Файл: Р. . Ниязбекова, В. Н. Михалченко, Г. . Бектранова, В. А. Донбаева, К. У. Тоызбаев, Л. А. Байбосынова.docx

әрекеттесетін радиопазонның электромагнитті толқындар өлшемдерін өзгертуіне негізделген.

Әдетте, 1-100 мм ұзындықты СВЧ сәулелерін және радиотолқындар аса қатты материалдарды: диэлектриктерді, магнитодиэлектриктерді (ферриттер), жартылайөткізгіштерді, жұқа сүйекті металл нысандарды бақылайды.

Бақылау нысаны әрекеттесу сипаттамасына қарай өткен, шағыстырылған, шашыраңқы сәулелену және резонансты деп бөледі. Алғашқы ақпараттық өлшемдерге жиілік, фаза, амплитуда, поляризация, екінші реттік толқындардың таралу уақыты және т.б. жатады.

Жылу ББ түрі бақыланатын нысанның жылу немесе тем- пературалық өзгерістерін тіркеуге негізделген.

Ол кез келген материалдан жасалған кез келген нысан үшін қолданыла береді.

Бақылау нысаны (БН) мен өрістің арасындағы әрекеттесудің сипаттамасы бойынша келесі әдістер ажыратылады: пассивті немесе өзіндік сәулеленетін (БН сыртқы көздер эсер етпейді) және белсенді (БН-ын сыртқы көз қыздырады немес суытады. Өлшенетін ақпараттық өлшем болып температура немесе жылу ағыны саналады.

Оптикалық ББ түрі - оптикалық сәуле шығару өлшемдерін тіркеуге негізделген сәулелену ағынының тығыздығы.

Акустикалық ББ түрі бақыланатын нысанда пайда болатын немесе қозатын қатты толқындар өлшемдерін тіркеуіне не- гізделген.

Бақылаудың бұл түрі жиі жағдайда барлық материалдарға қолданыла береді, тек акустикалық толқындарды жақсы өткізсе болды: металдар, пластмассалар, бетон, керамика

---

және т.б. Жиі жағдайда ультадыбысты диапазонның қатты толқындары қолданылады (20кГц жоғары тербеліс жиілігімен), бұл әдіс ультрадыбысты деп аталады.

БН әрекеттесу сипаттамасына қарай пассивті және белсенді бақылау әдістері деп ажыратылады.

Енетін заттармен бұзбайтын бақылау бақыланатын ны- санның ақау аймағына сынақ заттарын енгізуге негізделеді.

Оны қылтүтікті және ағын іздеуші әдістер деп бөледі. Қылтүтікті әдістер БН ақау аймағына нысан материалын, жақсы ылғалдандырушы қылтүтікті индикатор сұйықтығын енгізуге негізделген. Ағын іздеуші әдістерді тек тесіп өтетін ақауларды анықтау үшін пайдаланады.

Бақылау түрі	1-белгі бойынша	2-белгі бойынша	З-белгі бойынша
магнитті	магнитті	Коэрцитивті, магнитті өтімділіктің индукция магнитсіздігіне, кернеуіне күші, Баркгазен әсері	Магнитті үптақты. индукциялық, феррозондты. Холл эсері, магнитографикалық, пондеромоторлы, магниторезист
электрлі	Электрлі, Трибоэлектрлі, термоэлектрлі	Э л ектропотенциалды, электр сыйымдылықты	Э л ектр о статистикалы қ, ұнтақтық, электропараметр, электрүшқынды, рекомбинационды сәулеленудің, экзоэлектронды эмиссияның, әлеуеттері піулы контактілі әртүрлілігі
құйынды тоқты	Сәулеленуден өткен, сәулеленуді шағылыстырған	Амплитудалы, фазалы, жиілікті, спектралды, көпжиілікті	Транс форматорлы, өлшемді
Радиотол- қынды	Сәулеленуден өткен, сәулеленуді шағылыстырған, резонансты	Амплитудалы, фазалы, жиіліктік, уақытша, поляризационды, геометриялық	Детекторлы (диодты) болометрикалық термисторлы, интерференционды, голографиялық, суйық кристаллдардың, термоқағаздардың, термолюминофорлардың, фотобасқарушы жартылайөткізгіш пластиналардың, калориметрический

---

Бақылау түрі	1-белгі бойынша	2-белгі бойынша	З-белгі бойынша
жылулық	Жылу жанасу конвективті, өзідігінен сәулеленетін	Термом етрикалық, жылуметрикалық	Пирометрикалық, сұйық кристаллдардың, термобояғыштардың, термоқағаздрдың, термолюминофорлардың, термотэуелді өлшемдердің, оптичкалық интерференционды, калометрикалық
Оптикалық	Сәулеленуден өткен, сәулеленуді шағылыстырған, сәулеленуді шашыратқан, сәулеленуді индуцирлеген	Амплитудалық, фазалы, жиіліктік, уақытша, поляризационды, геометриялық, спектралды	Интерференционды, нефелометрикалық, голографиялық, рефрактометрикалық, рефлексометрикалық, көру -оптикалық
радиационды	Сәулеленуден өткен, сәулеленуді шашыратқан, белсенді сәулелену сипаттамалық сәулелену, автоэмиссионды сәулелену	Энергия ағынының тығыздығына, спектралды	Сцинтилляционды, ионизационды, екінші реттік электрондардың, радиографикалық, радиоскопия
акустикалық	Сәулеленуден өткен, сәулеленуді шағылыстырған, (эхоәдіс), резонансты, импледансты, еркін тербелістердің, акустико- эмиссионды	Амплитудалық, фазалық, жиіліктік, уақытша, спектралды	Пьезоэлектрлі, электромагнитті- акустикалық, микрофонды, ұнтақтық

---

Бұзбай бақылау әдістерінің мұндай әртүрлілігі жалпы ортақ метрологиялық сипаттамалар кешенін анықтауға мүмкіндік бермейді. Сол себепті, әр әдістің метрологиялық сипаттамасы нормаланады. Бұзбай бақылаудың кейбір құралдар мен әдістердің ортақ көрсеткіштерін ерекшелеуге болады:

• 
  Сезімталдық;
  
• 
  Тұрақтылық;
  
• 
  Қателік;
  
• 
  Сенімділік;
  
• 
  Тасымалданушылық;
  
• 
  Дірілге төзімділік;
  

Қателіктері бойынша бұл құралдар төрт топқа бөлінеді:

1. 
   Қателігі 1%-ден кем;
   
2. 
   Қателігі 1-ден 2.5%-ға дейін;
   
3. 
   Қателігі 2.5-на 4% -ға дейін;
   
4. 
   Қателігі 4% артық.
   

Бақылаудың әдістері мен құралдарының стандартталуы

Біздің елімізде барлық бағыттағы, яғни әзірлеу тәртібі, рәсімдеу, келістіру, стандарттарды барлық категорияларда бекіту және енгізу және де олардың орындалуын кадағалау стандарттаудың тапсырмалары мен мақсаттарын анықтайтын өзара байланысты ережелер мен нормалар стандартта көрсетілген және жұмыс істейді.

Ондағы стандарттау - белгілі бір салада реттеудің ұтымды дәрежесіне жету үшін ғылым, техника және экономикадағы қайталанатын тапсырмаларды шешуді бекітетін қызмет.

Бұзбайтын бақылаудың әдістері мен құралдарына тікелей қатынасы бар стандарттаудың негізгі бағытына мыналар жатады:

• 
  Өндірісті басқаруды жақсарту;
  
• 
  Өнімнің техникалық деңгейі мен сапасын арттыру;
  
• 
  Өндірістің тиімділігін арттыру;
  
• 
  Өнім сапасы көрсеткіштерінің ұтымды номенклатурасын орнату;
  
• 
  Қорларды дұрыс рационалды және тиімді пайдалану.
  

---

Бұзбайтын бақылаудың әдістері мен құралдарының жүйесінің стандарттарын құрған кезде, стандарттау нысандарына қо- йылатын көрсеткіштердің, нормалар мен талаптардың үйле- сімділігін қамтамасыз ететін жиынтық стандарттаудың қағи- далары қолданылады.

Бұзбайтын бақылаудың барлық түрінің кұралдарының сапасының көрсеткіштерінің номенклатурасы нормативті құ- жаттарда келтірілген, бұлар:

• 
  техникалық тиімділіктің көрсеткіштерін, сыртқы ортаның әсеріне конструкциялық ерекшеліктерін және төзімділігін та- ғайындау;
  
• 
  Сенімділік (қауіпсіздік, ұзақ мерзімділік, жарамдылық);
  
• 
  Экономикалық көрсеткіштер (салмақ, қолданылатын қуат, өзіндік құны және т.б.);
  
• 
  Эргономикалық көрсеткіштер (шу деңгейі және т.б.);
  
• 
  Эстетикалық көрсеткіштер;
  
• 
  Технологиялылық;
  
• 
  Тасымалдылық (сілкімеге тұрақтылық)
  
• 
  Патенттік-кұқықтық.
  

Бұзбайтын бақылаудың әр түріне метрологиялық мінездемені нормалау сенімді ықтималдықпен өлшеудің қателігін бағалау және бақылау үдерістерінің нәтижелерін қайта қолдануды қамтамасыз ету мүмкіндігімен бекіту қажет.

ББҚ-ға қажет негізде алынған негізгі метрологиялық қамтамасыз ету тапсырмалары нормативті құжаттар анықталған:

◦Барлық ББҚ-ның метрологиялық мінездемелерін бекіту және негіздеу;

• 
  ББҚ-ның тиімді номенклатурасын бекіту;
  
• 
  Стандартты терминдер мен анықтамаларды қолдану;
  
• 
  Стандартты үлгілерді әзірлеу;
  
• 
  Бақылаудың үдерістеріне эсер ететін шектік өлшемдерді бекіту;
  
• 
  ББҚ-ның үлгілік және шығыс құралдарының болуы;
  
• 
  Өнімнің сапасын бағалауды өлшемдердің өзгеруінің тура дәлдік пен шынайылығымен жұмыс істеу.
  

---