Файл: С. Ж. Асфендияров атындаЫ аза лтты медицина университеті б. А. Рамазанованы жне . дайбергенлыны редакциялауымен шыарылан медициналы микробиология.doc

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ МИНИСТРЛІГІ

МЕДИЦИНА БІЛІМІ МЕН ҒЫЛЫМЫНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ОРТАЛЫҒЫ

С.Ж. АСФЕНДИЯРОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ

Б.А. Рамазанованың және Қ. Құдайбергенұлының редакциялауымен

шығарылған

МЕДИЦИНАЛЫҚ

МИКРОБИОЛОГИЯ

оқулық

Алматы, 2010

УДК 579(075.8)

ББК 52.6я73

М39

РЕЦЕНЗЕНТТЕР:

А.К.Дүйсенова- ҚазҰМУ-дың жұқпалы және тропикалық аурулар кафедрасының меңгерушісі, м.ғ.д.

Ж.Қ.Ордабаев – Батыс Қазақстан медицина университетінің микробиология, вирусология және иммунология кафедрасының меңгерушісі, профессор, м.ғ.д.

Авторлары:

Б. А. Рамазанова– ҚазҰМУ-дың микробиология, вирусология және иммунология кафедрасының меңгерушісі, м.ғ.д., профессор.

Қ.Құдайбергенұлы – ҚазҰМУ-дың микробиология, вирусология және иммунология кафедрасының профессоры, м.ғ.к.

А.Л. Котова -– ҚазҰМУ-дың микробиология, вирусология және иммунология кафедрасының профессоры, м.ғ.д.

М.М.Уразалин - Семей мемлекеттік медицина университетінің микробиология кафедрасының меңгерушісі, профессор.

А.А. Табаева- ҚазҰМУ-дың микробиология, вирусология және иммунология кафедрасының профессоры, м.ғ.д.

М.39 «Медициналық микробиология». – Оқулық / Рамазанова Б.А., Құдайбергенұлы. Қ., Котова. А.Л., ж.б..-Алматы. -2010 –_________б.

ISBN 978-601-246-188-6

Ұсынылып отырған «Медициналық микробиология» оқулығы барлық дәрігерлік мамандықтар бойынша студенттерге арналған оқу бағдарламасына сәйкес жазылған. Оқулықта бактериялардың, вирустардың, саңырауқұлақтардың жіктелуі бойынша жаңа мәліметтер ескерілген. Оқулық бірнеше тараулардан тұрады: жалпы микробиология, жеке бактериология және вирусология, медициналық паразитология, клиникалық микробиология, медициналық микология. Жалпы бөлімде микроорганизмдерді жүйелеу (систематика), олардың морфологиясы, физиологиясы, генетикасы және экологиясы туралы мәліметтер берілген. Оқулықта және де инфекция туралы ілімнің және иммунология негіздері баяндалған. Жалпы қабылданған және жаңадан енген микробиологиялық зерттеу әдәстері туралы мәліметтер келтірілген. Жеке микробиология тарауларында адамдардың бактериологиялық, вирустық, протозойлық, микоздық ауруларының қоздырғыштарының негізгі қасиеттері жан - жақты талданған. Оқулықтың соңында стоматологтар үшін микробиологияның маңызды мәселелері қарастырылған.

---

Оқулық медициналық жоғарғы оқу орындарының студенттеріне, және де медицина саласындағы тәжірибелік дәрігерлерге арналған.

ББК 52.6я73

«Медицина білімі мен ғылымының инновациялық технологиялар республикалық орталығы» ЖШС жұмыс комиссия мүшелерінің шешімімен бекітілді және басылымға рұқсат берілді.

№ хаттама « » 20 ж.

Авторлардың жазбаша рұқсатынсыз басылымды түгелдей немесе оның жеке тарауларын қандай түрде болса да қайта бастыруға және таратуға болмайды.

© Б.А.Рамазанова, Қ.Құдайбергенұлы., А.Л.Котова,М.М.Уразалин,А.А. Табаева, 2010.

Қысқартылған сөздер тізімі.

AБ – антиденелік бірлік

АГ-антиген

АГАР-Агрегатгемагглютинациялық реакция

АгБР – антигенді бейтараптау реакциясы

АГВ (НАV)- А гепатит вирусы

АД-антидене

АД – аралық денешіктер

АДС – адсорбцияланған күл, сіреспе вакцинасы

АДС-М - адсорбцияланған күл, сіреспе модернизацияланған вакцинасы

АДФ – аденазиндифосфат

АИВ(ВИЧ)-адамдардың иммундық тапшылық вирусы

АИҚЖ (САИР) - анти инфекциялық қорғаныс жүйесі.

АКДС– адсорбцияланған көкжөтел дифтерия сіріспе анатосиндері бар вакцина

АКДС –М - адсорбцияланған көкжөтел дифтерия сіріспе анатосиндері бар вакцина - өзгертілген

АҚ-артериялық қысым

АҚШ (США) - америка құрама штаттары

АПГВ-адамдардың парагрипп вирусы

АР – агглютинация реакциясы

АТФ – аденазинтрифосфат

АУ – астан улану

АҰВ- адамдардың ұшық вирусы

АІЖ (ЖКТ) - асқазан – ішек жолдары

АІИ (ВБИ) – ауруханаішілік инфекциялар

БР-бейтараптау реакциясы

БСГҚ(ГЛПС)-бүйрек синдромды геморрагиялық қызба

БЦЖ/BCG –Кальметт және Герен вакцинасы- Calmette and Guerin

БЦЖ-М–Кальметт және Герен вакцинасы – модернизацияланған

ВГВ- В гепатит вирусы

ВПГЧ-адамдардың қарапайым ұшық вирусы

ВоNT – ботулотоксин

ВСА - висмут-сульфитті агар

ГАР-гемагглютинациялық реакция

ГАдТР-гемадсорбциялық тежеу реакциясы

ГАТР-гемагглютинациялық тежеу реакциясы

ГЛА- глутарлық альдегид

ДДҰ (ВОЗ) – дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы

ДНҚ-дезоксирибо-нуклеин қышқылы

ДГВ- Д гепатит вирусы

ЕГВ- Е гепатит вирусы

ЕК(ТК)-табиғи киллерлер

ЕПА (МПА)-етті пептонды агар.

ЕПБ (МПБ)-етті пептонды сорпа.

ЖГАР-жанама гемагглютинацииялық реакция

---

ЖЖЖА – Жыныстық жолмен жұғатын аурулар

ЖИФР – жанама иммунды флуоресценция реакциясы

ЖКБР- Жанама комплемент байланыстыру реакциясы

ЖКСВ-Е – бөртпе сүзегіне қарсы егілетін тірі вакцина

GГВ- G(жи) гепатит вирусы

ЖИТС(СПИД)-жүре пайда болған иммундық тапшылық синдромы

ЖҚ (КС)-жасушалық қабат.

ЖМС (ОМЧ)-жалпы микробтар саны.

ЖОО (ВУЗ) – жоғарғы оқу орындары

ЖРА (ОРЗ)-жедел респираторлы аурулар.

ЖРВИ (ОРВИ)-жедел респираторлы вирусты инфекциялар.

ЖСБТ – жоғары сезімталдылықтың баяу түрі

ЖСЖТ – жоғары сезімталдылықтың жедел түрі

ЖСПЭ(ПСПЭ)-жеделдеу склерозданушы панэнцефалит

ЖІА ( ОКИ) – жедел ішек аурулары

ИБ-иммундыблотинг

ИБ(ИК) – инфекциялық бақылау

Ig-иммунды глобулин

ИИ-интерферон индукторлары

ИҚЖ (СИБ) – индикаторлық қағаз жүйесі

IL(ИЛ)-интерлейкин

ИМ-иммунды –модуляторлар

ИФТ(ИФА)-иммунды –ферментті талдау реакциясы

ИФР(РИФ)-иммунды-флюоресценттік реакция

IFN(ИФ)-интерферон

ИЭМ-иммунды-электрондық микроскопиялау

КББ – карбонатты-бикарбонатты буфер

КБР(РСК)-комплемент байланыстырушы реакция

КТБ (КОЕ)-колония түзу бірлігі.

ҚА (КА)-қанды агар

КДФГ – 2-кето-3-дезокси-6-фосфогликоген қышқылы

ҚКГҚ(КГЛ)-қырым-конго геморрагиялық қызбасы

ҚҰВ(ВПГ)-қарапайым ұшық вирусы

LD – леталды доза

ЛПС – липополисахарид

LT – териолабильді токсин

ЛХМ-лимфоцитарлық хориоменингит

ЛФ – леталдық фактор

DLМ (dosis letalis minima) – минимальды леталдық доза

МТК (МИК) – минималді тежеуші (ингибирлеуші) концентрация

НАД (НАДФ) - никотинамид аденин динуклеотид-фосфат

НХИ - натрий хлоридының изотоникалық ерітіндісі

НҚ(НК)-нуклеин қышқылы

HLA-адам лейкоциттерінің антигендері

NCCLS (НЦИЛС) - әрбір антибиотикті тесттеуге арналған халықаралық нұсқау

ОГҚ(ОГЛ)-омбылық геморрагиялық қызба

ОЖЖ(ЦНС)-орталық жүйке жүйесі

ПҚПЭ-прогрессивті қызамықтық панэнцефалит

ПТР(ПЦР)-полимеразалық тізбекті реакция

РАР – риккетсияны агглютинациялау реакциясы

РГР-радиальдық гемолизді реакция

РД – ретикулярлық денешіктер

РИТ-радио-иммунды талдау реакциясы

РНҚ-рибонуклеин қышқылы

wРНҚ – ақпараттық РНҚ

рРНҚ – рибосомалық РНҚ

sРНҚ – секреторлық РНҚ

тРНҚ – тасымалдаушы РНҚ

РС-респираиторлы-синцитиольды вирус

---

СГВ-С гепатит вирусы

СҚАИ - Сіреспеге қарсы адам сарысуы

СҚП – Санитарлық қолйсыз пункт

СТА (ЖСА) - сарыуызды-тұзды агар

СЭДХ – тырысқақ вибрионына элективті агар

ТМД – тәуілсіз мемлекеттер достастығы

ТСА (АГВ) – тапшы сулы агар (агар голодный водный)

ТСВS агар – тиосульфит, цитрат, сахароза және өт қышқылдары тұздары қосылған агар

УКС-ультра-күлгін сәуле

ФГТ (НФГ) – ферменттелмейтін грамтеріс таяқшалар

ФДФ – фруктозадифосфат

ХАҚ(ХАО)-хорионалланитойс қабықшасы

ХБ – халқаралық бірлік

ХП-химиялық препараттар

ЦҚ – цитоплазматикалық қосындылар

ЦМВ-цитомегаловирус

ЦПӘ(ЦПД)-цитопатогендік әсер

ША – шоколадты агар

ШПМ(УПМ)-шартты-патогенді микроорганизм

ЭБВ(ВЭБ)-Эпштеин-Барр вирусы

ЭД – элементарлық денешіктер

ЭМА (НМЗ)-эпидемиялық емес микробтық аурулар

ЭМ-электрондық микроскопиялау

ЭГІТ – энтерогеморрагиялық ішек таяқшасы

ЭИІТ- энтероинвазиялық ішек таяқшасы

ЭПІТ – энтеропатогенді ішек таяқшасы

ЭТІТ – энтеротоксигенді ішек таяқшасы

ІҚА (ГВЗ)-ірінді-қабыну аурулары

МАЗМҰНЫ

1	ТАРАУ. Микробиология пәні. Зерттеу мақсаты, міндеттері. Даму тарихы	23
1.1.	Микробиология пәні және міндеттері	23
1.2.	Микробиологияның ғылым ретінде дамуының негізгі кезеңдері	26
2	ТАРАУ. Микроорганизмдер морфологиясы	36
2.1.	Микроорганизмдерді жүйелеу мен олардың номенклатурасы	36
2.2.	Бактериялардың жіктелуі мен морфологиясы	37
2.2.1.	Бактериялар пішіндері	39
2.2.2.	Бактерия жасушасының құрылымы	43
2.3.	Саңырауқұлақтардың жалпы сипаттамасы	48
2.3.1.	Саңырауқұлақтарды жүйелеу (систематика)	49
2.4.	Қарапайымдылардың жіктелуі және құрылымы	51
2.5.	Вирустардың жалпы сипаттамасы	53
2.5.2.	Вирустардың жіктелуі (классификациясы)	55
2.5.3.	Вирустардың морфологиясы және биохимиясы	66
2.5.4.	Вирустың жасушамен өзара әрекеттесуі	70
2.5.5.	Бактериофагтар (бактериялардың вирустары)	83
3	ТАРАУ. Микроорганизмдердің физиологиясы	86
3.1.	Бактериялар физиологиясы	86
3.1.1.	Бактериялардың қоректенуі	86
3.1.2.	Бактериялардың ферменттері	90
3.1.3.	Бактерия жасушасының ішіне заттарды тасымалдау механизмі	90
3.1.4.	Конструктивті метаболизм	91
3.1.5.	Энергетикалық метаболизм	92
3.1.6.	Бактериялардың оттегіге қатынасы	95
3.1.7.	Бактериялардың өсуі мен көбею тәсілдері	97
3.1.8.	Бактерияларды дақылдандыру шарттары	100
3.2.	Саңырауқұлақтар мен қарапайымдылар физиологиясының ерекшеліктері	102
4	ТАРАУ. Микробтар генетикасы	102
4.1.	Бактериялар геномының құрылысы	102
4.1.1.	Бактерия хромосомасы	102
4.1.2.	Бактерия плазмидалары	103
4.1.3.	Қозғалғыш генетикалық элементтер	104
4.1.4.	Мутациялар	105
4.1.5.	Бактериялардың рекомбинациясы	108
4.2.6.	Вирустар генетикасының ерекшеліктері	110
4.3.	Жұқпалы ауруларға диагноз қоюдың генетикалық әдістері	110
4.4.	Жұқпалы ауруларға диагноз қоюда гендік әдістерді қолдану	111
5	ТАРАУ. Микробтарға қарсы қолданылатын препараттар	111
5.1.	Микробқа қарсы препараттар	111
5.2.	Химиотерапевтік препараттар	112
5.3.	Антибиотиктер	113
5.3.1.	Антибиотиктерді өндіру көздері және алу тәсілдері	113
5.3.2.	Микробтарға қарсы синтетикалық химиопрепараттар	116
5.3.3.	Микробқа қарсы химиопрепараттардың әсер ету механизмі	117
5.3.4.	Антимикробты химиотерапия кезіндегі асқынулар	120
5.4.	Микробтардың антибиотиктерге тұрақтылығы	121
5.5.	Антибиотиктермен тиімді емдеу негіздері	124
5.5.1.	Адам ағзасының тіндеріндегі және сұйық ортадағы	124
5.6.	Вирустық инфекцияларды химиялық жолмен емдеу	125
5.6.1.	Химиялық препараттар	127
5.6.2.	Интерферондар	132
5.6.3.	Интерферондардың индукторлары (ИИ)	136
5.6.4.	Иммундымодуляторлар	141
6	ТАРАУ. Микроорганизмдер экологиясы	147
6.1.	Микробтар экологиясы – микроэкология	147
6.1.1.	Топырақ микрофлорасы	147
6.1.2.	Су микрофлорасы	148
6.1.3.	Ауа микрофлорасы	149
6.1.4.	Тағам өнімдерінің микрофлорасы	149
6.1.5.	Өсімдіктекті дәрі-дәрмектік шикізат микрофлорасы, фитопатогенді микробтар	151
6.1.6.	Өндірістік, тұрмыстық және медициналық зерзаттардың микрофлорасы	153
6.1.7.	Табиғаттың заттар айналымындағы микробтар рөлі	153
6.2.	Адам организмінің микрофлорасы	154
6.2.1.	Адам организмінің микрофлорасының маңыздылығы	158
6.2.2.	Дисбактериоз	160
6.2.3.	Қоршаған орта факторларының микробтарға әсері	161
6.3.	Қоршаған ортада микробтарды жою	164
6.3.1.	Стерилизация	164
6.3.2.	Дезинфекция	169
6.3.3.	Асептика және антисептика	176
6.4.	Санитарлық микробиология	180
6.4.1.	Су, топырақ, тұрмыстық заттарды микробиологиялық бақылау	181
6.4.2.	Ауаны микробиологиялық бақылау	182
6.4.3.	Тағам өнімдерін микробиологиялық бақылау	183
6.4.4.	Дәрілік заттарды микробиологиялық бақылау	184
7.	ТАРАУ. Инфекция туралы ілім	184
7.1.	Инфекциялық процесс және жұқпалы ауру	187
7.1.2.	Инфекциялық процестің сатылары мен деңгейлері	187
7.1.3.	Жұқпалы ауру туралы түсінік	189
7.2.	Инфекциялық процесс қоздырғыштары – микробтардың қасиеттері	190
7.2.1.	Патогенді, сапрофитті және шартты-патогенді микробтар туралы түсінік	190
7.3.	Патогенді микробтардың қасиеттері	191
7.3.1.	Микробтардың патогенділік факторлары	197
7.3.2.	Бактериялардың токсиндері	203
7.3.3.	Патогенділік факторларын генетикалық реттеу	212
7.4.	Қоршаған орта факторларының организмнің реактивтілігіне әсері	215
7.4.1.	Инфекциялық процесс пайда болуы және дамуындағы макроорганизм реактивтілігінің рөлі	215
7.4.2.	Макроорганизмнің реактивтілігіне биологиялық және қоршаған ортаның әлеуметтік факторларының әсері	220
7.5.	Жұқпалы аурулар сипатының ерекшеліктері	224
7.6.	Инфекциялық процесс түрлері	228
7.7.	Вирустарда патогенділік қалыптасудың ерекшеліктері, вирустардың жасушамен өзара әрекеттесуінің түрлері, вирусты инфекциялардың түрлері	231
7.8.	Эпидемиялық процесс туралы түсінік	240
7.8.1.	Жұқпалы аурулардың экологиялық –эпидемиологиялық классификациясы	244
7.8.2.	Конвенциялық (карантиндік) және аса қауіпті инфекциялар туралы түсінік	246
8.	ТАРАУ.Иммунитет туралы ілім және бейспецификалық тұрақтылықтың факторлары	247
8.1.	Иммунологияға кіріспе	247
8.1.1.	Иммунитеттің мәнісі және рөлі	247
8.1.2.	Иммунология - жалпы биологиялық және жалпы медициналық ілім саласы	248

---

---