ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 03.02.2024
Просмотров: 93
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Мысалы, келесі контексте тұтас құрылымның модальділігі кейіпкердің іс-әрекетін суреттеумен ұштасып, дараланады. Жазушы субъектаралық тартыс арқылы кейіпкерге бейнелі баға бере білген.
Күнкөріс қамын ойлап, саясаттың ықпалында өмірге деген көзқарасын оңай өзгертетін Ермек пен шындықты ғана қорғаудан қиналмайтын Тұрсын оны антитетикалық контексте анықтайды.Мысалы: «Бірде Ермек бір жапырақ қағазға қарап сөйлеп отыр екен. Алдымен Шәкеңнің қысқаша өмірбаяны. Сосын істеген қылмыстарын тізбелей бастады.
Шығарманың келесі бөлімінде суретші Ермектің әрекетіне наразылық білдірген Тұрсынның мінезін суреттейді.
"Осы кезде залдағы шу сәл басылғандай болды, Естай мойнын созып сахнаға қарады. Орнынан тұрып үндемей қалды. Залдың тынышталуын күтіп отырғанда: "Ой, әйтеуір!
- Ой, тоқта! Ұят болды, – деп ашуланып айқайлады. - Аяқ-қолы бар адамды атуға болмайды. Жұрт, жұдырық емес, Шәкенді құрметте!
Татуласпаған, күреспеген қандай қазына! Жарайды, Шәкең жау болуы керек, тіпті жауды сыйлауы керек емес пе? Сіз жай ғана позаңызға ораласыз ба!? Кешегі Шәкеңнің күнінде сен болған бұлбұл емес пе еді? Бірі дос, бірі ұстаз, соны неге ұмытпайсың? Ей, адамдар, не істеп жатырсыңдар? – деп ауа жетпегендей күрсінді де, тамағын тазартты» (Қ. Жұмаділов).
Келесі контексте идиоматикалық тіркестер ыңғайлы болу үшін алдыңғы сөйлемдермен байланысып қарастырылады.
«Абай бұл сөздерді ұнатпайды, енді қабағын түйіп, амалсыздан тыңдап отыр.Жұман дауысын көтеріп:
–Енді мені тыңда: Тыңда, мен қаладан хабар естіп тұрмын. Жаңа экспедиция біздің ауылдың шетіне жетіп, таудағы Жігітекке аттанды. Мақтау сұрайды, қуанышында шек жоқ. Барған сайын нашарлап барады. Түсіптің анасы Мадияр Қоңқаның мұрны қырық дейді. "Ақ түйенің қарны жарылды. Тәңір балаға жылайды. Көз жасыма ерік бердім. Базар қашты! Ә.Ысқақов модальділіктің әртүрлі мағыналарын ауа райы мағынасымен бірлікте қарастырған. Ғалым модальділіктің маңыздылығын, парыздың маңыздылығын, ауа райының маңыздылығын жатқызды. Модаль мағынаның жекелеген түрлері туралы пікірлерді Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, Н.Оралбаев, Т.Қордабаев, Ф.Ахметжанов сынды зерттеушілердің еңбектерінде кездестіруге болады. Мұндай модальділіктің маңыздылығын арнайы зерттеу нәтижесінде мынадай семантикалық топтар анықталды.
Міндеттілік мағына білдіретін модаль сөздер.
Болжал мәнді модальды сөздер.
Мүмкіндік мағынаны білдіретін модаль сөздер.
Қастау,растау мағынасын білдіретін модаль сөздер.
Қалау,тілек мәнді сөздер.
Күмән,күдік мәнді модаль сөздер.
Осы модальдық топтардың ішінде болжамды модаль сөздердегі белгісіздік мағынасы айқындала түседі. Бұл белгісіздік субъектінің әрекетін болжаудан туындайды.
Модальдылықты білдіретін сөздердің көпшілігі басқаларға қарағанда дамыған мағынаға ие. Гипотезалардың тіл біліміндегі маңызы туралы пікірлер Е.Жанпейісовтің зерттеулерінде көрініс тапқан. Модаль сөздердің болжамдық мағынасы мүмкін, мүмкін, мүмкін, көрінетін, көрінетін, көрінетін, ықтимал, ықтимал сөздерінің қатысуы арқылы жасалады.
Болжамдық мағына лексикалық және грамматикалық тәсілдер арқылы беріледі. Болжалдылықты білім, жоба, логика және грамматика сияқты лексикалық құралдармен, сондай-ақ -uy / -uy сияқты тілдік құрылымдар арқылы беруге болады.
Е.Жанпейісов етістіктің модальдық мағынасын білдіру үшін шартты рай мен тұйық етістіктердің қажеттігін айта отырып, Керек сөзінің көсемшенің баяндауышы екенін көрсетеді
Д.Г.Тумашева болжамды модальдылықты білдіру үшін шартты рай етістігі мен қажетті модаль сөзді біріктіру қызметі түркі тілдеріне тән құбылыс екенін көрсетеді [8].
Модальдық құрылымдардың сияқты күрделі түрлері бар. А.Ысқақов өз шығармашылығы туралы: «Күрделі формалар арманға ғана мән береді», - деген.
Баяндауыш сөйлемдерде субъектінің көзқарасы нанымды емес. Себебі, адам қандай да бір құбылысты немесе әрекетті біреуден оқып, естігеннен кейін айтады. Ойлар мен көзқарастар алдын ала айтылады. Айтпақшы, ол өз көзқарасын білдіреді. Өз көзқарасын болжайды және болжайды. Бұл болжамның шындыққа жанаспайтыны белгісіз. Белгісіздік сөйлеушінің жеке көзқарасы тұрғысынан маңызды.
2.2 Модаль сөздердің семантикалық құрылымы
Модаль сөздер cемантикалық сипаты жағынан болжал мәнді модаль сөздер, міндетті модаль сөздер, біреудің сөзіне немесе фактісіне негізделген модаль сөздер, қолдау (растау) мағынасында қолданылатын модаль сөздер және күмән ұғымын білдіретін модаль сөздер болып бөлінеді.Диалектілік сипаттағыларын, жеке тіркес түрінде келетіндерін дәне дыбыстық вариант түрлерін қоса есептегенде алпыстан сәл ғана асады. Бірақ бұларды соның өзінде де семантикалық сипаты жағынан мына төмендегідей бірнеше топқа бөліп қөарауға болады: болжал мәнді модаль сөздер, міндеттілік мағына беретінмодаль сөздер, біреудің сөзі не бір дерек негізінде айтылатын модаль сөздер, қостау(растау) мағынасында қолданылатын модаль сөздер, қалау(тілек) мәнді модаль сөздер және күмән(күдік) ұғымын білдіретін модаль сөздер.
1)Бұлардың ішінде сан жағынан ең көбі, басқарынан гөрі дымыңқырай түскен саласы-болжал мәнділер. Көпшілік модаль сөздердің денін осылар құрайды бұл топқа мысалы, сияқты, шамалы, сыңайлы, әлпеті, мүмкін, сынды, ықтимал, кәдік, болар, шығар, білем;
2) қазақ тілінде міндеттілк модальдық мағынаны негізінен керек, қажет, тиіс, лазым сөздерінің қатысуымен жасалатын –у керек, у-қажет,-у лазым, -мақ керек, -маққа керек, -уға тиіс, -уы,-уі тиіссияқты аналитикалық форманттар білдіреді. –у модальдылық форманы кейде міндеттілкті, сондай-ақ болжалық мәнде де алып қарауға болады. Мысалы: Ендігі шара қатал сөгіс болуы керек.
3)Сөйлеушінің сөйлемде айтылған хабардың ақиқаттығына әбден көзі жеткендігі модальдық мағынаның тағы бір түрі болып табылады. Қазақ тілінде бұл модальдық мағынаны көбінесе көрінеді етістігі, «екен» формасы білдіреді. М/ы Сол елдегі хан әр жерден сұлу әйел іздеп сұрау салады екен.
4)Біреулердің сөзіне сүйену арқылы не бір нақты дерек негізінде білдірілетін модальдық мағына. Бұл одальдфық мағынаны, яғни сөйлеушінің сөйлемде айтылмыш хабар тарапты пікірін білдіруде негізге ұйытқы қызметін қазақ тілінде «де»формасы атқарады. Ол бұл ретте көбінесе дейді түрінде, ара тұра тіпті»деп айтады», «деп естиміз», «деп естиміз деген сөз бар» сияқты құрамда да қолданылады. м/ы Әсіресе жандарал кеңсесі ашулы дейді.
5)Қазақ тіліндегі модаль сөздердің келесі бір семантикалық қыры сөйлеушінің сөйлемде айтылған ойды өз тарпаынан қостау (растау) түріндегі пікірнен көрінеді. Бұл модальдық мағынаны рас,.расында, шынында, анығыда, сөздері білдіреді.
6)Жалпы модальдық мағынаның келесі бір сөйлеушінің сөйлемде айтылған ой жөніндегі нық сенімімен байланысты. Оны көпшілік түркі тілдеріндегі сияқты, қазақ тілінде де негізінен әрине және әлбетте сөздері білдіреді. Алайда бұл екі лексемаға қатысты көңіл аударатын бір нәрсе: бұл екі сөз ауыз әдебиеті үлгілерінің де, ақын-жырау шығармаларының да ешқайсынан кездеспейді. Мысалы. Тек Абайдан былай ғарай ғана ұшырасады: өзгелер басын изейді, әрине деп, мақұлдап;
7) тілек (қалау), ниет, пиғыл мәнді модалдық мағына. Модальдық мағынаны бұл түрі қазақ тілінде –са,-се екен, -са,-се дейім», «деймін» аналитикалық құрамасы арқылы білдіріледі. Мысалы: Мына жақта кедей Қамбар деген адам бар, сіз оны шақыртып алсаңыз екен.
8)Қазақ тілінде модальдық мағынаны сөйлеушінің сөйлемде айтылған хабар жөніндегі күдік күмәнімен байланысты да түрі бар. Тілімізде мұндай модальдық мағынаны әдетте –ар ма екен, -са неғылсын, кім біледі, сияқты аналитикалық конструкциялар білдіреді. м/ы Қазақтың жайын жақсырақ білеміз десек мақтанған болар ма екенбіз.Қазақ тілінде кейде екі модаль сөз қатарласа қолданылады. Мысалы Абылай мүмкін білем осы болар: Жаңа келген қонақтың құрметіне ішу керек шығар. Алдыңғы сөйлемдегі білем мен мүмкін, келесі сөйлемдегікерек пен шығарсөздері сондай қатарлар.Бұл сияқты модальдық қатарлар әдетте көркем әдебиет стиліне сыйымды, сөйлем модальдылығы мұндайда қатардың соңғы бөлігіне ауысады.
Әдеби тіліміздегі дағдылы –ды білем, -а тын(-е –тін) шығар модальдық констукциялары түрікменстан қазақтарының тілінде - -ар, -ер білем , -а-м(-е-м) шығар формасында қолданылады:
l) Қазақ әдеби тіліндегі сондай-ақ мүмкін, ықтимал, кәдік модаль сөздерінің орнына түркіменстан қазақтарының тілінде болжал мағынасында шек лексемасы қолданылады, мысалы : Соған қарағанда таныс досы болуы шек.Адъективтену амалы.Басқа сөз таптарының сын есімге ауысуын білдіретін конверсиялық процесс. Қазақ тілінде сын есімнің өз алдына дербес грамматикалық топ болып қалыптасуына адъективтену процесінің атқарған рөлі зор. Қазақ тіліндегі сын есімдер тобындағы ауру, жамау, жүдеу, кебу, тебеген, басқа, ұшқалақ,өзге сөздер есім мен етістік тобындағы сөздерден ауысып, сын есімдерге айналады. Қазіргі қазақ тілінде ақ, қара, көк,бай,жарық,тең сын есімдері атрибутивтік мәнде орнығуы осы синтаксистік қолданыс нәтижесі.Қызыл,жасыл,сары,ұзын,жүдеу,үлкен,кішісын есімге етістікке ауысқан.Сын есімдердің мағынасы мен грамматикалық ерекшелігіне қарай түпкілікті және уақытша адъективтенген болып бөлінеді. Алаңғасар, тас бауыр, көнетоз, төртпақ, ұр да жық с.е-дер деформаланған, идиомаланған. Құрамына қарай жалаң және күрделіболып бөлінеді.Жалаң– бір сөзден тұратын лексемалар. Қашаған, сүзеген, ақсақ, қызу.Күрделі– екі компонент немесе оданда көп сыңардан тұратын сын есімдер.Ұр да жық, желаяқ, жатыпішер.. Осымен байланысты күрделі адъективтер біріккен, күрделі, фразеологиялық тіркес болып келеді.Шығу тегіне қарай есім негізді, етістік негізді, немесе аралас түрдегі адъектив болып бөлінеді.Сөз таптарынің ішінде адъективтену процесіне зат есімдер мен етістік анағұрлым бейім. Етістік тұлғаларының адъективтенуі.Түбір етістіктерге қарағанда, оның тұлғалары адъективтену процесіне жиі ұшырайды.
ҚОРЫТЫНДЫ
Курстық жұмысты қорытындылай келе, Теориялық әдебиеттерді зерттеп, зерттеу тақырыбымен тәжірибе жүзінде жұмыс істегеннен кейін біз келесі нәтижелерге келдік: Модаль сөздерді оқыту, зерттеу бүгінгі тіл біліміндегі өзекті мәселелердің бірі. Модаль сөздердің дамуы барлық тілдерде біркелкі болмағандықтан, олардың түркі тіліндегі сандық және жалпы табиғаты нақты көрсетілмеген.
Модаль сөздерді меңгеруді оларға жалпы сипаттама беруден, модаль сөздердің жасалуы мен мағынасын және олардың тілімізде қолданылуын жан-жақты білуден бастау керек. Яғни, модаль сөздер туралы теориялық білім бере отырып, олардың практикалық дағдыларын қалыптастырудың негізгі міндеттері: мұғалім модаль сөз, баяндау туралы толық түсінік береді; берілген материалды талдай білу; модаль сөздердің түрлеріне сөйлем құрастыру, олардың түрлеріне әдебиеттерден мысалдар құрастыру және қазіргі тіліміздегі мағынасын сипаттау; модаль сөздердің мағынасы мен қолданылуы туралы сұрақтар қойып, жауап беру; мәтіндерден модаль сөздерді тауып, олардың мағыналық ерекшеліктері мен грамматикалық табиғатына талдау жасау; модаль сөздердің мағынасын анықтау, олардың синонимдік қатарын табу; модальды сөйлеу туралы білімдерін салыстыра білу, қорытынды жасай білу; алған білімдерін жазбаша жұмыста (диктант, мазмұндама, шығарма) және ауызша (тест, қиын) бақылау жұмыстарында пайдалана білу.
Оқыту барысында мұғалім көрнекі құралдарды, дидактикалық материалдарды, техникалық құралдарды, оқытудың формалары мен әдістерін өз қалауы бойынша таңдайды және бұл процестер тек мұғалімнің бақылауымен жүзеге асады.
Бірінші сабақ модаль сөзге шолу жасаудан басталуы керек.
Біріншіден, модальды тіркес сөйлемдегі айтылған ойдың мағынасына сөйлеушінің көзқарасын білдіреді. Қазақ тілінде модаль сөздер түрлі экспрессивтік, эмоционалдық мағынаға, сонымен қатар айқындылыққа, күмәнділікке, болжамдылыққа байланысты лексикаға жатпайтын сөйлем мүшесін білдіреді.
Екіншіден, «модаль» термині латынның «modus» – «өлшеу, жақындау, көру» сөзінен шыққан, «modalis» «модаль» дегенді білдіреді. Модальдылық – пікірдің субъектісі мен объектісі, яғни пікірлер арасындағы қатынас сипаты.
Үшіншіден, лингвистикалық әдебиеттерде сөйлеушінің хабар туралы пікірін білдіретін сөздерді модальдық сөз ретінде жіктеу оның мағыналық белгілеріне – сөйлеушінің өзіндік ой көзқарасына негізделеді. грамматика.