Добавлен: 26.04.2024
Просмотров: 165
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Зерттеу нәтижелерінің негізділігі мен дұрыстығы келесілер арқылы анықталады:
- зерттеудің жетекші идеясы кешенді педагогикалық бақылауды өткізудің базалық ықпалдарын ашатын спорттық жаттығулардың теориясы мен әдістемесінің ережелеріне, оқу-жаттығу процесін оқыту мен жаңғыртуға негізделеді; гір көтеруші-спортшылармен жаттығу процесінің тұжырымдамасына; спортшылар дайындығының әр түрлі аспектілерін модельдеу принциптеріне негізделеді және басқа зерттеулердің эксперименттік деректері арқылы келісіледі;
- зерттеу спортшылардың дене дайындығын арттыру процесін тиімді басқаруға ықпал ететін модельдер құру мен модельдік сипаттамалар жасау қарқындылығының анықталған құралдары және генетикалық факторлары арқылы биологиялық процесс ретінде гір көтерушілердің іргелі дайындығы мен дене дамуына кешенді ықпалға негізделген;
- материалды жинау мен өңдеудің заманауи әдістері, сандық және сапалық әдістер, соның ішінде статистикалық әдістер қолданылды. Шыңғырлау аудандарының «Шыңғырлау» спорт клубы коммуналдық мемлекеттік мекемесі базасында 2020-2022 жылдар аралығында гір көтерушілердің әр түрлі топтары үшін тест нәтижелерінің қайталану мүмкіндігі экспериментке қатысқан репрезентативті іріктеуде (80 спортшы) дәлелденді.
Диссертация құрылымы. Диссертация аяқталған ғылыми зерттеу және Қазақстанның Жоғары аттестаттау комиссиясының талаптарына сәйкес рәсімделген. Оның құрылымы зерттеу пәні және логикасы арқылы анықталады және алға қойған міндеттерді шешуге бағынады. Диссертация 81 беттен және кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, тұжырымдардан, практикалық ұсынымдардан, библиографиялық тізімінен және қосымшалардан тұрады. Библиографиялық тізімде 95 дереккөз бар.
1-тарау. ЖАҢАДАН БАСТАП ЖҮРГЕН СПОРТШЫЛАРДЫҢ ДЕНЕ ДАЙЫНДЫҚ ДЕҢГЕЙІН АРТТЫРУ ПРОЦЕСІН ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕУ
Жұмыстың бірінші кезеңі зерттеу мақсатына сәйкес жүргізілді. Ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді талдау келесі негізгі бағыттар бойынша жүргізілді:
- 13-15 жас аралығындағы спортты жаңдан бастаушы гір көтерушілердің дене дамуының жас ерекшеліктерін талдау және зерттеу;
- спортты жаңдан бастаушы спортшылардың оқу-жаттығу процесін басқарудың негізгі принциптерін, құралдарын, әдістерін анықтау және зерттеу, сонымен қатар оның тиімділігін арттыру жолдарын анықтау;
- спортты жаңадан бастаған спортшылардың оқу-жаттығу процесін басқару тиімділігін арттыру құралы ретінде спорт практикасындағы модельдеуді әзірлеу және қолданудың теориялық-әдістемелік негіздерін зерттеу.
-
Жаңа бастап жүрген спортшылардың дене дамуының және дайындығының жас ерекшеліктері
Қазіргі білім беруді жас ерекшеліктеріне байланысты физиология, анатомия, педагогика және психологияны білмей елестету қиын. Оқыту мен тәрбиенің барлық практикалық материалдары солардың негізінде құрылған. Дене шынықтыру және спорт саласында Қазақстанда дене шынықтыруды, спортты және туризмді дамытудың мемлекеттік стратегиясын іске асыру шеңберінде дене шынықтыру процесі жаңартылуда. Дене тәрбиесі білім беру мемлекеттік стандарттарын әзірлеу кезінде адам дамуының кезеңділігі, гетерохрондығы мен сезімталдығы, тұқым қуалаушылық пен қоршаған ортаның ағзаға әсері, жеке акселерация, биологиялық және паспорттық жас, психикалық күйлердің уақытша құрамдас бөлігі, тұлғаның оң және теріс психикалық қасиеттері, психикалық процестердің сапалық және сандық жағы ескеріледі. Сонымен қатар, бұл ережелерді дене шынықтыру және спорт мамандары практикада үнемі қолданады. Бірде-бір дене шынықтыру сабағы, бірде-бір жаттығу сабағы, бірде-бір жарыс білімнің анатомиялық-физиологиялық және психологиялық-педагогикалық негіздерінің санамаланған элементтеріне негізделген тұрақты түзетулерсіз аяқталмайды [5,6,7,8].
Бұл жастағы дамудың өзіндік ерекшеліктері бар. Жасөспірімнің ересек адамның аналогы емес екенін ұмытпаған жөн. Ғалымдардың көптеген зерттеулері жасөспірімнің ішкі органдары мен жүйелерінде жыныстық жетілу кезінде үлкен жастағы ересектерден айтарлықтай өзгеше болатынын дәлелдеді. Балалық кезеңнің орнына жасөспірімдік шақ еріксіз келеді. Балалық кезеңді баланың біркелкі және тыныш өсетін даму уақыты ретінде сипаттауға болады. Жасөспірімдік және балалық шақ арасындағы айырмашылық барлық ағза жүйелерінің жылдам, секірмелі дамуында. Бұл құбылыстың дәлелі - бойдың тез өсуі, бала салмағының артуы, кеуде қуысы көлемінің өзгеруі, бұлшықеттердің айтарлықтай ұлғаюы және пішінінің ересек адамдікіне айналуы. Жасөспірімдік шаққа сондай-ақ, жүрек қызметі белсенділігінің артуы, орталық жүйке жүйесінің қызметіндегі елеулі өзгерістер тән. Жасөспірімдік кезең – спортты жаңадан бастаушы спортшының өміріндегі дене әлеуетін ашу жолындағы маңызды кезеңі, бұл кезде баланың дене және функционалдық мүмкіндігі жетіледі, тұлға мен мінез қалыптасады.
Сүйек жүйесі. Бұлшықеттер мен қаңқа тірек-қимыл аппаратын құрайды. Сүйектер бұлшық еттер арқылы қозғалысқа келтірілетін рычаг қызметін атқарады.
Адам дүниеге келгеннен бастап омыртқаның төрт физиологиялық қисығы бар. Өсу және даму процесінде омыртқа жотасының қисаюы өзгереді. Ересектерде омыртқа жотасының мойын қисығы орташа лордоз, кеуде қисығы – айқын кифоз, бел қисығы – айқын лордоз, сегізкөз бен құйымшақ қисығы – кифоз. Бапкерлер құрамының дұрыс және ұқыпты ықпалының арқасында әр түрлі салмақтарды қолдана отырып, спортпен шұғылданатын жасөспірім спортшылар спортпен шұғылданбайтын физикалық жағынан дені сау құрдастарынан физиологиялық қисықтары жағынан ерекшеленбейді.
Бірақ егер жас спортшы жаттығуларды дұрыс орындамаса немесе ұзақ уақыт бойы дұрыс жүріп-тұрмаса (мысалы, жаттығу кезінде бүкірейсе, сабақта дұрыс отырмаса), онда омыртқа бағанасында патологиялық өзгерістердің даму қаупі пайда болады.
Қарастырылып отырған жас кезеңінде сүйек тінінің құрылымында өзгеріс болатынын және бұл сүйектену процесі едәуір есейген жаста аяқталатынын ұмытпау керек. Осыны негізге ала отырып, 13-15 жас аралығындағы жасөспірімдердің жаттығу процесінде салмақтың артуын қатаң бақылау керек екенін айту керек. Дене жаттығуларын техникалық дұрыс орындамау, снарядты көтеру кезінде дұрыс қалыпта тұрмау штангалар, гір көтеру дағдыларына кері әсерін тигізуі мүмкін, сонымен қатар тірек-қимыл аппараты дамуының бұзылуына (бүкірлік, оң және сол иықтың әртүрлі биіктіктері, т.б.) әкелуі мүмкін. Тірек-қимыл аппаратының дамуына күнделікті өмірде де, жаттығу сабақтарында да тамақтану мен гигиеналық факторлардың дұрыс балансы айтарлықтай әсер ететінін атап өткен жөн [9,10,11,12].
Бұлшықет жүйесі. Спортты жаңадан бастаған спортшылардың дене шынықтыру жаттығулары кезінде бұлшықет жүйесінің үйлесімді дамуына ерекше назар аудару керек.
15 жасқа қарай ағзада бұлшықет тінінің дамуы аяқталады [13,14,16], оның түрі ересек адамның бұлшықетіне ұқсас болады. Бұл құбылыс жасөспірім кезінде салмақ түсіру жаттығуларын орындауға қолайлы фактор болып шығады. Айта кету керек, жасөспірімдерде сіңірлердің дамуы ересек спортшыларға қарағанда айтарлықтай әлсіз, бұл әр түрлі салмақтармен жаттығу жүктемесінің жоспарын анықтау кезінде ескерілуі керек. Жас гір көтерушілердің жаттығу процесіне акробатикадан, гимнастикадан, спорттық ойындардан және т.б түрлі жаттығуларды қосу сіңірлер мен байламдардың неғұрлым тиімді және толық дамытуға ықпал етеді.
Динамикалық және статикалық бұлшықет ширығуы бір-бірін толықтырады. Статикалық жұмыс істейтін бұлшықеттер «итеру» жаттығуын орындамас бұрын дененің бастапқы қалпын сақтайды, соның негізінде динамикалық жұмыс жүреді. Дененің бір қалыптан екіншісіне ауысуы қозғалыстардың нәтижесінде, басқаша айтқанда, динамикалық жұмыстың көмегімен жүзеге асады. Айта кету керек, дене жаттығуларының тиімділігі неғұрлым жоғары болса, жаттығу процесінде бұлшықет белсенділігінің аталған түрлері соғұрлым сапалырақ қолданылады. Осы жағдайды ескере отырып, жас гір көтерушілерді дайындаудың бастапқы кезеңінде статикалық және динамикалық сипаттағы жаттығуларды қолданған жөн. Бұл спорттық жетістіктердің одан әрі өсуіне оңтайлы негіз жасауға ықпал етеді.
Адамның қимыл-қозғалыс әрекеті қан айналымы, тыныс алу, жүйке жүйесіне және т.б. оң әсерін тигізеді, ал адам органдарының қызметі бұлшықет корсетінің күйі мен дамуына үлкен әсер етеді [17,18,19].
Жасөспірімдік кезеңде балалық шақпен салыстырғанда бұлшықет массасының өсу қарқындылығы артады. Бұл құбылыс жасөспірім кезіндегі бұлшықет массасының өсуі мен ұлғаюын ынталандыратын бүйрек үсті безі қыртысындағы андрогендер секрециясының көбірек түзілуіне байланысты. 8 жастағы ұл балалардағы бұлшықеттердің жалпы дене салмағына қатысты салмағы 27% құрайды, ал 15 жаста бұл көрсеткіш 33% дейін артады. Жасөспірімдерде иықтағы бұлшықеттер салмағының айтарлықтай артуы байқалады.
Жүрек-қан тамыр жүйесі. Көптеген авторлардың пікірінше, адамның жүрегі туғаннан 15 жасқа дейін 10 еседен астам ұлғаяды. Сондай-ақ, жүрек өмірдің әр түрлі кезеңдерінде әр келкі мөлшерде өзгереді. Ең қарқынды өсу туғаннан бір жасқа дейін және жасөспірімдік кезеңде болады.
Жыныстық жетілу кезінде жүрек көлемі 2 еседен астам, ал жалпы дене салмағы 1,5 есе артады. Жүрек көлемінің белсенді өсуі қан тамырларының дамуынан айтарлықтай асып түседі, нәтижесінде жүректің көлемі жасөспірімдік кезеңде анатомиялық жетілмеген қан тамырларының тесігіне сәйкес келмейді. Бұл сәйкессіздік жасөспірімдік кезеңдегі қан қысымының артуының себептері. Осыған сүйене отырып, осы жастағы кейбір балалардағы жоғары қан қысымын қан айналымы жүйесінің патологиясы деп қарауға болмайды [20,21,22,23].
В.Ф.Пилипконың пікірінше 10 жастағы ұл балаларда жүректің жалпы көлемі 130 см3, ал 13 жастағы ұлдарда 443 см3. 13-14 жастағы балаларда кәмелетке толмаған жүрек гипертрофиясы (жүрек бұлшықетінің ұлғаюы) жиі байқалады. Мысалы, бұл диагноздағы жасөспірімдерде жүректің диаметрі 12,4 см-ге жетуі мүмкін (норма 9,5-11,2 см). Жүрек бұлшықеті ұлғайған жасөспірімдер көбінесе дене дамуы жағынан басқа балалардан қалыспайды. Олардың даму процестері жүрегі қалыпты дамыған құрдастарымен бірдей, кейде олардан озып кетеді. Мұндай балалар жүрек аймағында ауырсынуды немесе ыңғайсыздықты сезінбейді. Қан қысымы қалыпты, бірақ кейбір жағдайда ғана 125-135 мм сын.бағ. дейін көтерілетін кездер болады. Кәмелетке толмағандардың гипертрофиясы көп жағдайда ізсіз өтеді. Жеке ықпалды және педагогикалық ақталған дене жүктемесін пайдалана отырып, салмақ түсіріп жасалатын жаттығуларда шектеулер қажет емес. Жеткіншектік жүрек гипертрофиясы бар спортшылар арнайы медициналық-педагогикалық бақылауға мұқтаж екенін есте ұстаған жөн.
Кішкентай жүрек кәмелетке толмаған жүрек гипертрофиясына қарама-қарсы. Жасөспірімдерде жиі астениялық конституция болады, яғни бой мен салмақ арасындағы үлкен алшақтық, ұзын бой, тар кеуде, ұзын және жіңішке аяқ-қолдар. Мұндай жүрекке шағын өлшем тән, ені қысқа болады және кеуде қуысының ортасына орналасады. Жүректері кішкентай балалар тез шаршайтынына жиі шағымданады, олардың бас жиі аурады, қарқыны төмен дене жүктемесі кезінде бас айналады, жүрегі қатты соғып, ентігеді. Мұндай балаларға дәрігерлік-дене шынықтыру диспансері дәрігерінің арнайы рұқсатынсыз белгілі бір салмақ көтеруді талап ететін спорт түрлерімен айналысу ұсынылмайды.
Жүрек соғу жиілігі адамның жынысына және жасына байланысты. Ұлдардың жүрегі сирек соғады, ал сол жастағы қыздардікі жиірек соғады [23,24,25,26].
Ағзаның өсуі мен дамуы кезінде жүрек соғу жиілігі төмендейді, ал жасөспірімдік шақта ол ересектердегідей болады.
Жасөспірімдік шаққа тән белгі - аритмия. Аритмия - жүректің қозуы мен жиырылу жиілігінің бұзылуы. Көптеген жасөспірімдерде жүрек жиырылу ырғағының ауытқуы тыныс алу фазаларымен байланысты. Дем алу кезінде жүрек жиі соғады және дем шығару кезінде керісінше сирек соғады. Аритмияның көріну дәрежесі мен жиілігі жасына байланысты өзгереді. Кіші мектеп жасында аритмия өте сирек кездеседі. Егер ол кездессе де оның ауырлық дәрежесі шамалы. Көбінесе бұл 13 жастан 14 жасқа дейін болады. 15-16 жас аралығындағы жасөспірімдер өте сирек, оқшауланған жағдайларда ауыр тыныс алу аритмиясынан зардап шегеді. Бұл жаста синусты аритмияның жеңіл және орташа дәрежесі байқалады [27,28].
