде жүргізуге және жоспарланған спорттық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді деп айтуға болады. Модельдік сипаттамаларға бағдарлану спортшының үйлесімді дене дамуын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Біздің зерттеуімізде 13-15 жастағы гір көтерушілердің дене дайындығы деңгейінің динамикасы гір көтерушінің маңызды дене қасиеттерінің және гір көтеру спортындағы қозғалыстың биомеханикалық негізінің көрінуі арқылы анықталған арнайы таңдалған тесттер кешенін қолдану арқылы талданды. Диагностика нәтижелері спортшының дене дайындығы деңгейі мен жарыстың нәтижесі арасындағы өзара байланысты көрсетті. Сонымен, облыстық, бүкіл Қазақстандық жарыстарда жақсы нәтиже көрсеткен 13-15 жас аралығындағы гір көтерушілер дене дайындығын тестілеуде айтарлықтай жоғары көрсеткіштер көрсетті.

---

Осылайша, ұсынылған тесттердегі модельдік деңгей нәтижелеріне қол жеткізу жарыс нәтижесінің артуына ықпал ететінін атап өтуге болады.

ТҰЖЫРЫМДАР
1. 13-15 жастағы гір көтерушілердің дене дайындығының деңгейін арттыруда модельдік сипаттамаларды қолдану бойынша зерттелетін мәселенің ғылыми-теориялық базасының және практикалық тәжірибесінің жасақталу дәрежесі зерттеліп, айқындалды. Бұл тақырып гір көтерушілердің спорттық жаттығуының педагогикалық теориясы мен практикасында өзекті екені және келешекте одан әрі зерттеуді талап ететіні анықталды.

2. Қимыл-қозғалыс тесттерінің әзірленген кешені негізінде гір көтеру техникасының жетекші қимыл-қозғалыс қасиеттері мен биомеханикалық ерекшеліктерін ескере отырып, модельдік сипаттамалар жасалды. Әзірленген қимыл-қозғалыстың тест кешендері 13-15 жастағы гір көтерушілердің ең маңызды дене қасиеттерінің даму деңгейін бақылауды жүзеге асыруға және белгіленген модельдік талаптарға сәйкес дене шынықтыру процесін уақтылы түзетуге мүмкіндік беретіні айқындалды.

3. 13-15 жас аралығындағы гір көтерушілердің дене дайындығының модельдік сипаттамаларын пайдалану әдістемесі әзірленіп, Батыс Қазақстан облысының және «Шыңғырлау» спорт клубының оқу-жаттығу процесіне енгізілді.

13-15 жас аралығындағы гір көтерушілердің оқу-жаттығу процесінде модельдік сипаттамаларды тиімді пайдаланудың ғылыми-әдістемелік жабдығы жасалды, бұл гір көтерушілердің дене дайындығы деңгейіндегі кемшіліктерді объективті анықтауға мүмкіндік береді, оның ішінде: әзірленген модельдік сипаттамаларды қолдану технологиясын (тестілеу процедурасы және дене дайындығын түзетудің негізгі ықпалдары); дене дайындығында анықталған кемшіліктерді жоюға арналған жаттығулар кешенін; көмегімен тест нәтижелерін балға тез айналдыруға болатын әзірленген бақылау және түзету кестесін анықтауға мүмкіндік береді.

4. Эксперименттік және бақылау топтарында алынған нәтижелерді салыстыру көптеген тесттерді орындауда айтарлықтай айырмашылықты анықтады (Р<0,05).

Әзірленген модельдік сипаттамаларды пайдаланатын эксперименттік әдістеме 13-15 жастағы спортшылардың дене дайындығы деңгейін арттыруда және дене дайындығын басқаруда ең тиімді әдістеме болды және өзін толық ақтады, бұған эксперименттен кейінгі бақылау және эксперименттік топтардың тест нәтижелерінің оң динамикасындағы айырмашылық дәлел.

«30 метрге жүгіру» тестінде бақылау тобы өз нәтижесін 2,6%-ға, эксперименттік топ – 7%-ға жақсартты. «Гірді кеудеге көтеру» тестісінің нәтижелері бақылау тобында 20%-ға, эксперименттік топта 28,6%-ға жақсарды. «Толтырылған допты итеру» тестіндегі оң өзгерістер бақылау тобында 2,7% және эксперименттік топта 5,3% құрады. Жоғары нәтижелер «тіреле жатып екі қолды бүгіп-жазу» тестінде бақылау тобында 6,3%-ға, эксперименттік топта 15,2%-ға тіркелді. «Бір орыннан ұзындыққа секіру» тестісі нәтиженің бақылау тобында 6,1% және эксперименттік топта 9% жақсарғанын көрсетеді. Сондай-ақ «допты екі қолмен төменнен алға лақтыру» тестісінде де оң өзгерістер бар – бақылау тобында 2,4%, экспериментте 4,3%. «Биік белтемірге асыла тартылу» тестісінің нәтижелері айтарлықтай ерекшеленеді, жақсарулар бақылау тобында 12,5%, эксперименттік топта 19,2% құрады. Төзімділікті тексеру тестінде – «1000 м жүгіруде» бақылау тобы 4%, эксперименттік топ 7,5% жақсарғаны көрінді. Айтарлықтай айырмашылықтарды «алға еңкею» тестісінің нәтижелері көрсетті, олар бақылау тобында 29%, эксперименттік топта 46,3% құрады. «Білек динамометриясы» тестісінің нәтижелері бойынша оң өзгерістер бақылау тобында 11,5%, ал эксперименттік топта 15,4% байқалады.

---

Өткізілген педагогикалық эксперименттің нәтижелері 13-15 жас аралығындағы гір көтерушілердің дене дайындығына әзірленген модельдік сипаттамаларды пайдалана отырып, әдістемені қолданудың тиімділігін растады, мұны экспериментке дейінгі және кейінгі әрбір жекелеген бақылау жаттығуындағы (тесттегі) модельдік деңгейге сәйкес нәтижелер санының оң динамикасы дәлелдеді.

Эксперименттің анықтау кезеңінде бақылау және эксперименттік топтардың модельдік деңгейіне сәйкес келетін 10 тест қорытындысы бойынша алынған нәтижелердің жалпы саны сәйкесінше 26 және 21 болды. Эксперимент соңында модельдік деңгейге сәйкес келетін бақылау және эксперименттік топтардағы 14 жастағы гір көтерушілердің көрсеткен нәтижелері мүмкін болатын 150 нәтиженің сәйкесінше 72 және 125-ін құрады.

Қимыл-қозғалыс тесттері мен жарыс нәтижелері арасында өзара байланыс байқалады. «Шыңғырлау» спорт клубының спортшылары арасындағы гір көтеру жарысында эксперименттік топтың гір көтерушілері бақылау тобына қарағанда айтарлықтай жоғары нәтиже көрсетті. Жарыстардағы эксперименттік топтың гір көтерушілері қос сайысты қорытқанда нәтижені орта есеппен 60 ұпайға, ал бақылау тобы бар болғаны 35 ұпайға өсірді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. 
   Аврускина, Е.Б. Стимулирование в воспитании и стимулирование в обучении [Электронный ресурс] / Е.Б. Аврускина // Преподаватель высшей школы в XXI веке: матер. науч.-практ. интернет конференции, 2010. - Режим доступа: http://www.t21.rgups.ru/archive/doc2010/4/03.doc.
   
2. 
   Аксенов М. О. Планирование нагрузки в спорте / М. О. Аксенов, Д. В. Дугарова, Г. П. Петренко // Вестник Бурятского государственного университета. 2012. — Вып. 13: Физкультура и спорт. — С.80-89.
   
3. 
   Аксенов М. О. Построение тренировочного процесса спортсменов в
   

тяжелоатлетических видах с учетом генетических особенностей

тренируемости / М. О. Аксенов // Теория и практика физической культуры. — 2017. — № 6. — С. 75-77.

4. 
   Александрова, Г.В. Модельные характеристики специальной
   

физической подготовленности спортсменов высокой квалификации / Г.В. Александрова // Киев: КГИФК, 1983. - 23 с.

---