ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 08.02.2024
Просмотров: 204
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Этилацетат СН3СООС2Н5. Өзіне тән иісі бар түссіз сұйық зат, судан жеңіл, суда нашар ериді. Тамақ өнеркәсібінде, парфюмерияда және полимерлерге еріткіш ретінде қолданылады.
Салицил қышқылының күрделі эфирлері аспирин (ацетилсалицил қышқылы) мен салол — дәрілік заттар.
Глицерин тринитраты CH2ONO2— CHONO2 — CH2ONO2. Өте қуатты қопарылғыш зат. Динамиттің құрамына кіреді. 1%-тік ерітіндісі медицинада қан тамырлары мен жүрек ауруларын емдеуде қолданылады. Карбон қышқылдарының күрделі эфирлері, негізінен, жағымды иісі бар сұйық заттар болғандықтан, олар парфюмерия мен тамақ өнеркәсібінде қолданылады. Күрделі эфирлер карбоксил тобындағы сутек атомының орнын радикал басқан карбон қышқылдарының туындысы (R — COOR'). Гүлдердің, жеміс-жидектердің жағымды иістері олардың құрамында карбон қышқылдарының күрделі эфирлері болуына байланысты. Күрделі эфирлер өнеркәсіпте кеңінен қолданылады. Органикалық қышқылдардың күрделі эфирлері гидролизденеді.
Жай эфирлер молекуласындағы екі көмірсутек радикалы оттек атомы арқылы байланысқан қосылыстар. Жай эфирлерді су молекулаларындағы екі сутегі атомдары алкил радикалдарына ауысқан деп не спирттің гидроксиліндегі сутегі атомы бір алкил радикалына ауысқан деп қарауға болады. Жай эфирлердің жалпы формуласы: R — О — R'.
Жай эфирлерді су молекуласындағы екі сутек атомының орнын алкил топтары басқан қосылыстар деп қарауға болады. Формулада екі радикал бірдей немесе әр түрлі болуы мүмкін. Әр түрлі радикалдары бар эфирлерді аралас эфирлер деп атайды.
Атаулары. Жай эфирлер оттек атомымен байланысқан көмірсутектердің аттары бойынша аталады. Егер екі бірдей радикал болса, ди- қосымшасы қосылады.
CH3-O-CH3 - диметил эфирі
CH3-O-C2H5 - метилэтил эфирі
Изомерлері. Жай эфирлердің оттекпен байланысқан радикалдар бойынша изомерлері болады. Сонымен қатар жай эфирлер жалпы формуласы СnН2n+2O бойынша спирттерге изомер болып келеді. С4Н10О-ның изомерлері:
СН3 — O — CH2 — CH2 — CH3 - метилпропил эфирі
CH3 — CH2 — O — CH2 — CH3 - диэтил эфирі
C4H9OH - бутанол, т.с.с.
Алынуы. Жай эфирлер табиғатта кездеспейді, оларды синтездік жолдармен алады.
-
Минерал қышқылы қатысында спирттерді молекулааралық дегидратациялап алады:
С2Н5ОН + НОС2Н5 → С2Н5 - О - С2Н5 (диэтил эфирі)
-
Алкоголяттарды галогеналкилдермен әрекеттестіріп алады:
C2H5ONa + СН3І → С2Н5 - О - СН3 + Nal (метилэтил эфирі)
Физикалық қасиеті. Жай эфирлердің бастапқылары (диметил және метилэтил эфирлері) газдар, диэтил эфирінен бастап оңай буланатын сұйық заттар, жоғарғылары — қатты заттар, өздеріне тән иістері бар. Эфирлер өздеріне сәйкес спирттерге қарағанда едәуір төмен температурада қайнайды. Мысалы, этил спирті мен диметил эфирінің молекулалык құрамы бірдей — С2Н6O. Этил спирті сұйық зат 78,3°С-та қайнайды, ал диметил эфирі газ -24°С-та қайнайды. Мұның себебі, эфирлер молекуласында молекулааралық сутектік байланыстың болмауынан. Эфирлер суда нашар ериді, судан жеңіл.
Жай эфирлер — инертті қосылыстар. Олар гидролизденбейді. Концентрациялы күкірт қышқылын қосып қыздырғанда, олар сульфат түзеді:
С2Н5—O—С2Н5 + H2SO4(конц.) → C2H5O-SO2-OC2H5+Н2O (диэтилсульфат)
Металл натрийді жай эфирмен қосып қыздырғанда, эфир ыдырайды:
С2H5-О-С2H5+ 2Na → C2H5ONa + C2H5Na
Диэтил эфирі — түссіз сұйықтық, өзіне тән иісі бар, ұшқыш, тез от алғыш. Жұмыс істегенде сақ, болу керек. Оны сақтаған кезде пероксидтер түзіледі. Суда нашар ериді (6%, 20°С). Әр түрлі органикалық қосылыстар диэтил эфирінде жақсы ериді, сондықтан еріткіш ретінде қолданылады.
Медицинада этил эфирі наркоз ретінде және жүрек қызметін күшейту үшін пайдаланылады. Өндірісте жасанды талшық алуда және түтінсіз оқ-дәрі жасауда қолданылады. Этилен оксиді — түссіз газ, эфирдің иісіндей иісі бар, қайнау температурасы 10,7°С. Суда және органикалық еріткіштерде жақсы ериді. Этилен оксиді органикалық синтезде маңызды еріткіш, ол беттік белсенді заттар алуда кең қолданылады. Оңай полимерленіп, полиэтиленоксид түзеді. Этилен оксидінің реакцияға түсу қабілеті жоғары. Сондықтан ірі өнеркәсіптік көлемде әр түрлі заттарды синтездеуде кеңінен қолданылады. Эфирлер табиғатта кең тараған маңызды қосылыстар. Эфирлер жай және күрделі болып бөлінеді. Көмірсутек радикалдары оттек атомы арқылы байланысқан эфирлерді(R—О—R') жай эфирлер деп атайды. Жай эфирлер инертті келеді, күрделі эфирлерден өзгешелігі — гидролизденбейді.
Дисахаридтер – құрамында екі моносахарид қалдығы бар көмірсулар. Тотықсызданбайтын (сахароза, трегалоза) және тотықсызданатын (лактоза, мальтоза) кейбір Дисахаридтер табиғатта бос күйінде таралған. Жоғары олигосахаридтерді немесе полисахаридтерді біртіндеп гидролиздеу арқылы алады. Дисахаридтер молекулалары өзара оттек атомы арқылы жалғасқан моносахаридтердің екі қалдығынан құралады. Құрылыстары жай эфирлерді еске түсіреді:R' - О - R". R' мен R”— моносахаридтер қалдықтары оттек "көпіршесі" арқылы жалғасқан. Дисахаридтерге: сахароза, лактоза, мальтоза, т.б. жатады.
Сахароза С12Н22О11. Сахароза көптеген өсімдіктерде, қант қызылшасында, қант қамысында, сәбізде, қауында, қайың мен үйеңкінің шырындарында болады. Сахароза — ақ түсті кристалды зат, суда жақсы ериді, дәмі тәтті, балқу температурасы 184-185° С. Сахарозаны балқытып, содан соң қатырса, аморфты мөлдір масса карамель түзіледі.
Сахарозаның ерітіндісі мыс (II) гидроксидімен әрекеттескенде, ашық көк түсті ерітіндінің түзілуі, сахарозаның көпатомды спиртке жататынын көрсетеді. Сахарозаны күміс (I) оксидінің аммиактағы ерітіндісімен қыздырғанда, "күміс айна" түзілмейді. Бұл сахароза құрамында альдегид тобы жоқ екенін дәлелдейді. Сахарозаны қышқыл қатысында қыздырғанда гидролизденіп, екі моносахарид — глюкоза мен фруктоза түзіледі:
C12H22O12 + H2O → C6H12O6 + C6H12O6
Яғни, сахарозаның молекуласы әр түрлі моносахарид қалдығынан — глюкоза және фруктозадан түзіледі екен:
Сахароза, негізінен, тағам ретінде, кондитер өнеркәсібінде қолданылады. Оны гидролиздеп, жасанды бал алады. Адам және жануарлар организмінде ферменттердің әсерінен ыдырайды. Сахарозаны өнеркәсіпте қант қызылшасынан және қант қамысынан алады. Сахароза этил спиртін алуда маңызды өнім болып табылады.
Дисахаридтерді сатылап гидролиздеп полисахаридтерден алуға болады:
(C6H12O5)n + nH2O → n/2 C12H22O11
Лактоза — сүт қанты. Молекуласы глюкоза мен оның изомері галактозаның қалдығынан құралған. Гидролиздегенде глюкоза мен галактозаға айналады:
C12H22O11 + H2O → C6H12O6 + C6H12O6
Лактоза коректілігі өте жоғары өнім. Тәттілігі сахарозадан төмендеу.
Мальтоза. Табиғатта бос күйінде кездеспейді, бұл дисахаридті крахмалдан алады. Гидролиздегенде глюкозаның екі молекуласын түзеді:
С12H22O11 + H2O → 2C6H12O6
Ол тәтті дәмі бар зат, тәттілігі сахарозаға қарағанда 3 есе төмен. Адам оргаизмінде мальтозаны қорыту процесінде α-глюкозидаза ферменті қатысады. Мальтоза ашытқымен ашиды.
Қазақстандағы қант өнеркәсібі жақсы дамыған. Ол — тамақ өнеркәсібінің қант қызылшасы мен қант қамысынан құмшекер және одан шақпақ қант өндіретін саласы. Сонымен бірге қант өнеркәсібі жемдік сірне және құрғақ қызылша сығындысын шығарады. Қазақстанда алғаш 1933 жылы Меркеде, 1934 жылы Талдықорғанда қант зауыттары іске қосылды. 1936 жылы қызылша өңдейтін Тараз қант зауыты салынды. 1942 жылы Алматы қант зауыты пайдалануға берілді. 1947 жылы Қарабұлақ қант зауыты, 1963 жылы Шу қант зауыты салынып, өнім шығара бастады. Қазақстанда Ақсу, Шу қант зауыты және Жамбыл, Қарабұлақ, Мерке қант комбинаттарының өнімдері жоғары сапалы болып есептеледі. Қант өндірісі — қант қызылшасынан және қант қамысынан қант өндіруге арналған техникалық процестер. Бұл процесс қант қызылшасын тазалаудан басталады. Қант қызылшасын тазалаған соң, өлшейді. Содан соң турағыш аппаратта жаңқалап туралады да, шырын бөлгіш ыдыстар диффузорларда ыстық сумен қанты ерітіледі. Бұдан алынған шырынның құрамында қанттан өзге де қоспалар болатындықтан, оның түсі қоңыркай келеді. Оны тазалау үшін қыздырғышта бумен қыздырып, үстіне әк (кальций гидроксиді) ерітіндісін қосады. Кальций гидроксиді шырын құрамындағы органикалық қышқылдармен әрекеттесіп, тұнба түзеді. Ал сахароза кальций гидроксидімен тұнбаға түспейтін ерігіш сахарат түзеді: С12Н22О11 • СаО • 2Н2О. Бұл затты көміртек (IV) оксидімен өңдейді. Кальций карбонаты тұнбаға түсіп, қант ерітіндісі алынады:
С12Н22О11 • СаО • 2Н2О + СО2 → С11Н22О11 + СаСО3 + 2Н2О
Шырын ерітіндісі арнайы тұндырғышта тұндырылады да, вакуум сүзгілерде сүзіледі. Бірнеше қайтара сүзілген шырынның түсі сарғыштау болады. Тазарту үшін оны қайта сұйылтып, белсендірілген көмір арқылы өткізеді. Ерітіндіні қайтадан буландырып, қантты кристалдандырады. Осыдан кейін ғана алынған қант кристалдары кептіргішке жіберіледі. Ол жерден кеуіп шыққан қант арнайы шанаққа келіп түседі де, 50 немесе 100 кг-нан қапталады. Қант өндірісінде қанттан басқа да қалдық өнім шығарылады.
Қант тек қант қызылшасынан ғана емес, қант қамысынан да өндіріледі. Мұның қызылшадан қант өндіруден өзгешелігі — шырын алу процесінде ғана. Шырын алу үшін қант қамысы арнайы біліктермен жанышталады. Содан соң шырын тазартылып сүзіледі. Қалған процесі қызылшадан қант өндіру процесі сияқты. Кесек, яғни шақпақ қант алу үшін құмшекерді ерітіп, ол ерітіндіні сүйек күлі арқылы сүзеді де, төменгі қысымда қайнатады. Қою қант массасы қалыпқа құйылады немесе престеледі.