ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 03.02.2024
Просмотров: 91
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Туыстық жақындықты білдіретін зат есімдердің тәуелденген түріне жалғанған кезде көптік жалғауы біреудің есімін сый тұтуды,құрмет тұтуды білдіреді:апамдар,әжелер.
Көптік жалғауы мезгіл мөлшеріне байланысты айтылатын кейбір зат есімдерге жалғанған кезде сөзге тұспал,шамалау мағынасын үстейді:қыстың ортасында қыстың орталарында. Модаль сөздер-бұл сөйлеушінің сөйлем мазмұнына көзқарасын білдіретін сөздер. Қазіргі қазақ тілінде модальдылықты толық мәнді есім де, етістік те, көмекші сөздер де білдіреді. Модаль сөздер есімді (керек, қажет, тиіс, сияқты, сықылды, тәрізді, секілді, мүмкін, бәлки, бәлкім, әрине, әлбетте, рас, анығынан, шамасы, тәрізді) және етістікті (екен, шығар, болар, дейді, көрінеді, білем) деп екіге бөлінеді. Бұлардың модальдылық сипаты бірдей емес. Әрине, мүмкін сөзінің лексикалық мағынасының өзі әуелден модальды. Ал білем, көрінеді т. б. сөздердің лексикалық мағынасының сыртында модальдылық та мағына бар. Мысалы: Мен оны жақсы білем. Бұл жерден ауыл анық көрінеді. Мұндағы білем, көрінеді етістіктері өздерінің негізгі лексикалық мағынасында жұмсалған. Мені оятқан сен білем, Кешегі облысқа кеткендердің бірі Асқар көрінеді дегендерде бұлар таза модальдылық мағына білдіріп тұр. Сондай-ақ қажет, керек, мүмкін, рас модаль сөздерін де дәл осы тұрғыда алып қарауға болады. Модаль сөздер сөйлемнің баяндауышының құрамында жұмсалады. Кейбірі қыстырма сөздердің қызметінде қолданылады. Мысалы, Рас, Ділдәні Абай сүйіп қайтқан жоқ (Мұхтар Омарханұлы Әуезов). Мүмкін, олар үйде жоқ (Н. Ғ.). Модаль сөздер мен қыстырма сөздерді шатастыруға болмайды, бұлар - өзіндік ерекшеліктері бар екі түрлі грамматикалық категориялар. Модаль сөздер баяндауыш құрамында жұмсалғанда көбіне келер шақта келеді (Олар келген кезде менің жұмыста болуым мүмкін. Байдалыға соларды салу қажет (М. Ә). Модаль сөздер болжалдық, міндеттілік, мүмкінділік, қажеттілік т. б. мағыналарда қолданылады. Қазіргі тіл біліміндегі көзқарастары мен пікірлері әртүрлі тіл мамандарының назарын аударып отырған мәселелердің бірі – модальділік мәселесі. Орыс тіл білімінің әртүрлі аспектілерінде модальділік мәселесін көтерген зерттеушілер қатарында В.В.Виноградов, И.П.Распопов, Н.И.Шведова, Н.В.Бондаренко, Г.В.Колшанский, В.А.Белошапкова т.б. шақыруға болады.
Етістіктің модальдық мағынасының қызметіне бірінші болып ерекше назар аударған академик В.В.Виноградов. Ол модальдылықты синтаксис тұрғысынан қарастырғанымен, көбінесе морфологиялық жағына тоқталса, морфологиялық әдістер тұрғысынан ауа райының модальдық мағыналарына жүгінген. Дегенмен, ғалымның пікірінше, сөйлемнің мағынасын айырудың ең бір айқын тәсілі оның модальды мағынасын ажырату болып табылады [1]
Жалпы тіл біліміндегі сияқты түркологияда да модальділікке қатысты әртүрлі көзқарастар мен пікірлер бар. Модалдыққа қатысты татар тілін зерттеуші М.З.Закиев: «Бұл қатынастар ақиқат немесе модальдық қатынас деп аталады» [2; 351]
Қазақ тіл білімінде модаль мәселелерін зерттеу 1927 жылдан кейін ғана басталды.Байтұрсынов. Ғалымның мұндағы нұсқауы: етістік формантты баяндауыштардың рай тұлғалары арқылы модальдық мағына үстеу қасиеті бар [3].
Сондықтан сөйлемнің жалпы модальдылығын айтып отырған жоқпыз.
1967 жылы жарық көрген «Қазақ тілінің грамматикасы» атты еңбегінде: «Сөйлем мазмұнының ақиқатқа қатысы және ол туралы сөйлеушінің пікірі тіл білімінде сөйлем модальділігі деп аталады» [4; 72].
Т.Сайрамбаев сөйлемдегі постпредикат мәселесі модальділік, мүмкіндік, қажеттілік, болжамдық, т.б., яғни екінші үлкен мәселе олардың мағыналық ерекшеліктерін анықтау
Сөйлемдегі осы қасиеттердің барлығы модальдық таңба арқылы беріледі»[5].
Қазақ тіл білімінде синтаксистік модальдық мағынаның жіктелуі туралы алғаш сөз қозғағандардың қатарында А.Қалыбаева, Н.Оралбаева, О.Төлегенов, Т.Сайрамбаев, М.Балақаев, Р.Әміров, Е.Жанпейісов сынды ғалымдарды атауға болады. Бұл ғалымдардың модальдық мағынаға қатысты көзқарастары негізінен орыс тіл ғалымдарының көзқарастарына ұқсас, яғни сөйлеушінің жалпы шындыққа деген көзқарасын модальдық деп таниды. Мәселен, О.Төлегенов В.В.Виноградовтың пікірімен келісіп, «сөйлеушінің көзқарасын білдіретін, предикатты талдайтын мағына модальды» дейді. Қ.Мамадилов аналитикалық етістіктердің модальдық құрылымдарын морфемалық құрылымы тұрақты, мағыналық қызметі бар біртілді құбылыс ретінде қарастырып, оны «морфосинтаксис аясында», яғни А.Байтұрсынұлына жатқызу керек деген тұжырым жасайды. көрсетілген бағытты іздейді. Сөйлемнің модальділігі, біздің ойымызша, баяндауыштың баяндауыш мазмұнына субъективті қатынасына негізделген. Себебі, сөйлеуші өзінің уақытын, орнын, жағдайын, қалай, қандай жағдайда, кіммен не болғанын т.б. тараптарды әртүрлі бағалайды.
Бірқатар түрік тілдеріндегі (соның ішінде қазақ тілінде) модаль сөздер негізінен көмекші сөз табына жатады. Ол сөйлеушінің ойдың ақиқатына деген көзқарасын анықтайды. Модаль сөздер жеке лексика-семантикалық, грамматикалық топтарға бөлінеді және олардың тілдерде дамуы жалпы біркелкі емес. Мысалы, орыс тілінде олар тек сын есімдер негізінде («моментный») ғана емес, сонымен қатар сын есімдер мен аббревиатуралар негізінде дамып, дараланады. Ал түркі тілдерінің көпшілігінде, әсіресе, кеңестік дәуірде әдеби тілдің қарқынды дамуына байланысты жазу дербес көмекші сөз табы ретінде дами бастады. Модаль сөздердің жалпы модальділігі мен табиғаты, әсіресе бұл тілдерде әлі нақты танылған жоқ. Сондықтан бұл таңбалардың сандық өлшемі енді өзгереді. Модаль сөздер мен модальды тіркестердің заттық семантикасы жоқ. Оның семантикасы модальділіктің грамматикалық мағынасымен астасып жатады. Осы тұрғыдан алғанда, модаль сөздер мен етістіктердің рай категориялары негізінен біртектес төл құбылыстар. Өйткені көңіл-күй де сөйлеушінің іс-әрекеттің ақиқат немесе жалғандығын субъективті түрде бағалауының морфологиялық мүмкіндігі және т.б. . Тарифтік модальділіктің көрінісі.
Сөйлемде модальділік бірінші орында тұрады. Сөйлем модальділігі – тілдің ең маңызды негізгі категорияларының бірі. Ол мүмкіндігінше анық және әртүрлі. Хабарлама – хабардың шындыққа қатынасы. Жалпы модаль сөздер, олардың лексикалық-семантикалық қасиеттері қазіргі жалпы тіл білімі мен қазақ тіл білімінің маңызды пәндерінің бірі болып табылады. Предикаттық қатынасқа сәйкес синтаксистік құрылымның түбірі осы модальдықтың мәні болып табылады.
Модаль сөздер тілдегі модальдылық пен предикат құбылысымен тығыз байланысты. Предикативтілік сөйлем мазмұнының шындыққа жалпы қатынасын (корреляциясын) білдіреді. Ал сөйлемдегі баяндауыштың ақиқатқа қатынасы модальдық қатынас. Яғни, сөйлеушінің хабарды қалай түсінетіні, қалай суреттегені, ақиқатқа қалай қарайтыны – модальдық қатынастың мәні осында. Ал предикат, ең алдымен, тіл заңдылықтары мен заңдылықтарына сәйкес ойдың қалыптасуына байланысты қасиет. Сондықтан олар бір-бірімен тығыз байланысты болғанымен, олар бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленеді. Модальдік әдетте сөйлемнің негізгі идеясын, яғни хабардың ырғағын және сөйлеушінің басқа модальды қатынасын анықтайтын интонацияны қамтиды. Предикаттың қай түрі болса да, бәрі тілге тікелей қатысты, ал модальділіктің әртүрлі формалары сөйлеуге (сөйлеу әрекетіне) қатысты.
Модальдылық бірінші кезекте сөйлемде көрінеді. Сөйлем модальділігі – тілдің негізгі категорияларының бірі. Ең алдымен, ол ең айқын түрде және әртүрлі интонациялармен беріледі. Модаль етістіктері де ауа райының синтетикалық және аналитикалық формаларын білдіретін барлық мағыналар мен реңктер арқылы беріледі. Ол есімдік пен зат есімнің, модальды сөйлемдердің тіркесуі арқылы да көрінеді. Қорыта айтқанда, модальділік – тіл мен сөйлеудің әртүрлі деңгейінде көрінетін жеке сала, грамматикалық мағыналар жүйесі. Сонымен, сөйлемдегі хабарды білдіру объективті модальділік, ал сөйлеушінің хабарға қатынасын білдіру субъективті модальділік болып табылады. Мысалы: Ерте қыс (зат) бар. Қыс ерте келетін сияқты (субмодальдылық). Модальдықтың қызметі сөйлеушінің іс-әрекетке қатынасын білдіру. Субъекттің әрекетке басқаша көзқарасы болуы заңды. Осыған байланысты модальдық құрылымдардың мағынасы әртүрлі. Мысалға:
Дағдарысқа ұшыраған сияқтымыз (М. Әуезов).
Бұрынғы Қасым ханның «Жеті ісін», «Қасқа жолы», Есім ханның «Ескі жолын», «Әз Тәуке ханның күнделік кеңесшісін» (Абай) білу керек.
Оны бір нәрсемен қалай қуантпақ (Қ. Жұмаділов).
Бірінші сөйлемде -ган тәрізді құрылым субъектінің мінез-құлық туралы болжамдарын білдіреді. Екінші сөйлемде курсордың көлеңкесіндегі -mec құрылымы әсерлі мағынаға ие. Үшінші сөйлемдегі -u құрылымы қажеттілік көлеңкесінің қажеттілігін білдіреді.
Бұл мысалдардан модальділіктің мағыналық құрылымының кең екенін байқаймыз. Бұл түрік тілдеріне ортақ қасиет. Оны зерттеушілердің еңбектерінен байқауға болады. Мысалы, М.В.Зайнуллин модальдікті екі үлкен топқа бөлді.
Ақиқат модальділігі.
Неғайбыл модальділік.
Модалдіктердің екінші тобы алтыға бөлінеді: міндет, қажеттілік, қозу, тілек, ниет, қабылдау модальділігі.
М.Р.Федотов чуваш тіліндегі аналитикалық конструкциялар тілектерге, қажеттіліктерге, мүмкіндіктерге, міндеттерге және басқа әрекеттерге субъективті қатынасты білдіреді дейді. Н.Г.Агадзаде модальдық мағыналардың бірнеше түрі ауа райына қатысты екенін көрсетеді.
А.Н.Кононов түрік тілінде модальділіктің болымды, шартты және субъективті болып үш түрі бар дейді. Д.Е.Петров түрік тілінде 30 модальды топ бар екенін дәлелдейді. Д.Г.Тумашева модельдерді тапсырма, мүмкіндік, қажеттілік, ниет, қабылдау деп бес топқа бөлді.
Жоғарыда айтылғандардан модальділіктің мағыналық құрылымының кең екенін байқаймыз. Журналистер мен ғалымдар модальділіктің мағыналық құрылымын, оның ішінде ауа райы модальділігін кеңейтті. Сондықтан тілдік модальділіктің семантикалық құрылымын топтастыру қажет.
Қазақ тіліндегі модальділік тақырыбын арнайы зерттеген ғалым Е.Жанпейісов модаль сөздерді болжау, міндеттеме, сенімділік, күдік, тілек, т.б. мағынаны білдіру үшін қолданылады. Осындай пікірді М.Балақаев еңбегінде де кездестіруге болады.
Жалпы тіл білімінде модальдық мағыналарды зерттеуде чех, голланд және американ лингвистерінің айтарлықтай жетістіктерге жеткені белгілі. Түркі тілдерінде модальдық категорияның теориялық бастаулары бар. Алайда модальдық түркология саласында бүгінгі күнге дейін ғылыми негізделген теориялық тұжырым жоқ. Татар тіл білімін зерттеуші М.З.Закиев: «Сөйлем әрқашан сөйлеудің мазмұнымен, сөйлеуші туралы, өзі туралы, сөйлеудің күйі мен құрылымымен байланысты және бұл қатынастар шындыққа қатысты реляциялық немесе модальдық қатынастар деп аталады.[2; 51].
Сонымен, тіл білімінің көзқарастарын талдай отырып, сөйлеушінің жалпы шындыққа субъективті қатынасын бекітумен байланысты «модальдік» құбылысын алуға болады. Жалпы сөйлемде баяндауыш, яғни баяндауыш ақиқатқа қатысты баяндауышты білдіреді, ал ақиқат жалған әрекет немесе ерік көлеңкесі ретінде беріледі.
Сонымен, сөйлемнің модальділігі, бір жағынан, баяндауыштың болмысқа қатынасына, екінші жағынан, баяндауыштың мазмұнына негізделеді.
Ол модальды тілдің коммуникативті қызметінің нәтижесі. Осының нәтижесінде модальділіктің морфологиясы туралы әртүрлі көзқарастар пайда болды. Олардың ең маңыздысы және жетекшілері модальдық мағынаның лексикалық, морфологиялық және интонациясы. Тілдік модальділік – грамматикалық құбылыс. Сондықтан тілдік модальдікті білдіру құралдарында сөйлеушінің хабарға қатынасын көрсететін фонетикалық, интонациялық, лексика-грамматикалық (көмекші сөздер), синтаксистік және басқа да жекелеген грамматикалық әдістер қолданылады. Осының нәтижесінде кейбір тұлғалы сөздер (сын есімдер) сөйлеуде модальға айналады.
1.2 Модаль сөздердің зерттелуі мен қалыптасу тарихы
Модаль сөздердің қалыптасуы мен сөйлемнің қалыптасу тарихы ерекше мүшесі ретіндегі мәселесі толық зерттелмеген. Бір жағынан, модаль сөздердің кіріспе сөздермен байланысуы, екінші жағынан, нақтылауды қажет етеді.
Модальді рай формалары арқылы сөйлем тек грамматикалық жағынан ғана емес, кіріспе сөйлем, кіріспе сөз түрінде де айтылады. Кіріспе сөйлемдер де жалпылама сөйлемдер сияқты сөйлемнің әртүрлі мүшелеріне жататын сөздерден жасалады, мысалы: Ол, мен білдім, жұмыс істеді; Мен үйрендім кіріспе сөйлемде барлық грамматикалық категориялармен бірге зат есім мен етістік әдеттегі рөлдерде болады.
Кіріспе сөз қызметін атқаратын сөз тіркестері мен жеке сөздер де өзінің үйреншікті мағыналарын және белгілі бір сөйлемге қатыстылығын сақтай алады, мысалы: Модаль сөздер жөндеу жұмыстары он күн ішінде аяқталады;. Бұл жағдайларда көшбасшы болып қалады, ал сенімділік, әдістеме, өкінішке орай, зат есім болып табылады және оларды модаль сөздерге сөйлеудің ерекше бөлігі ретінде қосуға негіз жоқ. Сонымен, кіріспе сөздер модаль сөздерге қарағанда көлемі жағынан үлкен сөздер мен сөз тіркестерінің синтаксистік категориясы болып табылады.
2.ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНДЕ СӨЙЛЕМДІ ҚҰРУДЫҢ НЕГІЗГІ СИПАТЫ РЕТІНДЕ МОДАЛЬДІЛІК КАТЕГОРИЯСЫ
2.1 Қазақ тіліндегі модальділік категориясының жасалу ерекшеліктері
Тілдік модальды сөйлемдерде грамматикалық белгілер толық анықталған категория болып табылмайды. Кейде модальды реңк кем дегенде екі немесе үш сөйлем кеңістігімен немесе бүкіл мәтін деңгейінде анықталады. Мұндай ерекшеліктер бұл категорияны мәтінге қатысты қарастыруды талап етеді. Модаль категориясы тіл білімінің басқа заңдарымен байланысын жан-жақты талдауға, олардың бастауларының грамматикалық белгілерін толықтыруға мүмкіндік береді.
Біз қарастырған модальділік пен эмоционалды-экспрессивті реңктердің ішкі байланысы да контекстік талдауды қажет етеді.
Көптеген ғылыми еңбектерде модальділік категориясы мен эмоционалды-экспрессивті тон бір-бірімен байланыссыз құбылыстар ретінде түсіндіріледі. В.В.Виноградов «Модальдық категория туралы» атты еңбегінде бұл мәселені нақтылау қажеттігін атап көрсетеді. Талдай отырып, автор: «Модаль эмоциялық көріністің әртүрлі түрлерімен және