ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 03.02.2024
Просмотров: 90
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау Университеті
Филология және педагогикалық институт
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
«Қазіргі қазақ тілі» пәнінен
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:«Модаль сөздердің мағынасы мен қолданылуы»
| Мамандық шифры | Оқу бөлімі |
| 5B011700-Қазақ тілі | Күндізгі |
Орындаған:_____________ Аманғалиева.М
Тексерген:______________Шахманова.Г.Ш
Бағасы:________________
Көкшетау,2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ......................................................................................................................3
1.МОДАЛЬ СӨЗДЕР ЖАЙЛЫ ТҮСІНІК.............................................................5
1.1 Қазақ тіл біліміндегі модаль сөздердің жалпы сипаттамасы............................5
1.2 Модаль сөздердің зерттелуі мен қалыптасу тарихы........................................13
2.ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНДЕ СӨЙЛЕМДІ ҚҰРУДЫҢ НЕГІЗГІ СИПАТЫ РЕТІНДЕ МОДАЛЬДІЛІК КАТЕГОРИЯСЫ..................................................14
2.1 Қазақ тіліндегі модальділік категориясының жасалу ерекшеліктері.............14
2.2Модаль сөздердің семантикалық құрылымы....................................................22
ҚОРЫТЫНДЫ........................................................................................................25
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР........................................................................27
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі:Модаль сөздер-мағыналардың тілдік табиғаты мен құрамы туралы қарама-қайшы пікірлер көп кездесетін модальділік категориясы сияқты басқа категория жоқ шығар. Авторлардың көпшілігінде мағына, функционалдық мақсат және тілдік құрылым деңгейі жағынан ең біртектес мағыналар бар, сондықтан модальділік категориясы біршама айқындылығын жоғалтады.Модальды сөйлемдерді модальдық белгілеріне қарай формалды грамматикалық жіктеуге негіз болады. Субъективті модальділігі бойынша бөлінген әртүрлі типтегі сөйлемдер формалды парадигмалық қатарды құрайды. Сөйлемдердің субъективті модальділігі жағынан айырмашылығы – сөйлем мазмұнының сөйлеуші тұрғысынан сенімділік дәрежесі – олардың формасы мен мазмұнының айырмашылығы. Шындықтың осы немесе басқа құбылысына бағытталған танымдық процесте сөйлеуші шындық туралы өз ойларының сенімділік дәрежесін бағалайды. Категориялық сенімділіктің субъективті модальділігімен сипатталатын кез келген гипотеза ақиқат қана емес, жалған да болуы мүмкін, өйткені сәйкес сөйлемде айтылған ойдың сенімділігін субъективті бағалау бұл ойдың қаншалықты ақиқат екендігіне сәйкес келмеуі мүмкін.
Курстық жұмыстың мақсаты: қазіргі қазақ тіліндегі модаль сөздер мәселесінің өзектілігін негіздеу;
-түрлі тіл ғалымдарының еңбектеріндегі модаль сөздер мәселесіне қатысты көзқарастарды зерттеу
-модаль сөздердің мазмұнын іріктеу арқылы анықтау;
-таңдалған модаль сөздерді талдап, мағыналық жағынан жіктеу;
-модаль сөздердің қолданылу үлгілері мен жиілігін ашу;
Курстық жұмыстың міндеттері:Жалпы модаль сөздер оның ішінде модальді сөйлемдегі орнын анықтау, түрлерін талдап, жіктелуін анықтау;
- Тіліміздегі модаль сөздердің жасалу жолдарын көрсету, дамыту.
- Модаль сөздердің жай және күрделі құрылымдарда кездесетінін дәлелдеу.
Курстық жұмыстың ғылыми жаңалығы:біріншіден, қазақ тіл біліміндегі модаль сөздер, модаль сөздердің тәжірибесімен байланыстыра жүйелі түрде зерттелуі болса, екіншіден, қазақ тіл біліміндегі модаль сөздің ғылыми-теориялық, құрылымдық мәселелері.Сөздіктегі сөздік мәселесі қазақ тіл білімінде алғаш рет зерттеліп отырғанын айта кеткен жөн. Бұл даму арқылы шағын оқу сөздігінің негізгі сөздік қорын анықтауға болады.
Курстық жұмысты зерттеу пәні: Қазіргі қазақ тілі
Курстық жұмыстың құрылымы:курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. МОДАЛЬ СӨЗДЕР ЖАЙЛЫ ТҮСІНІК
1.1 Қазақ тіл біліміндегі модаль сөздердің жалпы сипаттамасы
Модаль сөздер тілдегі модальдылық пен предикат құбылысымен тығыз байланысты. Предикативтілік сөйлем мазмұны мен шындық арасындағы жалпы қатынасты білдіреді. Ал сөйлемдегі хабардың ақиқатқа қатысы модальдық қатынас. Предикаттың кез келген түрі тілге тікелей қатысты, ал модальділіктің әртүрлі формалары сөйлеуге қатысты.
Модаль сөздер әдетте сөйлемнің негізгі тұрақты белгілерінің бірін, яғни хабар ырғағын, сөйлеушінің басқа модальдық қатынасын, ой тізбегін анықтайтын интонацияны қамтиды. Ал предикативтілікке келсек, ол сөйлеу бірліктерінің грамматикалық ұйымдастырылуын қамтамасыз етеді. Модальдылық – сөздер мен болмыс арасындағы қатынас түрлерін және хабарларды әртүрлі қабылдауды сипаттайтын семантикалық теория. Біз сандар, әдістер, құндылықтар туралы айтып отырмыз. 80-90-жылдары Сейілбек Исаев модаль сөздерді жеке сөз табы ретінде қарастырған. Ал Н.Оралбай модаль сөздерді жеке сөз табы ретінде қарастырмайды.
Сын есімдерді көмекші қатынаспен күшейтіп, олардың көмекші қызметін талдағанда «аналитикалық ф-да модальды категориялық көрсеткіш болғандықтан» модаль сөздер лексикаға кірмейді. Алмагүл Әлтайқызы модаль сөздерді көмекші етістіктердің қызметі ретінде қарастырды. Көмекші сөздердің семантикасында.
Сөйлемде айтылған ойға қарай объективті және субъективті болып бөлінеді. Объективті – сөйлемдегі хабардың ақиқаты тілдің сөз түрлендіруші форматтарына жақын рай категориясында беріледі. Ерте қыс бар. Ол жақта қыс ерте келетін сияқты. Бірқатар түркі тілдеріндегі модаль сөздер негізінен көмекші сөздер тобына жатады. Модаль сөздер әдетте фонологиялық (етістіктің шақтары және олардың аналитикалық формалары), синтаксистік (әр түрлі сөйлем түрлері) сияқты барлық модальдық құралдармен тығыз байланыста қолданылады. Модаль сөздер басқа да көмекші сөз таптары сияқты ұзақ мерзімді сөздік құрамының грамматикалық дамуы барысында дербес сөз таптарына дараланды. Мысалы, мен білемін, кім білсін, ұқсайды. Модаль сөздер диалогта субстанциялық және предикаттық қызметін жоғалтқан бағыныңқы сөйлемнің баяндауышынан да туады. Модаль тіркестер де сол модальды сөздерді жасау арқылы жасалады. Көмекші сөздерді зерттеу толық тұлғалы сөздердің грамматикасымен тығыз байланысты. Грамматикалық мағынаны білдірудің ерекше лексикалық құралы тек материалдық мағынасын жоғалтқан, модальдық семантикасы бар сөздер бола алады. Мұндағы модаль сөздер сөздік ретінде тек сөздерден тұрады. Модаль сөздердің семантикасында номинативті мағына да, ондай айқын ап та, яғни «эмоционалды лексика» да болмайды. Модаль сөздер тілдегі модальдылық және предикаттылық құбылыспен тығыз байланысты. Модаль сөздер, басқа барлық көмекші сөз таптары сияқты, ұзақ уақытқы лексика грамматикалық даму процесінде дербес сөз таптарына дараланып шықты. Бұған мысалы білем, кім біледі, әлпеті сияғы. Модаль сөздер сондай ақ заттық мәнін және диалогта предикаттық функциясын жоғалтқан бағыныңқы сөйлемнің баяндауышынан да пайда болады. Модаль сөз тіркестері де сол модаль сөздердің жасалу жолымен пайда болды. Көмекші сөздерді зерттеу өз алдына толық мағыналы дербес сөздердің грамматикалану проблемасымен тығыз байланысты. Модаль сөздер лексика-семантикалық мағынасына қарай 8 топқа бөлінеді.1)болжал мәнді–сияқты, сыңайлы, қисыны, кәдік, болар. 2) міндеттілік–керек, қажет, тиіс,лазым, болу керек сөздердің қатысуымен жасалатын –у керек, -у қажет, -мақ керек. 3)біреудің сөзі дерек негізінде айтылатын сөздер–көрінеді, екен. 4) қостау,растау – рас, расында, шынында анығыда. 5)қалау, тілек – -са,(се) екен, -са(се) дейім, деймін ана-қ фор-т. 6) Күдік, күман- -ра ма екен, -са неғылсын, кім біледі.7) айтылған ақиқаттылқта нақтылайтын –«де» деп айтады, деп естиді. 8)нық сенімділікті білдіретін –әрине, әлбетте, әлбеттемен.[1]
Келер шақ-сөйлеушінің хабаралауынан кейін болатын қимыл-әрекетті білдіреді. Осы келер шақта қолданылған етістіктер қимылдың жасалуын нақ білдірсе (келеді), басқалары қимылдың жасалуын дүдәмал білдірген. Бұл келер шақтағы етістіктердің мағынасында айырма болатынын байқатады. Осымен байланысты келер шақтың бірнеше түрі бар, олар: ауыспалы, болжалды, мақсатты.
Ауыспалы к.ш.-осы шақ және өткен шақпен жасалу жолы бірдей, мағынасы контекст арқылы ажыратылатын шақ. –а,-е,-й
Болжалды к.ш.-формасы алдағы уақытта істелетін амал-әрекетті атайды, бірақ ол амалдың жүзеге асу-аспауы күдікті, екі талай екені аңғарылады. Ал форманың өзі есімшенің келер шағының –ар (-ер, -р) жұрнағы арқылы етістіктің жалаң және күрделі негіздерінен жасала береді.
Мақсатты к.ш. – формасы амал-әрекеттің алдағы уақытты шүбәсіз, күдіксізжүзеге асатынын көрсетеді.
Үстеу, мағыналық топтары.Үстеу - түрлі-түрлі мағынада қолданылатын сөз табы. Өйткені ол қимылды әр тұрғыда сипаттайды, оған қимылдың жасалған орны, жасалған мезгілі, қимылдың жасауының алуан түрлі сапасы, қимылдың жасалу мақсаты, себебі сияқты түрлі мағыналар кіреді. Сондықтан Мезгіл үстеулері - қимыл атаулының шындық өмірде жасалуы белгілі бір мезгілге қатысты болады. кеше, бүгін, ертең, былтыр, биыл, түнімен, күнімен, түнде, енді, әуелі, жаңа т.б. Қашан? қашаннан? деген сұрақтарға жауап береді. Мекен үстеулері- бұл үстеу түрі қимылдың не әрекеттің орнын білдіреді: жоғары, төмен, жолшыбай, әрі, бері, ілгері, алда, артта т.б. Қайда? Қайдан? Мөлшер үстеулері – қимылдың мөлшерін білдіреді: әрең, жете, қирай, сонша, мұнша, онша, соншалық, мұншалық, осыншалық, қыруар, едәуір, осынша т.б.қанша? Қаншалық? Қаншама? Сын-бейне үстеулері- қимылдың қалай жасалғанын суреттеп көрсету: азар, дереу, осылай, ойша, бірден, бірге, жылдам, біртіндеп, ескерте, қазақша, ауызша, өзінше, әлінше, көзімше, біржола, қолма-қол, бетпе-бет, шалқасынан, етпетінен, қаннен қаперсіз т.б.Қалай? Қайтіп? Қалайша? Кімше? Неше?.Мақсат үстеулері - қимылдың қандай мақсатпен жасалғанын білдіреді: әдейі, әдейілеп, жорта, қасақана, жори. Қимылдың жасалу мақсатты түрлілігі сөйлемде анық байқалады. Неге? Не үшін? Себеп-салдар үстеулері- қимылдың себебін білдіреді: босқа, құр босқа, бекерге, амалсыздан, тектен-текке, аққұла, лажсыздан. Неліктен? Не себептен? Топтау үстеулері- қимылды жасаушылардың топ-топ болып жасайтынын білдіреді: екеулеп, ондап, жүздеп, он-ондап, миллиондап т.б.Нешеден? Қаншадан? Нешеуден? Қалай-қалай? Күшейту үстеулері - қимылды те күшейтіп я өте солғындатып көрсетеді, олар саны жағынан тым аз: мейлінше, әбден, ылғи, кілең, өңкей, сәл, мұншалық, барынша т.б. Қимылдың сапасын я өте күшейтіп, я өте шегіне жеткізе төмендетіп көрсететін үстеудің түрі күшейткіш үстеу деп аталады.
Етістіктің жақ категориясы –қимылдың субъектісін көрсететін категория. Жақ категориясы қимылдың субъектісін үш жақ арқылы көрсетеді.1 жақ – сөйлеуші,2-жақ – тыңдаушы, 3 жақ – бөгде адам.Тілде осы үш жақтың әрқайсысының мағынасын білдіретін жіктік жалғаулары бар.Олардан басқа қазақ тілінде 2-жақтың сыпайы түрінің тағы жалғауы бар. Қазақ тілінде ж.ж.3 түрлі: 1.ж.ж. қысқа түрі; 2. Толық түрі. 3. Бұйрық райдың ж.ж.
Қимыл есімі.Қимыл атауы істің я әрекеттің нақтылы процесін білдірмей, тек оның атауы ретінде қызмет ететіндіктен, онда шақтық ұғым болмайды. Қимыл атауы семантикасы жағынан да, түрленуі жағынан да етістіктен гөрі зат есімге жақын. Сол себептен қимыл атауына, қолданылу ыңғайына қарай, есімдерге тән көптік, тәуелдік, септік жалғаулары жалғана береді, бірақ оған еш уақытта жіктік жалғауының қосымшасы жалғанбайды. Мысалы: сендердің бүгін келулерің қажет, мына киноны көрулеріңізге болады. Қимыл атауына –лы, -сыз, -лық, -шылық, -ыш, -дайтәрізді елгезек жұрнақтар қосылып, туынды есімдер жасала береді. Мысалы: жазушы, байлаулы, айтушы, естуші, жалғаулық, орауыш, айтудай-ақ айтты т.б.
Етістік негізінен –у жұрнағы арқылы туған кейбір формалар қимыл атауы ретінде жұмсауларымен қатар, субстантивтеніп, адьективтеніп зат я сын есімдер қатарына көшкен. Бұл құбылыс – қимыл атауының есімге жақындығының айғағы. Мысалы, бұрау, жамау, құрау, көсеу.. Қимыл атауы, сөйлеу талабына лайық тиісті жұрнақтар мен жалғаулар қосылып түрленуіне орй өзге де негізгі және көмекші сөздерментіркесуіне қарай, сөйлемде дербес мүше де бола алады, күрделі мүшенің құрамына да ене береді.
Зат есімнің көптік категориясы,берілу жолдарыНақтылы лексикалық мағынасына орай зат есім сөйлем ішінде не жекеше не көпше түрде қолданылады.Зат есімдерді жекше,көпше деп аталатын екі топқа айыра көрсетуге негіз болатын ең басты грамматикалық сыртқы белгі оларға көптік жалғауының жалғануы.Көптік мағынаның арнаулы қосымша арқылы пайда болуы негізінен алғанда,көптік жалғауының қызметіне байланысты.Көптік жалғауы жалғанған зат есімдер көптік мағынамен қоса,өзінің бастапқы дексикалық мағынасына орай сөйлем ішінде мынадай мағыналарға ие болады:Нәрсенің өз алдына дербес дербес санап көрсетуге болатын бөлшектерден тұратындығын көрсетеді:өзендер,ыдыстар.
Көптік жалғауы өзі жалғанған зат есімдерге молшылық,қисапсыз көптік секілді мағыналарды үстей алады:сулар,үгінділер.
Зат есімге көптік жалғауы жалғанғанда бұдан кейін пайда болатын басты бір мағыналық реңк белгілі бір адамдардың тобын,жиынтығын білдіру:жастар.