Файл: Р. . Ниязбекова, В. Н. Михалченко, Г. . Бектранова, В. А. Донбаева, К. У. Тоызбаев, Л. А. Байбосынова.docx

Егер нақты ӨОӘ әзірлеу үшін бұл құжаттар жоқ болса, онда алдын ала белгіленген шарттарда қолдануға болатын өлшеу құралдарын, яғни белгіленген талаптарды қанағаттандыратын өлшеу әдістері мен құралдарын таңдайды. Ары қарай өлшеу қателіктерін бағалау жүргізіледі.

ӨОӘ әзірлеу үшін бастапқы мәліметтерді қалыптастыру

ӨОӘ әзірлеу үшін негізгі бастапқы мәліметтер:

- мемлекеттік метрологиялық бақылау аясында ӨОӘ қолдану мүмкіндігін белгілеуге мүмкіндік беретін ӨОӘ тағайындалуы;

• 
  өлшеу шектері;
  
• 
  жіберілген өлшеу қателіктерінің мүмкін шектері;
  
• 
  өлшеу объектілерінің сипаттамасы;
  
• 
  өлшеу шарттары;
  
• 
  өлшеу нәтижелерін тіркеу формасы мен индикация түрі;
  
• 
  өлшеу процестерін автоматтандыру талаптары;
  
• 
  өлшеу жүргізудегі техника қауіпсіздігінің талаптары;
  
• 
  бекітілген өлшеу құралдарының типтерінің болуы;
  
• 
  өлшеу құралдарын салыстырып тексеру эталондарының болуы;
  
• 
  өлшеуді жүргізетін операторлардың біліктілігіне қойылатын талаптар және басқа да мәліметтер.
  

Кейбір бастапқы мәліметтердің мазмұны 7-суретте көрсе- тілген.

ӨОӘ әзірлеу үшін бастапқы мәліметтер (техникалық тапсырма, техникалық шарттар, ҒЗЖ жөнінде есеп берулер)

---

ӨОӘ әзірлеудегі бастапқы негізгі талаптардың бірі өлшеу дәлдігіне талап болып табылады.

Өлшеу нәтижесі сапасының ең басты сипаттамасына:

1. 
   дәлдігі;
   
2. 
   нақтылығы;
   
3. 
   дұрыстылығы;
   
4. 
   сәйкестігі;
   
5. 
   өлшеу нәтижесінің жаңғыртылуы жатады.
   

Дәлдік - өлшеу нәтижелерінің өлшенетін шаманың шынайы мәніне жақындығын бейнелейтін өлшеу сапасы. Жоғары дәлдік жүйелік және кездейсоқ қателіктердің аз болуымен сипатталады. Кейде дәлдік салыстырмалы қателіктің модулінің кері шамасы- мен бағаланады.

Егер өлшеу қателігі 10 ^{- 3} болса, онда оның дәлділігі 10³ болады.

Дәлдікті жоғарылату тәсілдері өте қиын, қымбат әрі жұмысы көп болып келеді. Көп жағдайда жоғары дәлдік қолайсыз және қажет емес болып шығады. Сондықтан әрбір нақты жағдайда өлшеу дәлдігінің қандай болуы талап етілетінін біліп алу керек.

Өлшеу нәтижелерінің нақтылығы - бұл өлшеу нәти- желерінің сенімділік дәрежесі. Өлшеулер қаншалықты тиянақты жүргізілсе де, қаншалықты жоғары дәлділікті құралдар мен әдістер қолданылса да, өлшеу шамаларының шынайы мәнін білу мүмкін жасайды. Бір шаманы бірнеше рет өлшегенде, әр- түрлі нәтижелерді аламыз.

Ықтималдылық теориясы өлшенетін шама нәтижесінің шын мәніне жақындау дәрежесін бағалау әдісін береді және таңдалған ықтималдылықтан шықпайтын кездейсоқ қателіктер шегін бағалауға мүмкіндік жасайды. Бағалау 100%-дан кіші нақтылықпен беріледі.

Өлшеу дұрыстығы деп құрамындағы жүйелік қателіктердің нөлге жақындығын бейнелейтін өлшеу сапасын айтады.

---

Өлшеу сәйкестігі - бірдей жағдайларда алынған өлшеу нәтижелерінің бір-біріне жақындығын бейнелейтін өлшеу сапасы.

Өлшеу нәтижелерінің жаңғыртылуы - әртүрлі жағдай- ларда (әртүрлі жерде, әртүрлі уақытта, әртүрлі әдістермен және құралдармен) алынған өлшеу нәтижелерінің бір-біріне жақындығын бейнелейтін өлшеу сапасы.

4. 
   Сынау және бақылау, өлшемдердің шекті мүмкіндіктері
   

Сынау дегеніміз жұмыс жасау ретінде нысан қасиеттерінің, сонымен бірге әсерлердің нысанды пішіндеуінің сандық неме- се сапалық сипаттамаларыньщ эксперименталды нәтижелерін анықтау болып табылады. Өлшеу құралдарының сынауы - әртүрлі сынау әсерлерін сынау нысандарына қолдану барысында қойылған нормалар өлшеу құралдарының сәйкестік дәрежесін анықтау үшін өткізілетін операциялардың жиынтығы.

Сынауларды мақсаты сынаудың нақтылы жағдайларында шаманың шынайы мәнін табу болып табылады. Сынаулардың шарттары бар, алайда, іс жүзінде анықтаудың қателіктерімен ізделіп отырған өлшем ғана емес, сынаудың шарттарын анық- тауда да қателікпен бір сабақтас қателіктердің пайда болуына алып келетін айырмашылық әрдайым болады.

Қойылған талаптар немесе нормаларға өнім сапасының көрсеткіштері сәйкестігінің тексерулері бақыланып, түсініледі. Жанында өлшеу құралдарын қолданылатын бақылау өлшеу бақылауы деп аталады. Мысалы, егер сынаулар және өлшемдер- дің мақсаты сандық мәліметтерді алу болып табылса, онда сандық бағалардан тысқары бақылау талдау және тексерілетін нысан- ның сапалы бағасын, яғни жарамды немесе жарамсыз екені анықталады. Демек, мұндай мінездеме өлшемдер және

---

сынау­лар үшін, сондықтан маңыздылығын бұл дәлдік, үлкен мәнді бақылау үшін бағаланатын өлшемнің нақты мәніне бақылаудың нәтижесінің сәйкестігінің дәрежесі ақиқаттықты алады.

Сынауларды өткізу және бақылауы үшін дәлдіктер бойынша өлшеу құралдарын таңдаудың негізгі белгісі мен аралық байланысы негізгі таңдаулы өлшеу құралының өлшемі және өлшенетін шаманың абсолютті қателік жіберілетін шегі болуы керек. Жіберілетін негізгі таңдаулы өлшеу құралының абсолютті қателік шегі келесідей талаптарға жауап беруі керек:

А < 0,33 Д , (20)

мұндағы, А - шекті жіберілетін негізгі өлшеу құралының абсо- лютті қателігі,

Д - өлшенетін шаманың кіру рұқсаты.

Жіберілетін негізгі қателіктің шегі (өлшемнің салыстыр- малы қателігі) салыстырмалы шамаларда бейнелене алады. Егер басқа әдейі аталып өткен шектеулер жоқ болса, ол сонда немесе тең шек өрісінің отыз үш пайыздарына болуы керек. Номиналды өлшем туралы кіру рұқсаты орналаса алады, бір- жақты, симметриялық және аттеньюатор. Өлшеу құралдары- ның таңдауына номиналды өлшем туралы кіру рұқсатының орналастырылуы ықпал етпейді, өйткені кіру рұқсатының бар- лық өрісін жіберілетін қателіктің шегінің есептеуінде алу керек.

Өлшеу құралдарының метрологиялық іскерлік сараптауы, жұмыс эталондарының қателігі үшін таңдау немесе жұмыс эталондарының өңдеуінің жанында отыз пайыздардың өлшеу құралының шекті жіберілетін қателігінен асуы керек.

Жіберілетін өлшеу қателігі және өлшенетін шамаға шек өрісінің шегінің аралығында нақты байланыстың анықтауында, бұйымдар, жиынтық бірліктер және өлшемдердің әрбір түрі бойынша олардың таңдап алуына тиісті нормативтік құжаттама регламент белгіленетін талаптар есепке алынуы тиісті бөлшектердің өлшемдерінің бақылауы үшін есепке алыну тиісті қолданылатын өлшеу құралдарының тағайындауында. Басымдылық бұйымға конструкторлық құжаттама шағылған нормативтік құжаттарға таңдау және өлшеу құралдарының тағайындауында беріледі.

---

Өлшеу ауқымы - шектеріндегі өлшеу құралының қателігінің жіберілетін шектері мөлшерленген шама мәндерінің аймағы. Осыған сәйкес, өлшеу ауқымында оның кіру рұқсаты қарастырылып, өлшеу құралының өлшеу шектері және жіберілетін (өлшеу құралының дәлдік сапасы) шекті қателікті анықтау керек болатын өлшенетін (параметр) шамада болады. Өлшеу құралдарының өлшеу ауқымы, өлшенетін шаманың атаулы мәні өлшеу құралдарының өлшеу ауқымының үштен екісі болатындай етіп сайлануы керек.

Өлшеу құралы (өлшеу ауқымы) жұмыс шкаласының бір бөлігінің шегін төменгі формула бойынша анықтау керек:

Н < n . - |А| , (21)

ди min

мұндағы, Н_ди - (өлшеу ауқымы) жұмыс шкаласының бір бөлігінің төменгі шегінің мәні;

n - өлшенетін шаманың ең кіші шекті мәні.

min

Өлшеу құралының (өлшеу ауқымы) жұмыс шкаласының бір бөлігінің жоғарғы шегі келесі формула бойынша анықталады:

В < n + |А| , (22)

ди max

мұндағы, В_ди - жұмыс шкаласының бір бөлігінің жоғарғы ше- гінің ауқымды мәні; n_max

---