Добавлен: 18.10.2024
Просмотров: 26
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Қылмыскердің психологиялық портретін жасаудағы американдық тәсіл статистикалық мәліметтерге негізделген, оның негізінде қылмыскердің жеке басына, оның орны мен өмір салтына баға беріледі. Бұл тәсіл, британдықтардан айырмашылығы, жалпыдан нақтыға қарай жүреді.
Қылмыскерлер қылмыскерлерден өздерінің қылмыстық әрекеттерін анықтайтын психологиялық ерекшеліктерімен ерекшеленетіні дәлелденді. Қылмыскерлер, әдетте, қоғамдағы жағдайға қанағаттанбайды, әлеуметтік бейімделмеген. Қылмыскерлер импульсивті, бұл олардың әрекеттерінің стихиясына, аяқ-асты әрекеттеріне әсер етеді. Моральдық нормалар мен құқықтар қылмыскерлерге ешқандай әсер етпейді, олар қоғамның талаптарын орындағысы келмейді немесе олардан не қалайтынын түсінбейді. Қылмыскерлер, әдетте, басқалармен байланыс орната алмайды, жағдайды басқа позициядан көре алмайды, өзіне батырылады, жабық және агрессивті.
Дәстүрлі түрде кеңестік кезеңнің криминологтары, қазіргі криминологияның негізін қалаушылар, қылмыскердің портретін құрастырудың статистикалық талдауын қолданды.
Зерттеу барысында Біз Ақтөбе облысы бойынша 2018 жылғы пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық деректерінің сандық және сапалық талдауын жасадық.
"2018 жылы Ақтөбе облысы бойынша пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыстық құқық бұзушылықтарын жасаған адамдар бойынша сандық деректер" 2-кестеде Ақтөбе облысы бойынша 2018 жылғы статистикалық есептің 1-нысанының статистикалық мәліметтерінен, пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық жасаған адамдар бойынша сандық деректер жинақталған. Бұдан келіп шығатыны, негізінен пайдакүнемдік-зорлық - зомбылық қылмыстық құқық бұзушылықтар қалалық сипатқа ие-облыс бойынша осы санаттағы қылмыстардың жалпы санының 86,6% - ы Ақтөбе қаласында жасалған, ал 98%-ы негізінен ҚР азаматтары, дегенмен 2%- ы ТМД азаматтарының қатысуымен жасалған.
Кесте 2
Ақтөбе облысы бойынша пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыстық құқық бұзушылықтарын жасаған адамдар бойынша 2018 жылғы сандық деректері
| | СДТБТ – де барлығы тіркелгендер | Ақтөбе қаласы ішінде | ҚР азамттарымен | ТМД азаматтарымен | Шетел азаматтарымен | Барлық тұлға | Оның ішінде әйелдер |
| Тонау (191 бап) | 440 | 382 / 86,8% | 247 | 5 | - | 252 | 9/3,5% |
| Қарақшылық (192 бап) | 47 | 45/ 95,7 % | 33 | 1 | - | 34 | -/0 |
| Қорқытып алу (194 бап) | 19 | 11/ 57,9 % | 19 | | - | 19 | 1/5,2% |
| Орташа көрсеткіш | 506 | 438/ 86,6 % | 299/ 98% | 6/2% | - | 305 | 10//3,3% |
Сонымен қатар, "2018 жылы Ақтөбе облысы бойынша пайдакүнемдік-зорлық - зомбылық қылмыстық құқық бұзушылықтар жасаған адамдар туралы мәліметтер" деген 3-кестеден 20-30 жастағы адамдар-46,2% - ы пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық жасаған қылмыстық құқық бұзушылықтар жасайды, 40 жасқа дейінгі адамдардың 26,5% - ы ПЗЗҚҚБ-ға қатысады, негізінен тонау жасайды, бұл ретте 14-17 жастағы кәмелетке толмағандардың 3,6% - ы тек қана тонауға қатысты.
Кесте 3
Ақтөбе облысы бойынша пайдакүнемдік-зорлық - зомбылық қылмыстық құқық бұзушылықтар жасаған адамдар туралы 2018 жылғы мәліметтер
| | 14-15 жас | 16-17 жас | 18-20 жас | 21-29 жас | 30-39 жас | 40-49 жас | 50-59 жас | 60 жас және одан жоғары |
| Тонау (191 бап) | 2 | 9 | 39 | 112 | 67/ | 21 | 2 | |
| Қарақшылық (192 бап) | | | 5 | 21 | 7 | | 1 | |
| Қорқытып алу (194 бап) | | | 2 | 8 | 7 | 2 | | |
| Орташа көрсеткіш | 2/ 0,6% | 9/ 3% | 46/ 15,8% | 141/ 46,2% | 81/ 26,5% | 23/ 7,5% | 3 /0,9% | 0 |
Қылмыскердің жеке басы да маңызды. "2018 жылғы Ақтөбе облысы бойынша пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмысының жай-күйі туралы сапалық көрсеткіштерді талдау "4-кестесінен көріп отырғанымыздай, мұндай батыл қылмыстарды негізінен жұмыссыз адамдар жасайды, бұл ретте білім деңгейі негізінен орташа, алайда тонауға мектеп, лицей және колледж оқушылары да, білімі жоқ адамдар да қатысты. Сонымен қатар, бұрын сотталған және жазасын түзеу мекемелерінде өтеген адамдарға да қатысты, бұл ретте қылмыстың осы санатына және бас бостандығынан айырумен байланысты емес шаралар қабылданған адамдарға да қатысты. Сонымен қатар, тонаушылардың негізгі бөлігі мас күйінде болған, есірткіге мас болған адамдар да болған. Өз мәні бойынша, пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыстар, әдетте, топтың құрамында қаруды қолдана отырып, агрессивті батыл сипатқа ие, бірақ олардың үлесі үлкен емес.
Жалпы, пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық жасаған ақтөбелік қылмыскердің криминологиялық портреті келесідей: орташа жасы, 40 жасқа дейін, бұрын сотталған, алкогольді пайдалануға бейім, агрессивті, қайшылықты, интеллект ортадан төмен, жұмыссыз өзіне сенімді емес.
Кесте 4
Ақтөбе облысы бойынша пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмысының жай-күйі туралы 2018 жылғы сапалық көрсеткіштерді талдау
| | жұмысшылар | Мемлекеттік қызметкерлер | ІІМ (оның ішін. ҚАЖ, ТЖ орган) | Жеке кәсіпкерлер | Барлық оқитындар | Оның ішінде мектеп | Оның ішінде ООО | Оның ішінде ЖОО | жұмыссыздар | Жоғары білім | Орта және арнаулы | басқалары | Бұрын сотталғандар | Бас бост. айырылмағандар | Алкоголь жағдайында | Есірткіге мас болғандар | Топ құрамында | Қару қолданғандар |
| Тонау (191 бап) | 13 | 1 | 1 | | 15 | 4 | 11 | | 214 | 6 | 237 | 9 | 142 | 55 | 112 | 2 | 93 | 2 |
| Қарақшылық (192 бап) | | | | 1 | | | | | 32 | 5 | 29 | 1 | 18 | 5 | 11 | 1 | 21 | 21 |
| Қорқытып алу (194 бап) | | | | | | | | | 16 | 1 | 18 | 3 | 11 | 1 | 6 | 1 | 9 | 2 |
| | 13 | 1 | 1 | | 15 | 4 | 11 | | 262 | 12 | 284 | 13 | 171 | 61 | 129 | 4 | 123 | 25 |
Осылайша, пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыстық құқық бұзушылықтардың барлық үлесінен тонау, қарақщылық пен қорқытып алудан гөрі көп дәрежеде жасалады. Негізгі үлес көшедегі пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыстарына тиесілі, қылмыстық әрекеттердің негізгі бөлігі кешкі және түнгі уақытта, кешкі 19-00-ден түнгі 24-00-ге дейін жасалады. Бұл қылмыс орнынан жасырыну мүмкіндігіне байланысты. Негізгі факторлардың бірі құрбанның мінез-құлқы пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыстық құқық бұзушылықтарды (алкогольдік жай-күйі, қастандық объектісінің ашықтығы мен қолжетімділігі: ақшасы бар сөмке, ұялы телефонды пайдалану, жарықсыз орын және басқалар) жасауға итермелейтін зардаптардың құрбан болу мінез-құлқы болып табылады.
3.2 Пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмысының алдын алу
Қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алу-құқық бұзушылықтардың алдын алудың нысандары мен әдістеріне қатысты елдің ішкі істер органдары ғана емес қызметінің танылған бағыты. Жасыратыны жоқ, Ішкі істер органдарының басшылары мен қызметкерлері ғалым-заңгерлермен, педагогтармен және психологтармен бірге мерзімді басылымдар мен ғылыми әдебиеттер беттерінде жылдар бойы қылмыстық көріністердің алдын-алудың дәлелденген схемалары жұмыс істемейтінін, әдеттегі формалар шеңберіндегі дәстүрлі тәсілдер тиісті нәтиже бермейтінін баса айтады.
Құқық бұзушылықтың алдын алу жалпы, арнайы және жеке шаралар арқылы жүзеге асырылады.
Сонда сұрақ туындайды, себебі неде? Бұл ретте практиктер де, ғылыми қызметкерлер де топтық пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмысында байқалған қолайсыз сапалық үрдістерді бағалауда бірауызды. Топтық тонау, топтық қарақшылық және топтық бопсалау сияқты қылмыстық құқық бұзушылықтар бүгінде қатысушылардың көптігімен, қылмыстық іс-әрекетті ұйымдастырудың жоғары деңгейімен, техникалық құралдарды қолданумен сипатталады, көбінесе мұндай қылмыстар ерекше қатыгездік пен батылдықпен, азаптаумен және жәбірленушілердің азаптауымен бірге жүреді. Мамандар мен зерттеушілер әсіресе топтық пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыстық құқық бұзушылықтар ұйымдасқан қылмыстың тамыры кететін қолайлы
орта болып табылады, дәл сол жерде олар қажетті нәр алады.
Криминология теориясында қылмыстың алдын – алу, бір жағынан, қылмыстың жасалуына ықпал ететін себептер мен жағдайлардың алдын алуға, екінші жағынан, криминогендік әрекеттерді болдырмауға немесе бейтараптандыруға бағытталған мемлекеттік және қоғамдық шаралардың көп деңгейлі жүйесі ретінде қарастырылады. Жалпы әлеуметтік құбылыс және оның жекелеген түрлері, соның ішінде пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыстық құқық бұзушылықтар ретінде қылмыстың алдын алу шараларын әзірлеу криминологиялық зерттеудің маңызды аспектісі болып табылады [48].
Профилактикалық қызмет жүйелік тәсілді, бір-бірімен қарым-қатынаста және қарым-қатынаста болатын, белгілі бір тұтастық пен бірлікті құрайтын көптеген элементтерді қолдануды қамтиды [48]. Жүйелі тәсіл, атап айтқанда, көшедегі пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмысының алдын алуға бағытталған әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық, құқықтық және тактикалық шаралар кешенін қамтиды.
Пайдакүнемдік зорлық-зомбылықтың алдын-алу бойынша шаралар кешені алдын-алудың үш негізгі деңгейінде жүзеге асырылады: жалпы әлеуметтік, арнайы криминологиялық және жеке.
Жалпы әлеуметтік профилактика функциясы қоғамның барлық прогрессивті дамуымен дәйекті түрде жүзеге асырылады және оның жетістігі Мемлекет жүргізетін әлеуметтік-экономикалық саясатпен анықталады.
Арнайы криминологиялық профилактиканы арнайы субъектілер кәсіби деңгейде жүзеге асырады, олардың құрамына Ішкі істер органдары кіреді және криминогендік факторларды жоюға, әлсіретуге, бейтараптандыруға бағытталған шараларды қамтиды. Бұл шараларды жалпы әлеуметтік алдын-алу шараларынан ерекшелейтін қылмыспен күресудің ерекше мақсаты мен бағыты.
Алдын алудың жеке деңгейі қылмыс жасаған немесе жасай алатын адамдарға қатысты қызметті қамтиды. Жеке ескерту шаралары әлеуметтік нормалар мен қоғамдық мораль ережелерінің тұрақты сақталуын қамтамасыз ететін қасиеттерді қалыптастыру үшін адамдардың осы санаттарын психологиялық-педагогикалық түзетуге бағытталған.
Жалпы алғанда, пайдакүнемдік-зорлық-зомбылықтың алдын алуға бағытталған іс-шаралар мақсатты бағдарламалар мен жоспарларда көрініс табуы мүмкін, бірақ жүргізілген зерттеу көрсеткендей, мұндай құжаттар республикалық және өңірлік (облыстық) деңгейде жоқ.
Алайда, қылмысқа қарсы күресті күшейту жөніндегі осындай кешенді жоспарлар мен бағдарламалардың болуына қарамастан, алдын алу жұмысының сәттілігі көп жағдайда қылмысқа қарсы күрестің осы бағдарламаларының тиімділігіне қатты әсер ететін елдің әлеуметтік-экономикалық даму жоспарларының іске асырылуына байланысты болады. Қаржыландырудың жеткіліксіздігі және осы бағдарламаларды іске асыру тетігіндегі олқылықтар тұтастай алғанда қылмысты бақылауға қатысты түрлі ұйымдастырушылық және тактикалық іс-шаралар, атап айтқанда көшедегі пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыстары толық көлемде жүзеге асырылмайтындығына алып келеді. Сонымен қатар, республикалық және өңірлік деңгейлерде қылмысқа қарсы күрес жөніндегі нысаналы бағдарламаларды талдау "көшедегі" зорлық-зомбылықтың алдын алу бірнеше жылдар бойы осы бағдарламалық құжаттарда тиісті көрініс таппағанын куәландырады.