Добавлен: 26.04.2024
Просмотров: 200
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Жылдамдық-күш жаттығуларын орындау 12-14 жастағы балалардың тітіркендіргіш факторларды ажырату қабілетін жақсартады және ми қыртысындағы жүйке орталықтарының қозғыштығын арттырады [35,36,37]. Жыныстық жетілу кезінде орталық жүйке жүйесінің қозғыштығы айтарлықтай өзгеріп, оның белсендірек болатыны белгілі. Барлық қимыл-қозғалыс және сөйлеу реакциялар аяқтың, қолдың және кеуденің қажетсіз және шамадан артық қозғалыстарымен бірге жүруі мүмкін. Жыныстық жетілу кезіндегі балалардың мінез-құлқында тежелу процестеріне қарағанда қозу процестерінің айқын басымдығы байқалады. Көбінесе табиғаты мен күші бойынша жауап реакциясы тітіркендіргішке адекватты жауап қатпайды. Жасөспірімнің сөйлеуі баяулайды, сөздік қоры азаяды, сұрақтарға берген жауаптары, әдетте, қысқа, жинақы, стереотипті болады. Берілген сұраққа толық жауап алу үшін көбінесе қосымша жетекші сұрақтар қоюға тура келеді. Осыған байланысты жас гір көтерушілерге жаттығу жүргізу кезінде көрнекі түрде көрсете отырып сөйлеу әдісін кең ауқымда қолдану керек.
Жасөспірімдік шақта баланың миы тамақтану және оттегімен қамтамасыз етудің қолайлы жағдайында болмайтынын ұмытпау керек, өйткені бойдың өсуі жүрек-қан тамырлары жүйесінің дамуынан әлдеқайда алда. Сондай-ақ, бүйрек үсті бездері функциясының артуына байланысты қанға көп мөлшерде адреналин түседі, бұл өз кезегінде қан тамырлары тесігінің өзгеруін өршітеді. Дамудың бұл ерекшеліктері кейде тіпті жаттығу кезінде жас спортшылардың жүктемелері аз болып және жиі бас аурғанда жеңіл болдыруға (шаршауға) әкеледі. Жасөспірімдік шақ - бұл егде жастағы спортшылардың жас спортшыларға адекватты және мұқият қарауын талап ететін жоғары жүйке қызметінің үлкен күйзелісін тудыратын, ағзаны қайта күйге келтіретін жас кезеңі.
Орта мектеп жасында баланың құрдастарымен қарым-қатынасы маңызды рөл атқарады. Екі жаққа да қызықты, ортақ тақырыптар мен талқылау тақырыптары пайда болады. Бұл өте қиын жас кезеңі [38,38,40]. Жасөспірімге тән қоғамдағы спецификалық белсенділік ересектер қоғамының мінез-құлқын, нормаларын және құндылықтарын игеру бейімділігін арттырады.
Жасөспірім үшін басты құндылық – үлкендермен және құрдастарымен өзара қарым-қатынас жүйесі. Жасөспірім жастағы бала идеалға еліктеп, оны бейсаналы түрде ұстана бастайды, болашаққа ұмтылады. Жасөспірімге даралану процесінің күшеюі тән. Егер кіші мектеп жасындағы балалар үшін оқу әрекеті жетекші болса, ал орта мектеп жасындағы оқушы үшін ол қоғамдық қызметпен қатар жүзеге асырылатын, тұлғаның интеграциялық процестері жүретін екінші орындағы ортасы болып қалады. Жасөспірім өзін-өзі дәлелдеуге, өзінің өзгешелігін көрсетуге ұмтылады [41,42,43].
Орта мектеп оқушыларының эмоционалдық сферасына эмоционалдық қозғыштық, эмоционалды уайымның тұрақтылығы (олар ренішті ұзақ уақыт бойы ұмыта алмайды), сезімдердің қарама-қайшылығы тән (олар өз досын оның кінәлы әрі жазаға лайық екенін түсініп тұрса да белсенді қорғайды). Жасөспірімдер тек басқа балалар мен құрдастарының бағалауына ғана алаңдап қоймайды, сонымен қатар өзін-өзі бағалау да бала өмірінің маңызды құрамдас бөлігі. Олардың сыныпқа, топқа қатыстылық сезімі жоғары дамыған, сондықтан оған деген құрбыларының қарым-қатынасы, көзқарасы мұғалімнің көзқарасынан әлдеқайда құнды.
Өзін ересек адам ретінде көрсетуге ұмтылу жасөспірімдердің өзіндік сенімі мен өз бетінділігін дамытады, ересектерге деген сыни көзқарастарын қалыптастырады. Жасөспірімдердің сыншылдығын білдіруі олардың сөзге сенуге бейім еместігінде, олардың оқып-үйренетін барлық нәрсесіне логикалық негіздеме қажет.
Кіші мектеп жасындағы балалардың психикалық даму дәрежесі оларға орта мектеп жасында ғылым негіздерін жүйелі түрде зерттеуді бастауға мүмкіндік береді. Бұл мектептің орта сыныптарындағы оқытуға тән және бұл жасөспірімдердің ақыл-ой әрекетіндегі сапалы өзгерістерді анықтайды. Ақыл-ой дамуының шарты тек білімді қалыптастыру ғана емес, сонымен қатар ақыл-ой әрекетінің тәсілдерін көптеп меңгеру, оның көмегімен олар осы білімді меңгереді. Орта мектеп жасындағы балалардың ақыл-ой дамуының көрсеткіші тек ақыл-ой әрекетінің тәсілдерін меңгеру ғана емес, сонымен қатар оларды әр түрлі жағдайларда еркін қолдана білуі.
Жасөспірімдік кезеңдегі ақыл-ой әрекетінің күрделенуі қабылдау, түсіну, ойлау, есте сақтау, елестету (қиял), зейін сияқты психикалық процестердің одан әрі дамуы арқылы анықталады. Жасөспірімдердің затты қабылдаудағы алғашқы әсері маңызды рөл атқарады. Егер ол толық емес болып шықса және белгілі бір пәннің, оқу материалының елеусіз жақтарын бекітсе, онда бұл ақпараттың бұрмалануына, дұрыс қабылданбауына әкелуі және керісінше болуы мүмкін [44,45,46,47].
Жасөспірімнің ойлауы әлі де нақты-бейнелі сипатта. Білімді меңгеру кезінде олар үшін көрнекі материалдың маңызы зор. Бұл жаста құбылыстың мәніне енуге, оның себебін түсінуге, жеке заттар арасында байланыс орнатуға және т.б. ұмтылуы айқын көрінеді.
Жасөспірімнің ойлауын дамытудағы басты ерекшелік – бұл абстрактілі ойлауды меңгеру, оның барысында ол елеулі қиындықтарға тап болады. Оған тура тітіркендіргіштердің әсерінен құтылуға үнемі мүмкіндік бола бермейді және әдеттен тыс жағдайда объектінің маңызды белгісін бөліп алып, себеп-салдар байланысын да үнемі орната алмайды. Жасөспірімдердің ойлау қабілетін дамытудың дербес, сыншылдық сияқты қасиеттері пайда болады.
Жасөспірімнің оқу іс-әрекетінде еріксіз есте сақтаудың маңызы барған сайын азаяды. Еркін есте сақтау қабілетін дамытпай орта сыныптардың оқу бағдарламасына енгізілген үлкен көлемдегі білімді балалардың есте сақтауы мүмкін емес. Жасөспірім саналы түрде оқу материалын есте сақтау, сақтау және жаңғырту мақсатын қояды. Осы кезеңде есте сақтау түрлерінің ішінде сөйлеу-логикалық жады ең қарқынды дамиды. Жасөспірімнің есте сақтау қабілетін дамытудағы маңызды қасиет механикалық әдістермен салыстырғанда мәнді және таңдап есте сақтау тәсілдерінің рөлін арттыру [48].
Жасөспірімдердің зейіні жетіліп, ерікті болып келеді. Дегенмен, жасөспірімдердің зейіні (назары) кейде әсерлер мен уайымдардың көптігіне төтеп бере алмайды, ол бір нәрсеге зейінін шоғырландырады (назар аударады), соның салдарынан алаңғасарлық пен немқұрайлылық (аңғармау) пайда болады. Одан бөлек, жасөспірім кішкентай кезінде нашар қалыптасқан зейіннің салдарынан алаңғасар болуы мүмкін. Сондықтан орта сынып оқушыларының зейінін дамытуда оның оқу қызметін ұйымдастыру шешуші мәнге ие [49,50,51].
Бірақ зейінінде қанша кемшілік болса да орта мектеп жасындағы балалар физикалық және психикалық мүмкіндіктерінің артуына байланысты оны жақсы меңгере алады. Қызықты іспен айналыса отырып, жасөспірімдер ұзақ уақыт бойы тұрақты зейінді сақтай отырып, ынтамен жұмыс істей алады.
Жаттығу сабақтары процесінде жасөспірімнің зейінін басқара алу қабілеті де жоғары деңгейге жетеді: оның қарқындылығы, тұрақтылығы, көлемі, шоғырлануы артып, оны шоғырландыру және тарату қабілеті дамиды. Мұның бәрі жасөспірімдерге күрделі әрекеттерді орындауға мүмкіндік береді.
Жасөспірімнің дене қалыптасуы кезеңінен өтетінін ескере отырып, физикалық белсенділікті дозалаудың қатаң реттелген әдісін қолдану керек. Сондықтан дене қасиеттерін дамыту кезінде тірек-қозғалыс аппаратының, жүйке-бұлшықет аппаратының, психиканың, жүрек-тамыр жүйесінің жай-күйін және олардың дене белсенділігі процесіндегі өзара байланысын ескеру қажет. Демек, көбінесе дене дайындығы деңгейін арттыруға және дене қасиеттерін дамытуға бағытталған гір көтерушілерді дайындау гір көтеруге қойылатын талаптарды ескере отырып, жасөспірімдер мен жеткіншектердің жас ерекшеліктерін ескере отырып құрылуы мүмкін.
Шапшаңдық. Гір көтеруші үшін ең маңызды қасиет – шапшаңдық. Бұл дене қасиеті адамның қозғалыс әрекеттерін ең қысқа уақыт аралығында орындау қабілеті. Жылдамдық жүйке процестерінің қозғалғыштығына байланысты. Көптеген зерттеулер жасөспірімдердің негізгі физикалық қасиеттерінің жастық аспектісінде даму динамикасының маңызды заңдылықтарын анықтады. Мысалы, бір реттік қозғалыс жылдамдығының көрсеткіштері 7-9 жастан 13-15 жасқа дейін тез өседі (бір реттік қозғалыс жылдамдығы, бір орыннан секірудің ұзақтығы). 13-15 жаста шапшаңдық өз дамуының ең жоғарғы шегіне жетеді. Бұл бойдың өсуі мен жетілуі секілді табиғи процестерге байланысты. Осы жас кезеңінде шапшаңдықты дамытуға ерекше назар аудару керек. Шапшаңдықты дамыту үшін қолданылатын әрбір дене жаттығуы ең тез қарқынмен немесе соған жақын орындалуы керек.
13-14 жаста жеке қозғалыстарды орындау жылдамдығы көрсеткіштерінің мәндері ересектердің деректеріне жақындайды. Жеке қозғалыстардың жылдамдығын арттырудың ең жоғары тиімділігі 9-14 жаста тіркеледі [52,53,54].
Дене қасиетінің маңызды құрамдас бөлігі - шапшаңдық, бұл дене жаттығуларының жиілігі немесе қарқыны. Отандық мамандардың зерттеулері бойынша 13-14 жастағы жасөспірімдер қозғалыстың белгіленген қарқынын жақсы ұстап қозғала алады.
Шапшаңдықтың дамуы бұлшықетке берілетін жүйке импульсінің жүзеге асу жылдамдығы мен тиімділігіне, жүйке процестерінің қозғалғыштығына тікелей байланысты. Сондай-ақ, бұл дене қасиетінің көрінісі бұлшықет талшықтарының жиырылуының энергия көзі - аденозин үшфосфор қышқылының ресинтезін қамтамасыз ететін биохимиялық деңгейде өтетін реакциялардың жылдамдығымен тығыз байланысты.
Дене жаттығуларын жоғары жылдамдықпен тез қарқынмен орындау адамның бойы, дене салмағы сияқты морфологиялық ерекшеліктеріне ғана емес, сонымен қатар функционалдық ерекшеліктеріне де байланысты мүмкін болады. Сонымен, 13-14 жастағы балаларда бойының өсуі мен жүгіру жылдамдығының арасында тығыз байланыс бар. Мысалы, бойы ұзын жасөспірімдер дене жаттығуларын орындау кезінде осы қасиеті жағынан бойы қысқа құрдастарынан айқын артықшылықтарын көрсетеді. Жасөспірім жаста жыныстық жетілу деңгейі мен соған байланысты физикалық даму дәрежесі жылдамдық қабілеттерінің көрінуінде жетекші рөл атқарады [55,56,57].
Зерттеу мәліметтерін жинақтай келе, келесіні айтуға болады. Әр түрлі спорт түрлеріне маманданған мектеп жасындағы балалар үшін онтогенездегі қозғалыс шапшаңдығының артуы заңдылық. Бұл дене қасиетінің жекелеген көрсеткіштері балалық шақта ересектердікіне жақын мәнге жетеді. Жасөспірімдердегі шапшаңдықтың қарқынды дамуы олардың ағзасының жоғары пластикалығына, жүйке процестерінің қозғалғыштығына, шартты рефлекторлық байланыстардың салыстырмалы түрде оңай қалыптасуына тәуелді [58].
Қозғыштық пен жүйке импульстарының бұлшықетке берілу жылдамдығы тіпті бастауыш мектеп жасындағы балалардың жылдамдық қасиеттерін көрсетуге толық жеткілікті. Шапшаңдықты одан әрі жетілдіруге күш салынбаса, бұл қасиеттің дамуы 13–15 жаста аяқталады. 14-15 жаста шапшаңдықтың артуына негіз болатын жасқа байланысты функционалдық және морфологиялық қайта құрылымдау қарқыны төмендейді. Осыған байланысты жоғары жылдамдықтағы жаттығулардың тиімділігі де төмендейді.
Жылдамдық-күштік қасиеттер.
Әр түрлі жас кезеңдерінде жылдамдық-күш жаттығулары нәтижелерінің әр текті өсуі байқалады.
А.А. Васильев, жылдамдық-күш қасиеттерінің қарқынды өсуі 11-12 жастағы балаларда байқалатынын, ал 14-15 жаста ағзадағы жасқа байланысты функционалдық және морфологиялық өзгерістерден жылдамдық-күштің тиімділігі азаятынын айтады. 15 жылдан кейін жылдамдық-күш қасиеттерінің прогрессивті дамуына тек арнайы жаттығулар арқылы қол жеткізуге болады.
Жылдамдық-күш қасиеттерінің дамуы ұзындыққа және биіктікке секіру сияқты жаттығуларда толық көрінеді, олардың ең көп өсуі 12-13 жаста байқалады.
Белгілі бір жастағы жылдамдық-күш қасиеттерін зерттеуге арналған көптеген зерттеулердің нәтижелерін талдау [59] жылдамдық-күш қасиеттерінің дамуы сегіз жастан басталып, 14-15 жасқа дейін жалғасатынын көрсетеді. Сонымен бірге бұл деңгейдің күрт өсуі 12-15 жаста байқалады.
Кіші мектеп жасындағы балалардың жылдамдық-күш қасиеттерін дамытудың тиімді және пайдалы құралы 15 метрден 30 метрге дейін ең жоғары жылдамдықпен немесе оған жақын жылдамдықта жүгіру болып қалады. Бұл жаттығу айтарлықтай шаршатпайды. Бұл жаттығуларды орындау кезіндегі маңызды шарт – жеңіл қарқынмен жүгірудің табиғи түрлерінен айтарлықтай ерекшеленетін қозғалыстардың жоғары қарқынын және қанағаттанарлық эмоционалдық фонды сақтау.
13-15 жас аралығындағы балалардың дене қасиеттерінің даму кезеңдерінің хронологиясына сәйкес, жылдамдық-күш қасиеттерінің орташа жоғары өсу қарқыны бар сын кезеңдері 13-14 жаста болатыны атап өтілді. 14-15 жаста осы қасиеттің өсу қарқыны жоғары болатын сыни кезең байқалады.
Күш. Күш қасиеттерінің көрінісі бұлшықет талшықтарының қалыңдығына және олардағы азайғыш ақуыздардың құрамына тікелей байланысты. Функционалдық алғышарттарға келетін болсақ, олар әр алуан: қыртыс асты ядролары мен ретикулярлық формациядан тонустық әсерінің деңгейі, қимыл-қозғалыс нейрондарынан бұлшықетке келетін жүйке импульстарының жиілігі, сондай-ақ қозғалысқа қатысатын жүйке-бұлшықет бірліктерінің саны. Күш сияқты қасиеттің максималды түрде көрінуі үшін нәтижеге психологиялық ұмтылу, ерік-жігерлік қасиеттердің көрінуі де өте маңызды.
Күш қасиеттерінің дамуы үшін ең қолайлы функционалдық және морфологиялық алғышарттар 9-10 жаста жасалады. Жеткіншектердің динамикасында күш жаттығуларына жоғары сезімталдықтың екі сенситивті кезеңі бар: 8 жастан 11-12 жасқа дейін және 13 жастан 17 жасқа дейін [60].
15 жасқа дейінгі бұлшықет массасы жалпы дене көлемінің ұлғаюына пропорционалды түрде біртіндеп дамиды, жыл сайын 0,7-0,8% өседі, ал бұлшықет массасының өсуі күштің дамуынан біршама асып түседі.