ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 26.04.2024
Просмотров: 46
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Д. Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік
техникалық университеті
Р. Айдарбаева
XX ғасырдағы Қазақстан
Оқу құралы
Өскемен
2017
ӘӨЖ: 94(574)(075.8)
Айдарбаева Р. XX ғасырдағы Қазақстан: Оқу құралы. – Өскемен: ШҚМТУ, 2017.- 69 бет.
Оқу құралы жоғарғы оқу орындарында жаңадан енгізілген «Қазақстанның қазіргі заманғы тарихы» пәнінің маңызды бір бөлігі – ХХ ғасыр тарихын қамтиды. Оқу құралында осы кезеңде орын алған маңызды тарихи оқиғаларға жаңаша тұрғыдан баға берілген.
Ұсынылып отырған оқу құралы студенттердің Қазақстан тарихы пәні бойынша білімдерін тереңдетуге, семинар сабақтарына дайындалуға көмекші құрал болады.
© ШҚМТУ, 2017
Кіріспе
XX ғасыр байтақ Ресей еліне ала құйын болып енді. Ғасырлар бойы жиылған әлеуметтік, экономикалық, демографиялық, таптық, саяси, ұлттық мемлекетаралық қайшылықтар одан әрі шиеленісе түсті. 1905-1907 тжылдардағы революция, бірінші дүниежүзілік соғыс, 1916 жылғы езілген халықтардың ұлт-азаттық революциясы, атой салған 1917 жыл, қан төгіскен азмата саоғыс, 1921-1922, 1931-1933 жылдардағы аштық, күшпен ұжымдастыру, 30-жылдардағы жаппай қуғын-сүргін, Ұлы Отан соғысы, тұтас халықтарды ата-бабасының туған жерінен қуғындау, үрім-бұтағына балта шабу, тоталитарлық режимның езгісі, Ресей империясының күйреуі, азат халықтардың егеменділігін жариялау – осының бәрі бір ғана ХХ ғасырдың еншісіне тиюі ойландырады да толғандырады, - деп жазды академик М. Қ. Қозыбаев.
Шын мәнінде, осындай түбірлі құбылыстар тарихымызда дұрыс бағланбай, біржақты жазылып келгенін айтпасақ та болады.
Ұсынылып отырған оқу құралы тарихымыздың осы бір аса күрделі кезеңіне арналған және тың тарихи деректер негізінде жаңаша баға беруге талпыныс жасалған.
1 ҚАЗАҚСТАН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДА
1.1 ХХ ғ.басындағы әлеуметтік-экономикалық жағдай
1.2 1905-1907 жж. орыс революциясы. Қазақ ұлттық саяси элитасының қалыптасуы
1.3 Ресей бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында. 1916ижылғы ұлт-азаттық көтеріліс
1.4 Ақпан революциясы
1.1 XIX ғасырдың аяғы мен – XX ғасырдың басында Ресей империализм дәуіріне аяқ басты. Қазақстан орыс өнеркәсібі үшін бұрынғысынша өнім өткізетін аймақ, арзан шикізат көзі болып қала берді. Пайдалы кен орындарының байлығы, жұмыс күшінің арзандығы орыс және шетел капиталын өзіне тартты. Таукен кәсіпорындары (Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның көмірі, мысы, полиметалдары, Ембінің мұнайы) солардың қолында болды. Жер байлығын игеру жыртқыштықпен жүргізілді.
ХХ ғасырдың басында Қазақстандағы фабрика-зауыт өнеркәсібін кішігірім қол еңбегіне негізделген кәсіпорындар құрады.
Қазақстан отарлаушы Ресей империясының эконмикалық жағынан артта қалуынан зардап шекті. Қазақс өлкесі халықаралық капиталдың қанау объектісіне айналды. Ресейге шетел капиталының енуіне байланысты орыс және шетел капиталы арасында шикізат көздерін иелену жолында күрес басталды. Бұл күресте Ресей кәсіпкерлері жеңіліс тауып, Қазақстандағы өздерінің кәсіпорындарын шетелдіктерге сатады.
ХХ ғасырдың басында Қазақстанда жедел дамыған таукен өнеркәсібі болды. 1902ж. өлкеде осы саланың 197 кәсіпорны жұмыс істеп, оларды 18695 адам жұмыс істеген. Көбінесе ауыл шаруашылық өнімдерін өңеумен айналысқан өңдеуші өнеркәсіптің 690 кәсіпорнында 7297 адам жұмыс істеді. Осы кездегі ең ірі кәсіпорындар: Қарағанды шахталары, Орал-Ембі мұнай өндірісі, Шығыс және Орталық Қазақстандағы түсті метталургия кәсіпорындары шетелдік, соның ішінде ағылшын, француз, американ кәсіпкерлерінің қолында болды. Мысалы, "Спасск мыс кендері" акционерлік қоғамының төрағасы ағылшын парламентінің мүшесі Артур Фелл, вице-президенті - француз президентінің туысы Эрнест Жан Карно болды. Екібастұз және Риддер Орыс-Азия корпарациясы аты ағылшын компаниясының иелігіне өтіп, оның акционерлерінң қатарында болашақ американ президенті Герберт Гувер, ағылшын қаржыгері Уркварт болды.
Өнеркәсіптің дамуы жол қатынасын жетілдіруді талап етті. 1905 жылы ұзындығы 1656 км Орынбор-Ташкент темір жолы пайдалануға беріліп, оның бойында 30 мың теміржолшы жұмыс істеді. 1917 ж. өлкеде темір жолдың жалпы ұзындығы 2793 шақырымға жетті.
Темір жолдардың салынуы Қазақстандағы отарлық қанауды бұрынғыдан да күшейтті. Темір жолдың болмауы Ресей капиталының Қазақстанға кең көлемде енуіне кедергі келтіріп, оны отарлық империяның шикізат және азық-түлік қоймасына айналдыру үрдін кешеуілдетіп келген еді. Темір жол жүйесі өлкенің байлығын жеделдете игеру үшін және орыс шаруаларын жаппай қоныстандыру үшін аса қажет болды.
ХХ ғасырдың басында тұрақты сауда жүйесінің дамуына байланысты жәрмеңкелердің саны азайды, қазақ даласына шығатын керуендер саны да сиреді. Оның есесіне қалаларда тұрақты сауданың тарамдалған жүйесі пайда болды, қоймалар, дүкендер қатары өсті.
Қазақстанға өнеркәсіп капиталымен бірге Еуропа елдерінң сауда капиталы да тереңдеп ене бастады. Омбы қаласында Морозовтардың, Ряушенскийлардың үлкен сауда қоймалары болды. Петропавлда американ, ағылшын, неміс, фирмалары жергілікті өнеркәсіп иелерімен, көпестермен сауда операцияларын жүргізді. Қалалардағы сауда жүйесінің тарамдалған сипатын мына деректермен анық байқауға болады. 1915ж. Петропавлда 445 сауда орны - 8 млн.390 мың сомның, Көкшетаудағы 53 сауда орны - 876 мың сомның, Атбасардағы 71 сауда орны - 1 млн.106 мың сомның тауар айналымын жасаған.
Бұрынғысынша жәрмеңкелер де елеулі рөл атқарған. 1917 ж. қарсаңында Қазақстанда (Сырдария, Жетісу облыстарын қоспағанда) жылдық сауда айналмым 150 млн. сомға тең болатын 128 жәрмеңке жұмыс істеген.
Қазақстанда жан-жақты дамыған сауда өсім алушылықпен ұштастырыды, айырбас баламалы сипатта жүргізілмеді. Сауданың мұндай түрі отаршылдық қанауды бұрынғыдан да күшейтуге жол ашып, қазақтардың көп бөлігін қайыршылққа ұшыратты.
Ауқатты қазақтардың арасында қолында май ерітетін, тері өңдейтін шағын зауыттары бар өнеркәсіп иелері аз болған жоқ. Олардың көпшілігі шетел фирмаларымен тығыз байланыс жасап тұрды.
Дамып келе жатқан тауар-ақша қатынасында банк қызметі елеулі орын алды. Облыс орталықтары мен ірі қалаларда мемлекеттік банк бөлімдері жұмыс жасады.
Өндірістік кәсіпорындардың дамуы, сауда жүйесінің кеңеюі қалалардың қалыптасуына барынша ықпалы тиді. ХХ ғ. басында Қазақстандағы қала тұрғындарының саны едәуір өсті. Мысалы, Семей қаласында 1903 жылы 27334 адам тұрса, 1909-1910жж. 31382, 1914ж. 35000 адам тұрған. Қала тұрғындарының саны негізінен Ресейден келген қоныс аударушылардың есебінен өсіп отырды. Құрамына қарай олар дворян өкілдері, офицерлер, саудагерлер, қазақтардың дәулетті бөлігі және жәй еңбекшілерге (мещандар, шаруалар, жұмысшылар) бөлінді.
Капиталистік қатынастардың қазақ даласына енуі көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналасатын қазақ ауылында феодалдық-патриархалдық қатынастардың ыдырауын тездетті. Өлкеде өнеркәсіптің жаңа салалары пайда болды, жұмысшы табы қалыптасты.
Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында кәсіпорындарда негізінен жергілікті ұлт өкілдері жұмыс істеді. Мысалы, Спасскідегі мыс қорыту зауытында еңбек ететіндердің 71,4 пайызы, Успен кенішіндегі жұмысшылардың 76 пайызы, Қарағанды шахталарындағы кеншілердің 81,8 пайызы қазақтар болды.
Жұмысшылардың, соның ішінде, әсіресе қазақ жұмысшыларының жағдайы өте ауыр болды. Жұмыс күні 14-16 сағатқа дейін созылды. Олардың жалақысы Ресейдегі кәсіпорындардағыдан екі-үш есе аз болды. Әйелдер мен балалардың еңбегі тым төмен бағаланды. Жұмысшылардың еңбек жағдайы да өте ауыр болды, қол еңбегі басым еді. Кәсіпорын басшылары өндірісті жетілдіруге қаражат бөлмеді, механизмдерді арзан жұмысшы күшімен ауыстыру пайдалырақ деп санады. Осыған байланысты жұмысшылардың наразылықтары да жиі-жиі бой көрсете бастады. Өлкеде жұмысшы қозғалысының дамуына Ресейдің орталық губерниялары мен Сібірден келеген жұмысшылар мен жер аударылған саяси қылмыскерлер елеулі ықпал жасады. Олар өндірістегі қазақтарға өздерінің күрес тәжірибелерін үйретіп, жұмысшы қозғалысына саналық пен ұйымшылдық элементтерін енгізді.
Патша өкіметінің аграрлық саясаты нәтижесінде ХІХ ғасырдың аяғынан бастап орыс шаруаларының Қазақстанға қоныс аударуы кең белең алған еді. Қазақ шаруаларының жерлері көптеп тартып алына бастады. Қазақ шаруаларын тонауды патша өкіметі "қоныстанушы", "жер қоры" деп аталатын желеумен жүзеге асырды.
ХХ ғ. алғашқы онжылдығының ортасында империя көлемінде қоныстандыру ісі белгілі бір жүйеге түсті. 1904ж. Петербургте Қоныс аудару және жерге орналастыру Бас басқармасы құрылды. Ал келесі бір-екі жылдың ішінде бұл басқарманың мекемелері губерния, облыс және уез деңгейінде барлық қазақ жерлерінде құрылды. Мемлекет тарапынан үлкен және нақты қолдау алған бұл мекемелердің құқықтық статусы жоғары болды және олардың негізгі міндеті "артық" жерлерді анықтап, ол жерлерге ішкі Ресейден орыс шаруаларының көшіп келіп орналасуына жағдай жасау еді.
ХХ ғасырдың басында шаруалардың Ресейден Қазақстанға шұбыруы бұрынғыдан да күшее түсті. Ресейдің орталық губернияларында аграрлық мәселенің шиеленісуін бәсеңдетуді көздеген патша өкіметі Қазақстанға, Сібірге, Қиыр Шығысқа орыс шаруаларын жаппай қоныстандыру ісіне кірісті. Қазақстанға қоныс аударушылар толқыны, әсіресе 1906жылы Столыпинның аграрлық реформаларын енгізгеннен кейін көбейді. Егер 1893ж. мен 1905ж. аралығында 12 жылда Ресейден қоныс аударғандар үшін қазақтардан 4074170 десятина жер алынып, ол жерлерге 294296 мың шаруа көшіп келген болса, одан кейінгі жеті жылда (1906-1912жж.) 17 млн.астам жер тартып алынды. 1906-1910жж. аралығында тағы да 700 мыңнан астам шаруа қоныс аударып келді. 1917 жылға дейін Қазақстанның 45 млн. десятина жеріне ие болған қоныс аударушылардың саны 1,5 млн. жетті. Өлке халқының үштен бірін Ресейдің орталық аудандарынан, Украинадан, Еділ бойынан көшіп келген келімсектер құрады. 1897 жылғы халық санағы бойынша орыстар Қазақ өлкесіндегі халықтың 20 пайызын құраса, 1917ж. 1 қаңтарына қарай олардың үлес салмағы 42 пайызға жетті. Осылайша патша өкіметінің қоныс аудару саясаты Қазақстанда жер мәселесінде қайшылықтардың шиеленісуіне, еңбекші қазақ бұқарасынаң жерсіз қалып күйзелуіне алып келді.
Қазақстанның далалық облыстарында 1880-1905 жылдар аралығында қой мен ешкі саны 24,9 пайызға, 1905-1914 жылдар аралығында жылқы саны 4,1 пайызға кеміген. Осы деректердің өзінен ақ патшалық отарлау саясатының ауыр салдарын көруге болады.
Натуралдық шаруашылықтың ыдырауы қазақ шаруаларының кедейленген бөлігін "қосымша табыс іздеуге" мәжбүр етті. Олар үшін өндірісте жұмыс істеу ақша тауып күн көрудің көзіне айналды. 1917 ж. жұмысшылардың саны 65 мыңға жетті, олардың 60 пайызы қазақтар, қалғандары басқа ұлттың өкілдері болды.
Қазақстандағы ғасырдың басындағы өнеркәсіптің даму сипатына жасалған талдау - Ресей мен Батыс Еуропа елдерінің қазақ халқының ұлттық байлығын аяусыз талан-таражға салғанын көрсетеді. Табиғи қорларды игеру тағылық әдіспен жүргізілді. Жұмсалатын шығынды азайту мақсатымен құрамындағы металл қоспалары жоғары кен орындары ғана игерілді.
1.2 Сонымен, ХХ ғасырдың басында капиталистік қатынастар Қазақстанға енді ене бастаған еді. Нарықтық экономика құруға алғашқы қадамдар жасалды. Дегенмен ұлттық жұмысшы табы жоқтың қасы болатын, өндіріс біржақты шикізат, кен-қазба салаларында, темір жол құрылысында ғана қанат жайды. Социал-демократия негізінен айдалып, не жер ауып келеген келімсектер өкілдерінен ғана болатын. Қазақ жұмысшылары ол кезде социал-демократиялық ұйымдар қатарына өте қойған жоқ еді. Ал ауыл болса әлі де мүлгіп, ұйқыда жатты.
Ғасыр басында қазақ даласында социализм үшін күрескен жұмысшы қозғалысы жаңа туындады. Ресейден марксизм идеяларын Қазақстанға алғаш әкелгендер орыстың жер аударылған революционерлері - социал-демократтар болды. Олар тыйым салынған әдебиет, үкіметке қарсы прокламациялар таратты. 1896 ж. Атбасарда Оралда жер аударылған жұмысшы А.Д. Ушаков Қазақстандағы алғашқы марксистік үйірмені құрады. 1902 ж. марксистік үйірмелер Петропавл мен Орал қалаларында құрылды. Олардың құрамында орыстармен бірге қазақ жұмысшылары да кірді.
1905 ж. 9 қаңтарында Петерборда жұмысшылардың бейбіт демонстрациясын патша әскерінің атқылауы бүкіл Ресей халқының ашу-ызасын тудырды. "Қанды жексенбі" деген атпен тарихқа енген бұл оқиға Ресейде революцияның бастауына түрткі болды.
Бірінші орыс революциясы кезінде патшалық тәртіпке қарсы күреске ұлттық аймақтардың езілген халықтары да көтерілді. Қазақ еңбекшілерінің 1905-1907жылдардағы ереуілдері орыс халқының революциялық күресімен тығыз байланыста болды. Қалалар мен темір жолдарда ереуілдер өтті. 1905ж. ақпанда Перовск, Түркістан, Шалқар теміржолшылары өздерінің экономикалық жағдайларын жақсарту талабын қойған ереуіл ұйымдастырылды. 1905 ж. қарашада Мәскеу мен Петроградта көтерілген байланыс қызметкерлерінің талабын қолдап, Семей, Верный, Пішпек қалаларының пошта-қызметкерлері ереуіл жасады.
Қазақ жұмысшылары мен шаруалары да патша өкіметіне қарсы шықты. Қазақ шаруалары ең алдымен жер, су үшін, теңдік, бостандық пен тәуелсіздік үшін күресті. 1905 ж. жазда Семей, Торғай және Орал облыстарында жер үшін толқулар болды. Баянауыл және Кереку уездерінің шаруалары ірі феодал Шормановтардың жерін тәркілеуді және оның жері жоқтарға бөліп беруді талап етті. Мұндай бас көтерілулер Алтай округінде, Семей облысының Қарқаралы, Торғай облысының Ырғыз, Сырдария облысының Шымкент, Әулиетата, Жетісудың Жаркент уездерінде кең өріс алды. Патша әкімшілігі ереуілдерді жазалаушы отрядтар көмегімен баспы отырды. Жұмысшылар мен шаруалардың революциялық бой көтерілулерін солдаттар да қолдады. 6-7 қарашада Батыс-Сібір полкының солдаттары халыққа қарсы әрекет жасаудан бас тартса, 21 қарашада Жаркент гарнизонының солдаттары бой көтерді.