ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 03.02.2024
Просмотров: 92
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
формаларымен байланысты, тіпті ішінара тоғысады» [5] деп қорытындылайды.
Бұл мәселе Е.Милосердованың талдауында шешілген: «Субъективті-модальдық құндылықтар хабарламаның экспрессивтілігімен, экспрессивті бояуымен, оның эмоционалды бағалануымен тығыз байланысты» [6].
Шынында да, негізгі лингвистикалық деректерге сүйенсек, модальділік категориясы өзінің даму сатысында әрқашан контексте эмоциямен байланысты. Істі бағалауда субъект өз көзқарасын білдіреді, ал басқа субъект басқаша әрекет етеді. Қабылдау, мақұлдау-мақұлдау, сену немесе сенбеу, болжау, күдік, болжау түрлі эмоциялық реңктермен қатар қолданылады. Эмоционалды-экспрессивті тон бағалауда субъектінің қатынасын өзгертеді. Демек, астарлы эмоция бар, эмоция әрқашан модальды реңктермен байланысты. Эмоция мен модальділік категорияларын бір-бірімен байланыссыз деп есептейтіндер бұл заңдылықтардың құрылымдық синтаксис тұрғысынан сипатталуынан деп ойлайды.
Модальдылық категориясында қарастырылатын бекіту немесе мақұлдау, сену немесе сенбеу, күдік, мүмкіндік, болжау реңктері кейде арнайы грамматикалық операциялармен дараланбай, эмоционалдық құрылымдардың мағынасын көрсетеді. Мысалы, мазақ ету эмоциясында субъектінің басқа субъектінің әрекетіне қалай қарайтынын түсіну қиын емес. Дәл осылай ақпаратты қабылдауға қуана қарайтын субъектінің ішкі оң көзқарасын ажыратуға болады. Сондықтан реніш пен қуаныш сезімдерінің астында реніш немесе мақұлдау, қуаныш-мақұлдау сияқты эмоционалды-модальды реңктер қатар қолданылады. Сондықтан эмоциялар мен модальдық реңктер ішкі қажеттіліктен туындайтын құбылыс ретінде әрқашан бірлікте болады. Тілдік деректер негізінде талдап көрейік. «Мағаш үнсіз отырған Абайды күтіп отыр, енді жігіт бірдеме ойлап тапты.
– Ұмытылған зұлымдықты, зұлымдықты тоқтатасың. Қасқойдың бір уайымы – ағаң екеуің қасында отыр. Бұл туралы уайымдаудың қажеті жоқ. Ұят саған! Ел жылайды, ел жылайды. Менің азаптарым үшін мені емде, мені кім жұбатады!? Дұрыс сөз – «шөп тасимыз»! Бар болғаны. Алайда, Әзімбайлардың бұдан басқа тағылымы да, жауабы да жоқ... (Абай жолы, 5 том, 26-бет). Әзімбай мен Тәкежан наразылық білдірген осы тұрғыда Абайдың алғашқы екі тақырыпқа берген бағасы айқын көрінді. Эмоциялық реңктердің астарында құптамау, қанағаттанбау реңктері ашылып, дараланады. Бұдан эмоция мен модальділік категорияларының ішкі үйлесімділік пен бірлікте дамитынын көреміз. Модальдылық категориясының әртүрлі реңктері эмоционалды түстермен толықтырылып, күшейеді.
Бұл бағытта сіз грамматикадағы кейбір зерттеулерді көре аласыз. Ғалым И.Р.Гальперин модальділік категориясын функционалды синтаксис аясында қарастырды. Автор объективті модальділік пен субъективті модальділіктің аражігін ажыратып, субъективті модальдікті тұтас мәтіннің құрылымын талдау арқылы талдауға болатынын айтады. Ғалым субъективті модальділіктің функционалдық сипатын ажыратпайды: эпитеттер, салыстырулар, анықтамалар, детальдар топтастырылып, магнит өрісін құрайды, – деп түйіндеді [6; 119]. Кіріспе сөз қызметін атқаратын сөз тіркестері мен жеке сөздер де өзінің үйреншікті мағыналарын және белгілі бір сөйлемге қатыстылығын сақтай алады, мысалы: Модаль сөздер жөндеу жұмыстары он күн ішінде аяқталады;. Бұл жағдайларда көшбасшы болып қалады, ал сенімділік, әдістеме, өкінішке орай, зат есім болып табылады және оларды модаль сөздерге сөйлеудің ерекше бөлігі ретінде қосуға негіз жоқ. Сонымен, кіріспе сөздер модаль сөздерге қарағанда көлемі жағынан үлкен сөздер мен сөз тіркестерінің синтаксистік категориясы болып табылады.
Модаль сөздердің,кейбірі ғана модаль сөздер болып табылады, яғни қатыстырылған сөйлем мүшелерімен байланысын жоғалтып, кіріспе сөз ретінде тізбектей жұмсалады. Оларды осы сөйлем мүшелерімен байланыстыра алмау жоғарыда түсіндірілгендей мағына мен грамматикалық қызметтің күрт өзгеруіне байланысты. Бұл сөздердің категориясы шағын. Оның шектелуі де жиі қолданылатын модаль сөздердің кейде лексикалық бос сөздерге – паразиттерге айналып, сөйлеуге кедергі келтіріп, соның салдарынан ерекше фонетикалық деформацияға ұшырауынан. Бұл олардың энклитика немесе проклитика деп аталатын бөлшектерге айналуына әкеледі: олар қауесет арқылы сөйлейді және т.б. Бірқатар түркі тілдеріндегі (соның ішінде қазақ тіліндегі) модальдық мәтіндер резервтік мәтіндер тобына жатады. Ол сөйлеушінің шындық идеясының байланысы туралы көзқарасын анықтайды. Модальдік мәтіндер жеке лексика-семантикалық, грамматикалық топта ерекшеленеді және тілдерде олардың жасалу тәсілдері біртектес емес. Олар, мысалы, орыс тілінде тек сын есімдер негізінде ғана емес («енгізілген») қызметтер, сонымен қатар сын есімдер мен қысқартылған қызметтер негізінде де дамып, дараланады. Ал түркі тілдерінің көпшілігінде алдыңғы қатарлы орыс дәуірінде әдеби тілдің зорлық-зомбылықпен дамуына байланысты жазу автономды қосымша лексикографиялық қор ретінде қалыптаса бастады. Модальдік мәтіндердің жалпы модальділігі, табиғаты, әсіресе бұл тілдерде әлі нақты танылған жоқ. Осылайша, бұл белгілердің сандық мәні қазіргі уақытта өзгеруде. Модальдік мәтіндер мен модальдық тирадалардың нақты семантикасы жоқ. Олардың семантикасы модальділіктің грамматикалық мағынасымен астасып жатады. Осы тұрғыдан алғанда, модальды мәтіндер мен етістіктердің рай категориясы әдетте біртекті болады. Себебі, райлар әлі күнге дейін сөйлеушінің әсер етудің ақиқаттығын немесе жалғандығын жеке бағалауын ұйымдастырудың, яғни сөйлемнің модальділігін білдірудің морфологиялық әдістемесі ретінде қарастырылады.
Модальдік, сөйлемде бірінші рет орын алады. Сөйлемнің модальділігі тілдің негізгі негізгі категорияларына жатады. Бұл өте түсінікті және мүмкіндігінше әртүрлі. Жаңалық – хабардың шындыққа қатынасы. Біріккен модальды мәтіндер, олардың лексикалық-семантикалық ерекшеліктері прогрессивті бірлескен тіл білімінде, мәселен, қазақ тіл білімінде маңызды мәселелердің бірі ретінде қарастырылады. Одан кейін предикат септігі, синтаксистік құрылымның түбірі берілген модальділіктің мәні болып табылады.
Модаль сөздер тілдегі модальділік пен предикат құбылысымен тығыз байланысты. Предикативтік сөйлем мазмұнының шындыққа ортақ байланысын (қатысы) білдіреді. Ал сөйлемдегі хабардың ақиқатқа қатынасы модальдық қатынас болып есептеледі. Яғни, сөйлеушінің бұл жаңалықты қалай жүзеге асыруы, қалай суреттеуі, ақиқатты қалай көруі – модальдық қатынастың мәні осында
Ал предикат – бәрінен бұрын тілдің заңдылықтары мен заңдылықтарына сәйкес ойдың қалыптасуына байланысты қасиет. Осының салдарынан, бірақ олар тығыз байланысты, олардың арасында маңызды айырмашылықтар бар. Модальдік, әдетте, сөйлемнің жетекші идеясын, яғни хабар ырғағын және сөйлеушінің басқа модальды қатынасын анықтайтын интонацияны қамтиды. Предикаттың конфигурациясы қандай болса да, бәрі тілге тікелей байланысты, ал модальділіктің барлық түрлері сөйлеумен (сөйлеу актісімен) байланысты.
Модальдік сөйлемде бірінші рет орын алады. Сөйлем модальділігі жетекші тіл категорияларының бірі. Бастапқыда ол дәлірек формада және интонацияның барлық түрлерінде беріледі. Модальдік әлі де вербальды райдың синтетикалық және аналитикалық формаларын болжайтын барлық мағыналар мен реңктер арқылы беріледі. Ол инфинитивтер мен зат есімдердің құрамымен, модальдық қызметтерімен де көрінеді. Қорыта айтқанда, модальділік – тіл мен сөйлеудің әртүрлі деңгейінде көрінетін жеке сала, грамматикалық мағыналар жүйесі. Осылайша, сөйлемдегі хабар іс-әрекетін ақиқатқа жеткізу бейтарап модальділік, ал сөйлеушінің хабарға білдіру ісі тұлғалық модальділік болып саналады. Үлгі: Қыстың мерзімінен бұрын басталуы (мақсат). Онда қыс ерте келетін сияқты
Бұл пікірді Ю. Шведова сөйлеу негізінде модальділік категориясының функционалдық сипатын талдайды. Автор кейде контексте объективті модальділік пен субъективті модальдылықты (яғни, бір мақсатта қолданылғанда бірлік) ажырату қиын болады деген қорытындыға келеді:
Бұл категорияның мәтінмен байланысты қарастырылуы кейінгі еңбектерде де айтылады. Бұл пікірлер модальділік категориясының ауқымдылығын, күрделілігін дәлелдеп, оның белгілері жеке сөйлемнен мәтін құрылымына дейін таралатынын көрсетеді.
Сондай зерттеулердің бірі Ю.В.Овсейчиктің еңбегі. Автор модальдылықты функционалды-семантикалық бағытта зерттеп, оны «ерекше семантикалық кеңістік құрайтын функционалды-семантикалық сипаттағы категория» ретінде бағалайды [3].
Сонымен, модальділік категориясын контекстік деңгейде қарастыру жаңа жаңалықтарды анықтауға, бұл заңдылықтың басқа құбылыстармен байланысын анықтауға, кейде модальділікке қатысы жоқ деп саналатын бірліктердің қызметін талдауға мүмкіндік береді.
Мұндай құрылымдар бар сұрауларды қамтиды. Бұл сөйлемдердің модальділікке қатысы туралы тіл білімінде әртүрлі пікірлер бар.
Т.П.Ломтев өзінің «Предложение и оның грамматикалық категориялары» атты еңбегінде модальділік категориясында қарастырылатын қосымшаларды ажыратады. Автордың пікірінше, сұрақ-жауап, мақұлдау немесе бекіту реңктері модальділік категориясына жатпайды. Бұған автор:
«Сөйлемнің модальділік категориясынан сұрақ-жауап мағынасын алып тастаймыз, сондықтан сұрақ ұсынылған сөйлемнің сипатын өзгертпейді» [4]. Біздің ойымызша, Т.П.Ломтев мәтіннен тыс мәселелерді жеке сипаттаудан осындай қорытынды шығарған. Лингвистикалық деректерге қарағанда сұраулы сөйлемдер мәтін контексінде модальдық реңк тудыратын белсенді құрал ретінде көрінеді. Мәселе мынада: қос партиялық тек сұрақ функциясымен шектеледі. Оқыған кезде сұрау тіркесінің астында модальдың әртүрлі реңктері пайда болады. Мысалы, сұрақ-күдік, сұрақ-бекіту, сұрақ-қабылданбау, сұрақ-өкініш, сұрақ-болжау, т.б.
Бірақ мұндай модальдық реңктер сұраулы сөйлем мәтініндегі басқа сөйлемдермен мағыналық және құрылымдық жағынан қарастырғанда ғана танылады, бұл жалпы құрылымның маңыздылығын дәлелдейді. Сұраулы сөйлемдерге модальдық реңктерді қосу қызметін келесі контексте талдауға болады. Сұрау есімдері бір жағынан контексттің құрылымдық үйлесімділігін сақтаудың негізі болса, екінші жағынан олар «күдіктің» модальдық реңктерін талдаудың негізгі белгісі қызметін де атқарады. Мысалы:
Сыртқары сəл ығысып, алыс тұрып,
Өзімді өзгелермен салыстырып,
Қараймын бөтен көзбен өз ісіме,
Үңіліп суретшідей сөз ішіне:
Өнерім құдіретіне дір етті кім?
Дəл басып таба алдым ба жүрек қылын?
Бояуын қалыңдатып алмадым ба?
Бар ма екен жұрт танырлық таңба мұнда?
Ой көп пе, үміт көп пе, сезім көп пе?
Əлсіреп қалғандығым сезілмеп пе?(С.Иманасов)
Сұраулы сөйлеу құрылымы арқылы субьектінің ішкі ойлары мен өмірлік көзқарастарын сипаттайды және тыңдаушымен бағаланады. Міне, рейтингтің модальды көлеңкеленуінің белгілері. Екіншіден, сұрақтар модальдық реңкті күшейтуге және өзгертуге қызмет етті. Бұл субъектінің ішкі күдігін көрсетеді. Соның нәтижесінде субъект аралық қатынастан (ақын мен оқырман) ерекшеленетін субъективті модальдық реңктерді және субъектінің көзқарасын сипаттайтын объективті модальдық реңктерді байқаймыз. Грамматикалық үлгілерге контекстің ықпалын асыра көрсету. Бұл барлық айырмашылықтар мағыналық және құрылымдық байланысқан сөйлемдердің тізбегін бұзбай контекстік талдау арқылы сипатталады дегенді білдіреді.
Сұрақтар сияқты идиоматикалық тіркестер модальдық реңкті анықтау үшін де, эмоцияны ажырату үшін де бірлік ретінде қолданылады. Идиомалардың бұл қызметі контекст деңгейімен де анықталады. Келесі контексте алдыңғы сөйлемдер аясында қарастырылған лепті сөйлем күдікті реңкті реттеуге көмектесті.
Мәселен, жақында Ақан серінің қисық ағашта жын-шайтандармен тұрып, екі баласын ұрып-соққаны туралы ақпарат тарады. Бір күні Баратай ауылының бір ақсақал: «Ақанды қарашы, ренжідім, жұртқа бәрібір, мына қисық ағашта қалай жалғыз тұрасың? Бұл жынға ұқсайды. Өкінішке орай, жындар үнемі жындардың ықпалында болады деп естідік. Оның үстіне әкең сені қашан тастап кетеді? Содан бері қараусыз қалған үйге жындар шабуыл жасаған болуы мүмкін. Осы арада неге қозғалмайсың, басыңды айналдыра аласың ба? Тыңдаңыз, кешіріңіз, мен сізге айтамын, ашуланбаңыз, пальтоңызды отқа қоймаңыз, мен алдын ала бір-екі рет киемін. Жалғыз қалғанда жасырамын Апырай, шырағым, көзіңдегі нұр өзгерді!» (С.Шунусов). Полимодальды контексттің бірінші, ортаңғы бөлігінде болжамдық реңктер болса, соңғы бөлімде қолданылған идиоматикалық өрнектер субъектінің күдікті көрінісін белсендіреді.
Әрине, айтылу ырғағы мен сөйлемдегі үзілістердің ұзақтығы қалыпты эмоционалды айтылымдардан ерекшеленеді. Интонациялық бірліктердің әсерінен идиоматикалық сөйлемдер өзінің көп қызметтік қызметімен сипатталады. Бағалау – субъективті модальдылықты сипаттайтын негізгі белгі. Мәтінмәндік бағалаудың нюанстары субъектаралық байланыс, автор пікірі, суреттеу негізінде қалыптасады. Бұл ретте автор бағасы мен оқырманның берген бағасы қашанда көзге түседі.
Бағалау әдебиеттерде келесі жолдармен көрсетіледі:
субъектінің іс-әрекетінің сипаттамасы;
пәннің табиғатын даралау арқылы;
монологтық тәсіл арқылы;
диалог арқылы.
Ең тиімді әдістердің бірі – субъектінің іс-әрекетін көрнекі бағалауды қолдану. Бұл ретте тілдік бірліктердің күрделі әрекетін даралау қажет. Бағалауда интонация, морфологиялық, синтаксистік, лексикалық бірліктер функционалдық қызмет атқарып, модальдық реңктердің саралануына ықпал етеді. Бірнеше сөйлемнің ішкі бірлігінен және жазушының мақсатты тәсілінің нәтижесінде субъективті бағалау реңі қалыптасады. Модалділіктің бұл түрін жұмыстың мақсаты мен тақырыбына сәйкес талдағанда контекстік салыстырудан ажыратамыз. Себебі, көркем шығарма негізінде талдасақ, субъективті модальды реңк сөйлеудің ішкі қабатынан, шығарманың ішкі қабатынан, ішкі байланысынан сараланады. Бұл ерекшеліктер модальділік категориясының контекстік тәуелділігін тағы да дәлелдейді. Субъективті модальділіктің бұл күрделілігін И.Р.Гальперин былайша сипаттайды: «Сюжеттің дамуына қызығушылық танытқан тәжірибесіз оқырман әдеттегі жасырын субъективті модальдікті жиі байқамайды» [5; 21].
Бұл мәселе Е.Милосердованың талдауында шешілген: «Субъективті-модальдық құндылықтар хабарламаның экспрессивтілігімен, экспрессивті бояуымен, оның эмоционалды бағалануымен тығыз байланысты» [6].
Шынында да, негізгі лингвистикалық деректерге сүйенсек, модальділік категориясы өзінің даму сатысында әрқашан контексте эмоциямен байланысты. Істі бағалауда субъект өз көзқарасын білдіреді, ал басқа субъект басқаша әрекет етеді. Қабылдау, мақұлдау-мақұлдау, сену немесе сенбеу, болжау, күдік, болжау түрлі эмоциялық реңктермен қатар қолданылады. Эмоционалды-экспрессивті тон бағалауда субъектінің қатынасын өзгертеді. Демек, астарлы эмоция бар, эмоция әрқашан модальды реңктермен байланысты. Эмоция мен модальділік категорияларын бір-бірімен байланыссыз деп есептейтіндер бұл заңдылықтардың құрылымдық синтаксис тұрғысынан сипатталуынан деп ойлайды.
Модальдылық категориясында қарастырылатын бекіту немесе мақұлдау, сену немесе сенбеу, күдік, мүмкіндік, болжау реңктері кейде арнайы грамматикалық операциялармен дараланбай, эмоционалдық құрылымдардың мағынасын көрсетеді. Мысалы, мазақ ету эмоциясында субъектінің басқа субъектінің әрекетіне қалай қарайтынын түсіну қиын емес. Дәл осылай ақпаратты қабылдауға қуана қарайтын субъектінің ішкі оң көзқарасын ажыратуға болады. Сондықтан реніш пен қуаныш сезімдерінің астында реніш немесе мақұлдау, қуаныш-мақұлдау сияқты эмоционалды-модальды реңктер қатар қолданылады. Сондықтан эмоциялар мен модальдық реңктер ішкі қажеттіліктен туындайтын құбылыс ретінде әрқашан бірлікте болады. Тілдік деректер негізінде талдап көрейік. «Мағаш үнсіз отырған Абайды күтіп отыр, енді жігіт бірдеме ойлап тапты.
– Ұмытылған зұлымдықты, зұлымдықты тоқтатасың. Қасқойдың бір уайымы – ағаң екеуің қасында отыр. Бұл туралы уайымдаудың қажеті жоқ. Ұят саған! Ел жылайды, ел жылайды. Менің азаптарым үшін мені емде, мені кім жұбатады!? Дұрыс сөз – «шөп тасимыз»! Бар болғаны. Алайда, Әзімбайлардың бұдан басқа тағылымы да, жауабы да жоқ... (Абай жолы, 5 том, 26-бет). Әзімбай мен Тәкежан наразылық білдірген осы тұрғыда Абайдың алғашқы екі тақырыпқа берген бағасы айқын көрінді. Эмоциялық реңктердің астарында құптамау, қанағаттанбау реңктері ашылып, дараланады. Бұдан эмоция мен модальділік категорияларының ішкі үйлесімділік пен бірлікте дамитынын көреміз. Модальдылық категориясының әртүрлі реңктері эмоционалды түстермен толықтырылып, күшейеді.
Бұл бағытта сіз грамматикадағы кейбір зерттеулерді көре аласыз. Ғалым И.Р.Гальперин модальділік категориясын функционалды синтаксис аясында қарастырды. Автор объективті модальділік пен субъективті модальділіктің аражігін ажыратып, субъективті модальдікті тұтас мәтіннің құрылымын талдау арқылы талдауға болатынын айтады. Ғалым субъективті модальділіктің функционалдық сипатын ажыратпайды: эпитеттер, салыстырулар, анықтамалар, детальдар топтастырылып, магнит өрісін құрайды, – деп түйіндеді [6; 119]. Кіріспе сөз қызметін атқаратын сөз тіркестері мен жеке сөздер де өзінің үйреншікті мағыналарын және белгілі бір сөйлемге қатыстылығын сақтай алады, мысалы: Модаль сөздер жөндеу жұмыстары он күн ішінде аяқталады;. Бұл жағдайларда көшбасшы болып қалады, ал сенімділік, әдістеме, өкінішке орай, зат есім болып табылады және оларды модаль сөздерге сөйлеудің ерекше бөлігі ретінде қосуға негіз жоқ. Сонымен, кіріспе сөздер модаль сөздерге қарағанда көлемі жағынан үлкен сөздер мен сөз тіркестерінің синтаксистік категориясы болып табылады.
Модаль сөздердің,кейбірі ғана модаль сөздер болып табылады, яғни қатыстырылған сөйлем мүшелерімен байланысын жоғалтып, кіріспе сөз ретінде тізбектей жұмсалады. Оларды осы сөйлем мүшелерімен байланыстыра алмау жоғарыда түсіндірілгендей мағына мен грамматикалық қызметтің күрт өзгеруіне байланысты. Бұл сөздердің категориясы шағын. Оның шектелуі де жиі қолданылатын модаль сөздердің кейде лексикалық бос сөздерге – паразиттерге айналып, сөйлеуге кедергі келтіріп, соның салдарынан ерекше фонетикалық деформацияға ұшырауынан. Бұл олардың энклитика немесе проклитика деп аталатын бөлшектерге айналуына әкеледі: олар қауесет арқылы сөйлейді және т.б. Бірқатар түркі тілдеріндегі (соның ішінде қазақ тіліндегі) модальдық мәтіндер резервтік мәтіндер тобына жатады. Ол сөйлеушінің шындық идеясының байланысы туралы көзқарасын анықтайды. Модальдік мәтіндер жеке лексика-семантикалық, грамматикалық топта ерекшеленеді және тілдерде олардың жасалу тәсілдері біртектес емес. Олар, мысалы, орыс тілінде тек сын есімдер негізінде ғана емес («енгізілген») қызметтер, сонымен қатар сын есімдер мен қысқартылған қызметтер негізінде де дамып, дараланады. Ал түркі тілдерінің көпшілігінде алдыңғы қатарлы орыс дәуірінде әдеби тілдің зорлық-зомбылықпен дамуына байланысты жазу автономды қосымша лексикографиялық қор ретінде қалыптаса бастады. Модальдік мәтіндердің жалпы модальділігі, табиғаты, әсіресе бұл тілдерде әлі нақты танылған жоқ. Осылайша, бұл белгілердің сандық мәні қазіргі уақытта өзгеруде. Модальдік мәтіндер мен модальдық тирадалардың нақты семантикасы жоқ. Олардың семантикасы модальділіктің грамматикалық мағынасымен астасып жатады. Осы тұрғыдан алғанда, модальды мәтіндер мен етістіктердің рай категориясы әдетте біртекті болады. Себебі, райлар әлі күнге дейін сөйлеушінің әсер етудің ақиқаттығын немесе жалғандығын жеке бағалауын ұйымдастырудың, яғни сөйлемнің модальділігін білдірудің морфологиялық әдістемесі ретінде қарастырылады.
Модальдік, сөйлемде бірінші рет орын алады. Сөйлемнің модальділігі тілдің негізгі негізгі категорияларына жатады. Бұл өте түсінікті және мүмкіндігінше әртүрлі. Жаңалық – хабардың шындыққа қатынасы. Біріккен модальды мәтіндер, олардың лексикалық-семантикалық ерекшеліктері прогрессивті бірлескен тіл білімінде, мәселен, қазақ тіл білімінде маңызды мәселелердің бірі ретінде қарастырылады. Одан кейін предикат септігі, синтаксистік құрылымның түбірі берілген модальділіктің мәні болып табылады.
Модаль сөздер тілдегі модальділік пен предикат құбылысымен тығыз байланысты. Предикативтік сөйлем мазмұнының шындыққа ортақ байланысын (қатысы) білдіреді. Ал сөйлемдегі хабардың ақиқатқа қатынасы модальдық қатынас болып есептеледі. Яғни, сөйлеушінің бұл жаңалықты қалай жүзеге асыруы, қалай суреттеуі, ақиқатты қалай көруі – модальдық қатынастың мәні осында
Ал предикат – бәрінен бұрын тілдің заңдылықтары мен заңдылықтарына сәйкес ойдың қалыптасуына байланысты қасиет. Осының салдарынан, бірақ олар тығыз байланысты, олардың арасында маңызды айырмашылықтар бар. Модальдік, әдетте, сөйлемнің жетекші идеясын, яғни хабар ырғағын және сөйлеушінің басқа модальды қатынасын анықтайтын интонацияны қамтиды. Предикаттың конфигурациясы қандай болса да, бәрі тілге тікелей байланысты, ал модальділіктің барлық түрлері сөйлеумен (сөйлеу актісімен) байланысты.
Модальдік сөйлемде бірінші рет орын алады. Сөйлем модальділігі жетекші тіл категорияларының бірі. Бастапқыда ол дәлірек формада және интонацияның барлық түрлерінде беріледі. Модальдік әлі де вербальды райдың синтетикалық және аналитикалық формаларын болжайтын барлық мағыналар мен реңктер арқылы беріледі. Ол инфинитивтер мен зат есімдердің құрамымен, модальдық қызметтерімен де көрінеді. Қорыта айтқанда, модальділік – тіл мен сөйлеудің әртүрлі деңгейінде көрінетін жеке сала, грамматикалық мағыналар жүйесі. Осылайша, сөйлемдегі хабар іс-әрекетін ақиқатқа жеткізу бейтарап модальділік, ал сөйлеушінің хабарға білдіру ісі тұлғалық модальділік болып саналады. Үлгі: Қыстың мерзімінен бұрын басталуы (мақсат). Онда қыс ерте келетін сияқты
Бұл пікірді Ю. Шведова сөйлеу негізінде модальділік категориясының функционалдық сипатын талдайды. Автор кейде контексте объективті модальділік пен субъективті модальдылықты (яғни, бір мақсатта қолданылғанда бірлік) ажырату қиын болады деген қорытындыға келеді:
Бұл категорияның мәтінмен байланысты қарастырылуы кейінгі еңбектерде де айтылады. Бұл пікірлер модальділік категориясының ауқымдылығын, күрделілігін дәлелдеп, оның белгілері жеке сөйлемнен мәтін құрылымына дейін таралатынын көрсетеді.
Сондай зерттеулердің бірі Ю.В.Овсейчиктің еңбегі. Автор модальдылықты функционалды-семантикалық бағытта зерттеп, оны «ерекше семантикалық кеңістік құрайтын функционалды-семантикалық сипаттағы категория» ретінде бағалайды [3].
Сонымен, модальділік категориясын контекстік деңгейде қарастыру жаңа жаңалықтарды анықтауға, бұл заңдылықтың басқа құбылыстармен байланысын анықтауға, кейде модальділікке қатысы жоқ деп саналатын бірліктердің қызметін талдауға мүмкіндік береді.
Мұндай құрылымдар бар сұрауларды қамтиды. Бұл сөйлемдердің модальділікке қатысы туралы тіл білімінде әртүрлі пікірлер бар.
Т.П.Ломтев өзінің «Предложение и оның грамматикалық категориялары» атты еңбегінде модальділік категориясында қарастырылатын қосымшаларды ажыратады. Автордың пікірінше, сұрақ-жауап, мақұлдау немесе бекіту реңктері модальділік категориясына жатпайды. Бұған автор:
«Сөйлемнің модальділік категориясынан сұрақ-жауап мағынасын алып тастаймыз, сондықтан сұрақ ұсынылған сөйлемнің сипатын өзгертпейді» [4]. Біздің ойымызша, Т.П.Ломтев мәтіннен тыс мәселелерді жеке сипаттаудан осындай қорытынды шығарған. Лингвистикалық деректерге қарағанда сұраулы сөйлемдер мәтін контексінде модальдық реңк тудыратын белсенді құрал ретінде көрінеді. Мәселе мынада: қос партиялық тек сұрақ функциясымен шектеледі. Оқыған кезде сұрау тіркесінің астында модальдың әртүрлі реңктері пайда болады. Мысалы, сұрақ-күдік, сұрақ-бекіту, сұрақ-қабылданбау, сұрақ-өкініш, сұрақ-болжау, т.б.
Бірақ мұндай модальдық реңктер сұраулы сөйлем мәтініндегі басқа сөйлемдермен мағыналық және құрылымдық жағынан қарастырғанда ғана танылады, бұл жалпы құрылымның маңыздылығын дәлелдейді. Сұраулы сөйлемдерге модальдық реңктерді қосу қызметін келесі контексте талдауға болады. Сұрау есімдері бір жағынан контексттің құрылымдық үйлесімділігін сақтаудың негізі болса, екінші жағынан олар «күдіктің» модальдық реңктерін талдаудың негізгі белгісі қызметін де атқарады. Мысалы:
Сыртқары сəл ығысып, алыс тұрып,
Өзімді өзгелермен салыстырып,
Қараймын бөтен көзбен өз ісіме,
Үңіліп суретшідей сөз ішіне:
Өнерім құдіретіне дір етті кім?
Дəл басып таба алдым ба жүрек қылын?
Бояуын қалыңдатып алмадым ба?
Бар ма екен жұрт танырлық таңба мұнда?
Ой көп пе, үміт көп пе, сезім көп пе?
Əлсіреп қалғандығым сезілмеп пе?(С.Иманасов)
Сұраулы сөйлеу құрылымы арқылы субьектінің ішкі ойлары мен өмірлік көзқарастарын сипаттайды және тыңдаушымен бағаланады. Міне, рейтингтің модальды көлеңкеленуінің белгілері. Екіншіден, сұрақтар модальдық реңкті күшейтуге және өзгертуге қызмет етті. Бұл субъектінің ішкі күдігін көрсетеді. Соның нәтижесінде субъект аралық қатынастан (ақын мен оқырман) ерекшеленетін субъективті модальдық реңктерді және субъектінің көзқарасын сипаттайтын объективті модальдық реңктерді байқаймыз. Грамматикалық үлгілерге контекстің ықпалын асыра көрсету. Бұл барлық айырмашылықтар мағыналық және құрылымдық байланысқан сөйлемдердің тізбегін бұзбай контекстік талдау арқылы сипатталады дегенді білдіреді.
Сұрақтар сияқты идиоматикалық тіркестер модальдық реңкті анықтау үшін де, эмоцияны ажырату үшін де бірлік ретінде қолданылады. Идиомалардың бұл қызметі контекст деңгейімен де анықталады. Келесі контексте алдыңғы сөйлемдер аясында қарастырылған лепті сөйлем күдікті реңкті реттеуге көмектесті.
Мәселен, жақында Ақан серінің қисық ағашта жын-шайтандармен тұрып, екі баласын ұрып-соққаны туралы ақпарат тарады. Бір күні Баратай ауылының бір ақсақал: «Ақанды қарашы, ренжідім, жұртқа бәрібір, мына қисық ағашта қалай жалғыз тұрасың? Бұл жынға ұқсайды. Өкінішке орай, жындар үнемі жындардың ықпалында болады деп естідік. Оның үстіне әкең сені қашан тастап кетеді? Содан бері қараусыз қалған үйге жындар шабуыл жасаған болуы мүмкін. Осы арада неге қозғалмайсың, басыңды айналдыра аласың ба? Тыңдаңыз, кешіріңіз, мен сізге айтамын, ашуланбаңыз, пальтоңызды отқа қоймаңыз, мен алдын ала бір-екі рет киемін. Жалғыз қалғанда жасырамын Апырай, шырағым, көзіңдегі нұр өзгерді!» (С.Шунусов). Полимодальды контексттің бірінші, ортаңғы бөлігінде болжамдық реңктер болса, соңғы бөлімде қолданылған идиоматикалық өрнектер субъектінің күдікті көрінісін белсендіреді.
Әрине, айтылу ырғағы мен сөйлемдегі үзілістердің ұзақтығы қалыпты эмоционалды айтылымдардан ерекшеленеді. Интонациялық бірліктердің әсерінен идиоматикалық сөйлемдер өзінің көп қызметтік қызметімен сипатталады. Бағалау – субъективті модальдылықты сипаттайтын негізгі белгі. Мәтінмәндік бағалаудың нюанстары субъектаралық байланыс, автор пікірі, суреттеу негізінде қалыптасады. Бұл ретте автор бағасы мен оқырманның берген бағасы қашанда көзге түседі.
Бағалау әдебиеттерде келесі жолдармен көрсетіледі:
субъектінің іс-әрекетінің сипаттамасы;
пәннің табиғатын даралау арқылы;
монологтық тәсіл арқылы;
диалог арқылы.
Ең тиімді әдістердің бірі – субъектінің іс-әрекетін көрнекі бағалауды қолдану. Бұл ретте тілдік бірліктердің күрделі әрекетін даралау қажет. Бағалауда интонация, морфологиялық, синтаксистік, лексикалық бірліктер функционалдық қызмет атқарып, модальдық реңктердің саралануына ықпал етеді. Бірнеше сөйлемнің ішкі бірлігінен және жазушының мақсатты тәсілінің нәтижесінде субъективті бағалау реңі қалыптасады. Модалділіктің бұл түрін жұмыстың мақсаты мен тақырыбына сәйкес талдағанда контекстік салыстырудан ажыратамыз. Себебі, көркем шығарма негізінде талдасақ, субъективті модальды реңк сөйлеудің ішкі қабатынан, шығарманың ішкі қабатынан, ішкі байланысынан сараланады. Бұл ерекшеліктер модальділік категориясының контекстік тәуелділігін тағы да дәлелдейді. Субъективті модальділіктің бұл күрделілігін И.Р.Гальперин былайша сипаттайды: «Сюжеттің дамуына қызығушылық танытқан тәжірибесіз оқырман әдеттегі жасырын субъективті модальдікті жиі байқамайды» [5; 21].