Добавлен: 18.10.2024
Просмотров: 25
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
- демографиялық;
- экономикалық;
- өмір сүру деңгейін сипаттайтын факторлар;
- идеологиялық;
- психологиялық;
- әлеуметтік құбылыс ретінде қылмыстың ішкі заңдылықтары (атап айтқанда, пайдакүнемдік-зорлық қылмыстардың үлесін арттыру, бизнестің бірқатар салаларын криминализациялау және т. б. туралы сөз болып отыр.);
- қоғамның қылмыспен күреске күш пен қаражат бөлу мүмкіндіктері, сондай-ақ осы күреске қатысушылардың мәртебесі [45].
Әйелдерге қатысты жасалған пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыстарын анықтайтын факторлар жүйесі өте күрделі.
Олардың қылмысқа әсер ету механизмі де өте күрделі, алайда факторлардың үш тобын: криминогендік, виктимогендік және анти-криминогендік бөлу мүмкіндігін жоққа шығармайды.
Өзінің сипаты бойынша криминогендік детерминанттар арасында тұтастай алғанда қылмыстың себептері мен жағдайлары (жалпы себептер), қылмыс түрлері мен қылмыс топтарының себептері мен жағдайлары, жекелеген (нақты) қылмыстардың себептері мен жасалу жағдайлары ерекше ерекшеленеді.
Е. И. Қайыржановтың пікірінше, себеп ретінде қылмысты тудыратын құбылыс (немесе өзара байланысты құбылыстар жиынтығы) түсініледі. Бірқатар криминологтардың пікірінше," қылмыстың пайда болуын оның барлық әртүрлілігінде нақты жағдайларда толық түсіндіретін жалпы, негізгі, негізгі себеп жоқ " [46]. Бұл қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы Қайшылықтар: саяси, әлеуметтік, экономикалық, құқықтық және т. б.
Қылмыскерлердің кінәлі мінез-құлқының тікелей себептері мен шығу тегі қылмыс жасаған нақты адамда болады. Олай болмаған жағдайда кінәні тағуға негіз жоқ және тиісінше жасалған іс-әрекетті қылмыс ретінде қарауға болмайды. Басқаша айтқанда, ешқандай сыртқы жағдайлар, егер олар адам қызметінің ішкі детерминанттары болмаса, заңсыз әрекеттің шешуші себептері бола алмайды. Әйтпесе, адамды қылмыстық жауапкершілікке тарту мүмкін емес, өйткені. бұл тек себеп-салдарлық тізбектегі пассивті байланыс, сыртқы күштер мен жағымсыз салдарға әкелетін жағдайлардың тағдырлы ілінісіндегі ойыншық [46].
Құқықтық әдебиеттерде қылмыстың себебі субъективті фактор болып табылады – жеке тұлғалардың, әлеуметтік қауымдастықтардың психологиясындағы кемшіліктер, ал криминогендік психологияның қалыптасуын анықтайтын әлеуметтік факторлар қылмыстың шарты ретінде әрекет етеді [45]. Басқаша айтқанда, себеп белгілі бір салдарға мүмкіндік береді, оның басталуы үшін әлеуметтік құбылыс ретінде әрекет ететін жағдайлар қажет, ол басқа құбылысты тудырмаса да, оның пайда болуы мен өмір сүруіне ықпал етеді.
Криминогендік детерминанттардың арасында жалпы қылмыстың себептері мен жағдайлары (жалпы себептер), қылмыс түрлері мен қылмыс топтарының себептері мен жағдайлары, жекелеген (нақты) қылмыстардың себептері мен жасалу жағдайлары ерекше ерекшеленеді.
Криминологтардың пікірінше," қылмыстың пайда болуын оның барлық әртүрлілігінде нақты жағдайларда толық түсіндіретін жалпы, негізгі, негізгі себеп жоқ " [47].
Ішкі істер органдарының пайдакүнемдік - зорлық-зомбылық қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алу және оларды ашу жөніндегі қызметінің тиімділігін қарастыра отырып, бұл қызмет әрқашан қылмыстық құқық бұзушылық жасаудың шарты бола бермейтінін және осы жағдайдың өзіне әкелетін салдармен тәуелділігін анықтау әрдайым мүмкін емес екенін атап өткен жөн. Қылмыстық құқық бұзушылықтар жасаудың себептері мен жағдайларын бейтараптандыру жөнінде шаралар қолданбау, қоғамға жат қызметке бейім адамдарға тиісті бақылаудың болмауы, тергеу жүргізу барысындағы кемшіліктер қалалық (аудандық) ішкі істер бөлімдері жұмысының жетілмегендігіне байланысты қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін мән-жайлар ретінде әрекет етеді.
Жымқырылған, криминогендік элемент шоғырланған және қылмыстық құқық бұзушылықтар жасалуы мүмкін орындарға жедел қызмет көрсету жеткілікті жоғары деңгейде қалып отыр. Жедел-іздестіру іс-шараларының белсенділігін төмендетуде, жергілікті және криминалдық полиция аппараттарының жұмысында кәсібилік пен шығармашылықтың жоғалуында полиция қызметкерлерінің әлеуметтік-құқықтық қорғалмауы, ішкі істер органдарының материалдық-техникалық базасының әлсіздігі және соның салдарынан кадрлардың тұрақтамауы, кәсіби өзегін жоғалту, жедел құрамға жүктемелердің шамадан тыс өсуі маңызды рөл атқарады.
Қылмыстық құқық бұзушылықтардың өсуіне әсер ететін жағдайлардың ішінде оларды ашудың төмен нәтижелері маңызды орын алады. Жазасыздық құқық қорғау органдарының кәсіби дәрменсіздігін көрсетеді және халықтың едәуір бөлігінің оларға деген сенімін жоғалтуға себеп болады. Осының салдарынан қылмысқа қарсы күрес процесінде ішкі істер органдарына өте қажет халықпен байланыс бұзылады, бұл да жедел жағдайды қиындатады.
Зардап шеккен факторлар-бұл көбінесе әйелдердің пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыстарының құрбаны болуына себеп болатын факторлар. Сонымен, тонау құрбандары әйелдер тонау мен бопсалаудан гөрі жиі кездеседі.
Бұл факторлар осы қылмыстық құқық бұзушылықтардың себептерімен тікелей байланысты, көбінесе олардан туынды болып табылады, бұл осы құбылыстардың жақындығын көрсетеді. Пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық факторлары аумақтық жағдайлармен, елді мекендердің құрылымымен, халықтың әртүрлі топтары мен топтары арасындағы қарым-қатынастармен, жәбірленушілердің алдын-алудың қолданыстағы жүйесімен және криминогендік жағдаймен анықталады.
Мәселен, Ақтөбе қаласындағы "Нұр-Сити" тұрғын үй алабының белсенді құрылысы және онда әлеуметтік аймақтардың (жаңа тұрғын үй кешендерінің, дүкендердің, дәмханалардың аулаларындағы балалар мен спорт алаңдарының) және ішінара инфрақұрылымның (жолдар мен тротуарлар, жарықтандыру, бейнекамералар және т.б.) болмауы аудандағы қылмыстық жағдайды шиеленістірді. Керісінше, Орал қаласындағы белсенді құрылыс, соның салдарынан бірқатар өнеркәсіптік аймақтарды жою, жеткілікті ауқатты халықты салынған үйлерге көшіру, Орал қаласындағы осы аумақтағы әлеуметтік бақылауды арттыру қаладағы қылмыстық жағдайға оң әсер етуге мүмкіндік берді. Көріп отырғанымыздай, құқық бұзушылықтардың жалпы алдын-алу шаралары пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмысына, атап айтқанда, жалпы қылмысқа қарсы тұра алады.
Пайдакүнемдік және пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыстық құқық бұзушылықтардың Виктимологиялық сипаттамасы мәселелерін талдай отырып, біз адамның қылмыстық құқық бұзушылықтың құрбанына айналатынын, тек виктимогендік факторлардың әсерінен ғана емес, сонымен бірге белгілі бір жерде және уақытта орын алатын осы кезде қалыптасқан виктимогендік жағдайдың нәтижесінде болатындығын көрсетеміз.
Криминогендік жағдайды қалыптастырудағы бастапқы ұстаным-бұл адамның қазіргі жағдайдағы мінез-құлқы, оның қылмыскердің жеке басымен өзара әрекеттесуі. Зардап шеккен жағдай криминогендік және өмірлік жағдайларға ұқсас. Ең үлкен қызығушылық психологиялық және заң ғылымдары әзірлеген белгілі бір өмірлік жағдай тұжырымдамасы болып табылады, ол қазіргі уақытта оның мінез-құлқына тікелей әсер ететін адам өмірінің объективті жағдайларының белгілі бір үйлесімін білдіреді [46].
Криминологиялық мағынада-бұл ниет немесе немқұрайдылық салдарынан қылмыстық нәтижеге әкелетін оқиға немесе жағдай. Осылайша, жағдай әрқашан қылмыстық құқық бұзушылықтан бұрын болады.
Өмірлік жағдайдың мазмұны объективті элементтермен қатар оның субъективті жақтарын да қамтиды. Қылмыстық құқық бұзушылықтардың нақты түрлері деңгейінде зерттеу кезінде неғұрлым типтік өмірлік жағдайларды қамтитын елеулі мән-жайлардың шектеулі ауқымы бөлінеді. Кез-келген жағдайдың объективті өзегі, кейбір криминологтар тұрақты шамалар ретінде келесі бес элементті құрайды деп санайды:
1) қылмыстық қол сұғушылықтың нысанасы;
2) қылмыстық құқық бұзушылық жасалған орын;
3) тәулік уақыты;
4) жыл уақыты;
5) климаттық жағдайлар [27].
Зардап шеккен жағдайдың алдында проблемалық жағдай туындауы мүмкін, ол дереу шешім қабылдауды қажет ететін жағдайлардың жиынтығы ретінде қарастырылады. Бұл жағдайдан шығу сияқты шешім заңды да, қылмыстық те болуы мүмкін, ол көбінесе адамның құқықтық санасы мен жәбірленушінің мінез-құлқымен анықталады. "Жағдай – жәбірленуші" байланысының сипаттамасы қылмыстың себептерін адам санасымен тығыз байланысты фактор ретінде анықтауда үлкен маңызға ие.
Зерттеудің Виктимологиялық аспектісіне қатысты келесі жағдайлар бөлінеді:
- жәбірленушілердің жеке ерекшеліктері;
- олардың қылмыскермен қарым-қатынасының сипаты;
- жәбірленушінің мінез-құлқы.
Е.О. Алаухановтың, Н.И. Каированың пікірінше, пайдакүнемдік мотивация көшедегі қылмыстардың 75% - ына тән, оның 61% - ы пайдакүнемдік мақсатпен ашық сипаттағы қол сұғушылықтарды құрайды [27].
Статистикалық талдауға сәйкес, қылмыс, кез-келген басқа әлеуметтік құбылыс сияқты, қоғамдық өмірдің жағдайларына байланысты. Бұл ортада дүниетаным, мотивтер мен олардың мінез-құлқының мақсаттары қалыптасады. Сонымен қатар, әлеуметтік қарама-қайшылықтар сөзсіз пайда болады, олар жәбірленушінің құрбандарының мінез-құлқының тәуелсіз факторы болып табылады, оларды криминологтар "жәбірленуші факторлар мен жағдайлар"деп атайды.
Қоғамдық қатынастар мен әлеуметтік қайшылықтар бір-бірімен тығыз байланысты, олардың салдары ретінде қылмысты тудырады. Қылмыстық құқық бұзушылықтарды жасауға ықпал ететін негізгі факторлар – бұл болып жатқан процестер мен объективті шындық құбылыстары, сондай-ақ қылмыстық құқық бұзушылықтарды жасаудың себептері мен шарттары ретінде әрекет ететін адамның психикалық жай-күйі. Қылмысты анықтайтын факторлар жүйесі өте күрделі. Криминологтардың пікірінше, олардың қылмысқа әсер ету механизмі де өте күрделі, кейде ерекше. Көбінесе белгілі бір әлеуметтік құбылыстың, процестің оң немесе теріс әсері олардың нақты комбинациясына, осы факторлардың өзара байланысының сипатына және әлеуметтік басқару процесінде күрделі көріністерге және басқа да бірқатар жағдайларға байланысты болғандықтан, кез-келген фактордың қылмысқа криминогендік немесе анти-криминогендік әсері туралы шартты түрде айтуға болады. Қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін виктимогендік факторлар мен жағдайларды адамдар арасындағы қазіргі және үнемі өзгеріп отыратын қоғамдық қатынастардан да іздеу керек.
Осылайша, пайдакүнемдік-зорлық-зомбылық қылмыстық құқық бұзушылықтарын жасауды анықтайтын факторларды талдау көрсеткендей, оларға экономикалық, әлеуметтік, психологиялық, рухани-адамгершілік факторлар жатады.
Елімізде жасалатын қылмыстық құқық бұзушылықтардың барлық үлесінің ішінде меншікке қарсы, ұрлық түрінде, 2018 жылы СДТБТ – де тіркелгендердің ішінен барлығы – 408775 қылмыстық құқық бұзушылық (қылмыстар – 363222 (89,6%), қылмыстық теріс қылықтар – 45553 (10,4%)), ұрлық жасалды-235230, бұл жылына қылмыстың барлық үлесінің 42,4% - ын құрайды.
"ҚР-да 2018 жылы тіркелген пайдакүнемдік - зорлық-зомбылық қылмыстық құқық бұзушылықтардың сандық көрсеткіші" деген 1-кестеден қорқытып алу мен қарақшылыққа қарағанда, ең көп тонау-40%; бұл ретте әйелдерге қатысты, 2,2%, ал кәмелетке толмағандарға қатысты 0,9% жасалатыны көрініп тұр.
Кесте 1
ҚР-да 2018 жылы тіркелген пайдакүнемдік - зорлық-зомбылық қылмыстық құқық бұзушылықтардың сандық көрсеткіші
| Пайдакүнемдік - зорлық-зомбылық қылмыстық құқық бұзушылықтардың атауы | ҚІ жүргізілген ҚҚБ саны | СДТБТ – де барлығы тіркелгендер | Әйелдерге қатысты | Кәмелетке толмағандарға қатысты |
| Тонау (191 бап) | 12396 | 11023 | 4407 /40% | 243/2,2% |
| Қарақшылық (192 бап) | 943 | 748 | 266/35,6% | 7/0,9% |
| Қорқытып алу (194 бап) | 613 | 521 | 81/15,5% | 55/10,5% |
Негізінен, қарақшылық шабуылдардың құрбандары ерлердің 64,4% - ы болды, бұл ретте қарақшылық шабуыл жасаған кәмелетке толмағандарға қатысты үлесі 0,9% - ды құрады. Қылмыстың жалпы көрінісінде қорқытып алудың үлесі 0,15% құрайды, оның ішінде әйелдерге қатысты 15,5%, ал кәмелетке толмағандарға қатысты 10,5 %, бұл ретте ерлердің 84,5% құрбан болды [35].
Адамның қылмыстық әрекетін түсіну үшін қылмыскердің криминологиялық портретін жасау керек. Қылмыскердің портретін құрастырудың әртүрлі тәсілдері бар. Мысалы, портретті психологиялық құрастыруда Британдық және американдық тәсілдер қолданылады. Британдық тәсілде қылмыскердің мінез-құлқына, қылмыс орнында табылған дәлелдерге назар аударылады. Бұл тәсілдің негізін қалаушы Дэвид Кантер адамдар әдетте қисынды және ақылға қонымды әрекет етеді деп санайды және олардың іс-әрекеттерінен сіз олардың жеке басының басқа жақтары туралы біле аласыз. Қылмыскерлердің мінез-құлық үлгілері куәгерлердің дәлелдері мен куәліктері бойынша жасалады. Осылайша, Британдық әдіс жеке меншіктен жалпыға ауысады [45].