Добавлен: 26.04.2024
Просмотров: 198
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Тамыр соғу жиілігі - дененің жүктемеге (стресске) жауап беруінің ең ақпаратты көрсеткіші. Ол сыртқы тітіркенуге де, ішкі тітіркенуге де жауап береді. Мысалы, жаттығу залында немесе ашық ауада температура ауытқығанда, жүрек соғу жиілігі өзгереді. Қоршаған ортаның жоғары температурасы жүрек соғу жиілігінің артуына, төмендеуі – сирек соғуына әкеледі. Эмоциялық уайым шегу, толқу, стресс жүрек соғу жиілігінің күрт артуына әкеледі.
Жүрек соғу жиілігі тікелей бұлшықет белсенділігіне байланысты. Дене іс-әрекеті кезіндегі және оны аяқтағаннан кейін бірден жүрек соғу жиілігі минутына 185-200 соққыға жетуі мүмкін. Жоғары қарқынды бұлшықет жаттығуы кезінде ағза жасына сәйкес әртүрлі жауап береді. Бұл, ең алдымен, жоғары қарқынды бұлшықет қызметі кезінде ағзаны оттегімен жоғары деңгейде қамтамасыз ететін гемодинамикалық ығысулар жылдамдығының айырмашылығына байланысты. Жасы ұлғайған сайын бұл кезеңнің уақыты сөзсіз азаяды. Ересек жастағы топтарда жұмысқа кірісу кезеңі кіші жастағыға қарағанда қысқа және жылдамырақ. Бұл қан айналымын реттейтін жүйке механизмдерінің потенциалды лабильділігінің үлкен мүмкіндігіне байланысты, бұл функцияның басқа деңгейге лезде қайта құрылуын қамтамасыз етеді.
Жасы ұлғайған сайын бұлшықет жұмысының жоғарылауы кезінде жүрек соғу жиілігі артады. Мысалы, 15 жастағы жасөспірімдерде өсу қарқыны 72% құрайды. Жұмыс кезінде тұрақты жүрек соғу уақыты да жас ұлғайған сайын тұрақты түрде артады. Жас өскен сайын ағзаның қан айналымы жүйесінің ұзақ және тиімді жұмыс істеу қабілеті артады. Бұған жаттығу кезінде пульс тұрақтылығы уақытының жоғарылау бағытында өзгеруі ықпал етеді. Ересек жастағы балалардың жүрек соғу жиілігінің бастапқы деңгейге дейін қалпына келуі дене жүктемесі бірдей кіші жастағы балаларға қарағанда әлдеқайда жылдам жүреді [29,30].
Жас өскен сайын жүректің соғу немесе систолалық көлемі минутына қарағанда қарқынды түрде өзгеретінін атап өту маңызды, бұл пульстің жиілігі бір мезгілде төмендеуіне байланысты.
12 жаста соғу көлемінің көрсеткіші 41 мл деңгейінде. 13-16 жаста бұл шама 59 мл-ге жетеді.
13-16 жас аралығындағы жасөспірімдерде қанның минуттық көлемі 3,8 литрге сәйкес келеді, ал жасы ұлғайған сайын ол ұлғая түседі [31,32,33].
Әр түрлі авторлардың мәліметтері бойынша дұрыс қалыптасқан ересек спортшыларда жүректің минуттық көлемі 3,6-дан 6 литрге дейін өзгереді.
Минуттық соғу көлемі, адамның жынысына байланысты екені мәлім: бұл көрсеткіштер әйелдерге қарағанда ер адамдарда біршама жоғары. Егер минуттық көлемнің көрсеткіштерін қан қысымы көрсеткіштерімен салыстыратын болсақ, онда бұл көрсеткіштер арасында тығыз байланыс жоқ екенін атап өткен жөн. Систолалық көлемнің жоғары көрсеткіштерімен сәйкесетін артериялық қысымның төмен көрсеткіштері жазылады және керісінше.
Жүрекке жеткілікті қан ағымы және қалыпты қан ағымы келуі жағдайында жүректің минуттық көлем көрсеткіштері жүрек қызметіне тікелей байланысты.
Жүрек қызметінің артуы кезінде минуттық көлемнің көрсеткіштері ұлғаяды, тиісінше белсенділік төмендегенде олар да төмендейді. Бұл ағзаның барлық жүйелеріне жоғары талаптар қоятын бұлшықеттің белсенді жұмысы кезінде дені сау адамдардың жүрегінің сол жақ қарыншасынан қанның көлемі ұлғаятынын түсіндіреді. Жұмыс кезінде ересектердегі қанның минуттық көлемі жасөспірімдерге қарағанда әлдеқайда артатынын айта кеткен жөн.
Орташа қуатты дене жаттығуын орындау кезінде қанның минуттық көлемі көрсеткішінің артуы жүрек бір жиырылғанда итеріп жіберетін қан көлемінің ұлғаюынанан болады. Ағза жүйелерінің үлкен мобилизациясын талап ететін максималды жүктемелер кезінде жүректің минуттық көлемі тек соғу көлемінің ұлғаюынан ғана емес, сонымен қатар жүрек соғу жиілігінің жоғарылауына байланысты да артады. Ағза неғұрлым жас болса, дене қозғалыс кезінде балалардағы систолалық көлемнің шағын көрсеткіші соғұрлым тезірек жүрек соғу жиілігінің жоғарылауымен өтеледі, бұл қазіргі уақытқа қажет үлкен минуттық көлемді тудырады [34,35].
Жасөспірімдермен жұмыс істегенде жүрек жұмысының ырғағына қатты көңіл бөлу керек. Жүрек соғу жиілігі минутына 60-тан аз болса, жас спортшыда брадикардия (жүрек соғу жиілігінің төмендеуі) дамығанын көрсетеді. Жасөспірім кезідегі брадикардия әрқашан белгілі бір спортпен айналысудан болмайды. Дереккөздердің деректері бойынша 12-15 жас аралығындағы брадикардияны зерттеу оның жүрек-қан тамырлары жүйесінің теріс жұмысының көрсеткіші емес екенін көрсетті. Әдетте, брадикардиямен ауыратын жасөспірімдерге дәрігердің бақылауымен барлығымен тең дәрежеде спортпен айналысуға рұқсат етіледі.
Синусты тахикардия брадикардияға қарама-қарсы. Басқаша айтқанда, бұл жүректің тыныш күйіндегі соғу жиілігінің артуы. Тыныш күйдегі жүрек соғу жиілігі минутына 80 соққыдан (соғу минутына) асса, бұл тахикардияның дамуын көрсетеді. Кейде, сирек жағдайларда, пульстің жиілігі тыныш күйде минутына 100-125 соққыға жетеді. Тахикардия кішкентай жүрекке, жүре пайда болған және туа біткен жүрек ақауларына байланысты пайда болады. Тахикардиямен ауыратын жас спортшылар медицина қызметкерінің есебінде тұруы керек [36,37,38].
Тыныс алу жүйесі. Жастың және бүкіл ағзаның өсуіне орай өкпенің сыйымдылығы біртіндеп артады. Жалпы сыйымдылық бірнеше құрамдас бөліктерге бөлінеді. Өкпенің ең жиі өлшенетін сыйымдылығы – бұл адамның ең терең тыныс алудан кейінгі ең терең дем шығару кезінде шығаратын ауа көлемі. Бұл көрсеткішті өлшеу технологиясы тыныс алу қозғалысын ерікті түрде тереңдету қажеттілігіне байланысты. Өкпенің тіршілік сыйымдылығының көрсеткіштері жасөспірімнің жеке физикалық дамуына, сондай-ақ қоршаған орта жағдайларына, өміріне және тәрбиесіне байланысты ерекшеленеді. Бала неғұрлым үлкейген сайын, оның өкпе сыйымдылығы соғұрлым жоғары болады. Мысалы, 13 жаста балаларда өкпенің тіршілік сыйымдылығы 2000 мл болса, 15 жаста 2700 мл-ге жетеді [39, 40].
Сондай-ақ, өкпенің тіршілік сыйымдылығы баланың бойы мен салмағына байланысты. Сондықтан өкпенің сыйымдылығын бағалау кезінде жасөспірімнің физикалық дамуын ескеру қажет. Зерттеулерде – тіршілік көрсеткішін есептеу жиі қолданылады. Бұл баланың дене салмағының 1 кг-ға түсетін тіршілік сыйымдылығының миллилитрлік ауа мөлшері. Өкінішке орай, бұл есептеу әрқашан қанағаттанарлық нәтиже бере алмайды. Ең алдымен, бұл дамудың әр түрлі кезеңдеріндегі адам салмағындағы елеулі жеке өзгерістерге байланысты. Практика көрсеткендей, дене шынықтыру жаттығуларымен жүйелі түрде айналысатын балаларда өкпенің тіршілік сыйымдылығы спортпен айналыспайтын құрдастарына қарағанда әлдеқайда жоғары деңгейде. 13-14 жастағы балаларда орта есеппен 3-4 литр немесе одан да көп көрсеткіштер байқалады. Үлкен тіршілік сыйымдылығы төзімділігін дамытып жүрген спортшыларда болады. Мұндай спорт түрлеріне: жүзу, жеңіл атлетика, шаңғы жарысы, есу, су асытнда жүзу, марафондық жүгіру және т.б. Дене жаттығуларының әсерінен тұтастай алғанда ағзаның дамуы мен өсуіне байланысты жасөспірімдердің тіршілік сыйымдылығы артады. Сонымен қатар, жаттығу спорты кеуде қуысының қозғалғыштығын, тыныс алу қозғалыстарының ауқымын арттырады. Осыған байланысты тыныс алу ғана тереңдеп қоймай, сонымен қатар дем шығару да тереңдейді және мұның бәрі өкпенің тіршілік сыйымдылығының артуына ықпал етеді. Спорт мектептеріндегі немесе секциялардағы топтарды толықтыру кезіндегі іріктеуге көп көңіл бөлінеді. Көбінесе командаға жаттығу басталғанға дейін өкпесі құрдастарына қарағанда жақсы дамыған үміткерлер таңдалады.
Өкпенің тіршілік сыйымдылығын тыныс алу көлемі, дем алудың резервтік көлемі және дем шығарудың резервтік көлемі сияқты бірнеше құрамдас бөліктермен көрсетуге болады. Тыныш тыныс алу кезінде тыныс алу көлемі 15-20%, дем шығарудың резервтік көлемі 35-40%, тыныс алудың резервтік көлемі өкпенің жалпы сыйымдылығының 55-55% пайдаланады.
Жас ұлғайған сайын абсолютті мәнде тыныс алудың минуттық көлемі зат алмасу жылдамдығының артуына сәйкес артады. Спортшының 1 кг салмағына немесе бүкіл дене бетінің 1 м2 мөлшеріне байланысты өкпе вентиляциясының салыстырмалы мәндері жасына қарай төмендейді. Тыныс алу жасына қарай баяулап және тереңдейтіндіктен, тыныс алу көлемі желдетуге қарағанда көбірек артады.
Дене жұмысы жүктеме деңгейіне сәйкес тыныс алудың минуттық көлемін арттырады. Балалар жасы ұлғайған сайын қарқынды бұлшықет жаттығуын орындай алады және нәтижесінде өкпенің желдетілуі сәйкесінше артады.
Жаттығулар кезінде ағзаның жүктемелерге үйренуіне байланысты жасөспірімдер өкпенің желдетілуін азырақ арттыра отырып, ұқсас жұмыстарды орындай алады. Сондай-ақ физикалық дайын балалар спорт секцияларына бармайтын балалармен салыстырғанда жаттығу кезінде минуттық тыныс алу көлемін үлкен мәндерге дейін ұлғайта алады [32,33,34]. Балалар неғұрлым ересек болса, соғұрлым тиімді жаттығулар оларға әсер етуі мүмкін және жүктеменің әсерінен ағзасында үлкен өзгерістер болуы мүмкін. 14-15 жастағы жасөспірімдерде дене жаттығуымен айналысу ересектердегідей елеулі өзгерістерді тудырады. Бұлшықет қызметі кезінде тыныс алудың максималды шегіне жетуге болмайды (өкпенің максималды желдетуі деп аталады). Шын максимум 15-20 секундқа тыныс алуды саналы түрде тереңдету және жылдамдату арқылы ғана бекітіледі. Содан кейін нәтиже бір минут ішінде есептеледі. Өкпенің тіршілік сыйымдылығы мен максималды желдету көрсеткіштерін тек ересек балаларда, жасөспірім өзіне берілген тапсырманы түсінуге және орындауға дайын болғаннан кейін анықтауға болады. Әдебиетте тыныс алу қоры деген ұғым жиі қолданылады. Бұл тыныс алудың минуттық көлемі мен максималды желдету арасындағы айырмашылық.
Жас ұлғайған сайын тыныс алу шегі артады. Зерттеу нәтижелері бойынша 13 жаста өкпенің максималды вентиляциясы 59 л/мин, ал 15 жаста ол өзінде 75 л/мин. Максималды желдетуді бағалау үшін өлшем көрсеткіштерін сәйкес формулалар арқылы есептелген тиісті мәндермен салыстыру қалыптасқан. Бұл формулалар тыныс алуды ықтимал тереңдетуден, басқаша айтқанда, өкпенің тіршілік сыйымдылығынан және тыныс алуды қажетті (шекке жету үшін) жеделдетуден шығады. Дембо формуласы сияқты формула өкпенің максималды желдетуін литрмен есептеуге мүмкіндік береді. Бұл көрсеткіш 35-ке көбейтілген литрдегі өкпенің тиісті тіршілік сыйымдылығының жартысына тең. Еркін гипервентиляция кезіндегі тыныс алу шегінің көрсеткішіне байланысты желдетуді физикалық жұмыс кезінде де арттыруға болады. Жасөспірімдердің тыныс алу шегі спортпен шұғылданбайтын құрдастарына қарағанда жоғары. Тыныс алу шегі жиі тиісті мәннің 150-200% жетеді.
Өкпенің вентиляциясы альвеолалар мен атмосфера арасындағы газ алмасуға ықпал етеді. Дем шығарылған ауадағы көмірқышқыл газының пайызы ересек адамдікінен әлдеқайда аз. Сондай-ақ дем шығаратын ауадағы оттегінің пайызы ересек жастағы балаларға қарағанда жоғары. Айта кету керек, дем алатын ауадағы оттегін пайдалану пайызы да төмен. Бұл кіші жастағы балалардың өкпе вентиляциясы ересектердікіндей тиімді емес екенін көрсетеді. Бірдей көлемдегі дема алатын оттегі мен деммен шығарылатын көмірқышқыл газын өңдеу үшін жасөспірім ересек адамнан айырмашылығы, өкпені көбірек желдетуі керек. Бұл тәуелділікті тыныс алу эквиваленті деп аталатын мәнмен көрсеткен жөн. Ол тыныс алудың минуттық көлемін минутына оттегі шығынына бөлу және 10-ға көбейту арқылы алынған санға тең. Кейбір авторлардың зерттеулері бойынша тыныс алу эквиваленті баланың 1 айлығында 3,9-дан 14 жасында 2,5-ке дейін төмендейді.
10 жасқа дейінгі балалардағы желдету тиімділігінің жеткіліксіздігін жиі және таяз тыныс алумен түсіндіруге болады. Осындай жиі және таяз тыныс алу кезінде тыныс алу көлемінің маңызды бөлігін «өлі» кеңістіктің көлемі құрайды. Бұл жағдайда газ алмасуға нақты қатысатын ауа минуттық көлемнің аз бөлігін құрайды.
Нәтижесінде жасөспірім шығаратын ауа негізінен «өлі» кеңістіктің ауасынан тұрады және бұл ауада көмірқышқыл газының бөліну пайызы және шыққан оттегінің пайызы аз болады.
Жасөспірімнің қаншалықты жақсы дамығанына желдетудің тиімділігі тәуелді. Жасөспірімнің дамуына байланысты желдету көп немесе аз тиімді болуы мүмкін. Жас спортшылардың басым көпшілігі спорттық секцияларға бармайтын құрдастарына қарағанда өкпелерін әлдеқайда тиімді желдетеді. Жаттыққан балалардың спортпен шұғылданбайтын құрдастарына қарағанда оттегі тиімділігі мен дем шығаратын ауаға көмірқышқыл газын көп шығаратыны жиі байқалады. Дегенмен, көптеген жасөспірім спортшылардың зерттеулерін жүйелі түрде талдау кезінде олардың желдету тиімділігінің спортпен айналыспайтын құрдастарының деңгейінен ерекшеленбеуі байқалады. Дене қызметі кезіндегі зат алмасу көрсеткішінің артуы көбінесе өкпедегі ауаны тиімдірек пайдалануға әкеледі. Шаршау белгілері көрінген кезде немесе дайындығы аз жасөспірім үшін жүктеме тым көп болған жағдайда, оттегін пайдалану және көмірқышқыл газының бөлінуі азаяды.
Жоғары жүйке қызметі. Орта мектеп жасында орталық жүйке жүйесінің барлық жоғары құрылымдарында қарқынды даму байқалады. 13-15 жас аралығында аралық мидың дамуы жалғасады. Бұл жаста таламустың жүйке талшықтарының көлемінің қарқынды ұлғаюы, гипоталамус ядроларының дифференциациясы байқалады. 15 жасқа келгенде мишық ересек адамның миының көлеміне жетеді. Жасөспірімдерде жүйке жолдарының миелинизация процесі аяқталады. 13 жастағы жасөспірімдерде келіп түскен ақпаратты өңдеу, тез шешім қабылдау қабілеті, тактикалық ойлаудың тиімділігі артады, мінез-құлық реакциялары мен қозғалыс дағдыларына қарсылық ересек адамдікіндей болады. Жасөспірім балалардағы ми процестерінің біркелкі артуы 13-15 жаста ұлдарда кездесетін олардың жыныстық жетілу кезеңіне өту кезінде бұзылады. Бұл кезеңде негізгі ми қыртысына тежегіштік әсерінің әлсіреуі және қыртыс асты белсенділігінің жоғарылауы байқалады, бұл бүкіл қыртысты күшті қоздырады және жасөспірімдердің эмоционалдық реакцияларын арттырады. Мұндай өзгерістер ми қыртысының қозған және тежелген бөліктерінің жұқа мозаикасын бұзады, қозғалыстар үйлесімінінің бұзылуына ықпал етеді, есте сақтау мен уақытты сезінудің нашарлауына әсер етеді. Мінез-құлық реакцияларында оң жарты шардың рөлі артады. Шартты рефлекстердің қалыптасуы, динамикалық стереотиптердің өзгеруі және бекуі нашарлайды. Ми қыртысының мінез-құлық реакцияларына бақылаушы әсерінің төмендеуі өз құрдастарынан немесе ересек жолдастарынан әр түрлі жаман әдеттерді ойланбастан қабылдап алатын жасөспірімдерде иланғыштықтың артуына және өз бетінше әрекет ете алмауына әкелуі мүмкін. Жасөспірім бойының (ағзасының) өсуі мен дамуы оның қоршаған орта әсерлеріне үнемі бейімделуі, адамның барлық органдары мен жүйелерінің тиімді үйлесімін қамтамасыз ететін маңызды бейімделу механизмдерінің дамуы кезінде жүреді.