ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 18.03.2024
Просмотров: 93
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Екінші баланың даму жағдайының жақсы болуы ата-ананың түсінікпен қарағанына байланысты. Ал отбасыдағы кіші және ортаңғы баланың даму жағдайына шолу жасасақ олардың даму жағдайлары мүлдем басқа. Кіші бала ұзақ уақыт бойы ата-анасымен кіші бала ұстанымда болады. Ол белгілі бір әрекет орындағанда әрқашан үлкендер қадағалап көмек береді. Нәтижесінде ол көп жағдайларда өмірге дайын болмайды. Бұл жерде де кенже баланың қалыптастырудағы ерекшеліктерді байқаймыз.Ал ортаншы бала көбіне әділетсіздікті сезінеді және өзін көптеген жағдайларда өкпелі сезінеді. Оның белгілі бір шешім қабылдауда үлкендердің көмегін күтеді. Ал жалғыз бала туылғаннан бастап өте ерекше жағдайда өседі. Психологтар бұған сенімсіздікпен күмәндана қарайды.
С. Холл бойынша отбасыдағы жалғыз бала ерке бала болып өседі. Жалғыз бала дамуындағы ерекшелік ол ұзақ уақыт бойы үлкендермен өте жақын қарын-қатынаста болады. Бұл бала үшін оңай емес. Бала көп жағдайда өзінің әлсіздігін пайымдауы мүмкін.
Нәтижесінде өзіне деген сенімін жоғалтады. Жалғыз бала ата-анасының көз алдында өседі. Егер оның қолынан бір нәрсе келмей жатса оған тез арада көмек береді. Ал егер үлкен отбасыда бала түймені қадай алмаса он рет немесе бірнеше рет қайталу барысында үйренеді. Отбасыдағы жалғыз баланың бір ерекшелігі олар өзімен жасты балалармен жақын араласа алмайды. Және де өзінде қайталанбас құнды деп санайды [9].
Олар өзімен құрдас балалармен қалай сөйлесу керектігін біле бермейді. Отбасысының суретін салғанда туысқан апа інілерін салып қояды. Бала ата-аналарының өзіне деген қатынасын сезінеді. Көп балалар көмек беріп, серік болып өседі. Бірінің білмегенін бірі айтып, қол ұшын беріп, қолынан келгенін аямайды, өзінен үлкеннен үлгі -өнеге алып, соған ұқсауға тырысып бағады. Ал үлкендері кішіге ізет көрсетіп оларды жетелейді. Өзін бауырлары үшін жауапты сезінеді. Осындай даму жағдайында белгілі бір мінез қырлары өмірге деген көзқарасы қалыптасады.
1.2 Отбасылық қарым -қатынастың жеткіншек тұлғасының дамуына психологиялық әсері
Хронологиялық тұрғыдан жеткіншек жас 10-12- жастан 14-15 жасқа дейін анықталады. Бұл жеткіншек жастың негізгі ерекшелігі жан-жақты дамудың жылдам, тез сапалы өзгеруі. Яғни, анатомо-физиологиялық жағынан қайта өзгерулер кезінде, психологиялық дағдарыс (кризис) жүріп жатады. Бұл жас әртүрлі қайғырулармен (переживания), қиындықтармен және ауыр дағдарыстармен бай. Бұл кезеңде жүріс-тұрыстың тұрақты формалары, мінез-құлықтың қырлары, эмоционалды әсер етудің тәсілдері қалыптасады.
Жеткіншек жастың тағы бір ерекшелігі, білімін одан әрі өсіруге деген талпынысы, әлеуметтік позицияны қабылдау, сонымен қатар өзінің «Менінің» қалыптасуы болып келеді. Жеткіншек жасты, жиі дамудың диспропорция кезеңі деп атайды. Жеткіншек жас кезеңінде өзіне деген көңіл аудару өседі, өзінің физикалық ерекшелігіне де, қоршаған орта пікірлеріне қайшыласу (обостряться) реакциясы да пайда болады, және өзіндік абыройлық сезімі жоғарылайды сонымен қатар тез ренжігіш те болып келеді. Жеткіншектің психофизиологиялық дамуындағы ең маңызды жағдай, ол жыныстық жетілу болып келеді.
Психофизиологиялық деңгейде жеткіншектер ыңғайсыздық сезімін бастан кшіруі мүмкін:
-
Эмоционалды сферасының тұрақсыздығы -
Жүйке жүйесі іс-әрекетінің жоғарғы ерекшелігі -
Қобалжушылық ахуалының жоғарғы деңгейі
Жеткіншектердің танымдық даму қабілетінің ерекшелігі, мектепте білім алуындағы қиындық жағдайы болып келеді, яғни үлгермеушілік, мінез-құлқына сәйкес емес іс-әрекеті. Жеткіншектің психикалық даму маңызы, өзіндік сана сезімнің орнауында. Ең бір жеткіншек тұлғасының маңызды сипаттама қыры, ол өзінің «менімен» өзін-өзі бағалаудың тұрақтылығымен ерекшеленеді. Жеткіншектің өзіндік санасының маңызы-өзінің физикалық «мен » кейпі, бейнесі, яғни денелік кейпі, ер азаматтық және әйелдік эталонмен өзіне баға беру, салыстыру көзқараста болады.
Физикалық ерекшелігінің дамуының төмендеуі өзін-өзі бағалаумен өзін сыйлау қасиетінің төмендеуі, және де қоршаған ортадан төмен баға аламынба деп қорқады, яғни тек сыртқы келбет жағынан.
Жеткіншектер көбінесе құрдастарының ой-пікіріне сүйенеді. Егер де кіші мектеп жасындағы оқушыларда үлкен танымайтын адамдармен қарым-қатынаста қобалжуды сезінсе, ал жеткіншектер өз құрдастары мен ата-аналарының алдында қобалжиды екен [8].
Өзінің идеалымен өмір сүруге талпынса, жеткіншек мінез-құлқының өзгеруінен ата-ана мен құрбы-құрдастары арасында конфликт жағдайы пайда болуы мүмкін. Жеткіншектің қарқынды биологиялық дамуы мен байланысты және дербестік талпынуы өз құрдастары арасында өзара қатынас кезінде қиындық туғызуы мүмкін.
Өжеттілік, келеңсіздік, ренжігіштік және агрессиялық жеткіншектер үшін, сенімсіздігіне эмоционалды реакция әсер етеді.
Жеткіншек өзге жастарға қарағанда педагогтармен тиісті әдебиеттерде көп әңгіме болып жиі көтеріледі. Себебі бұл кезеңде оның психикалық даму ерекшелігі жас бала мен ересектерге қарағанда әлде қайда өзгеше болады. Бұл кезеңге тән тағы бір ерекшелік жеткіншек барлық нәрсені өз бетімен орындап, үлкен адамдардың қамқорлығы мен ақыл – кеңесінен құтылғысы келеді. Жеткіншектің ересектен айырмашылығы тек үлкен адамдармен қатынасының өзгеше келетінінде емес, сонымен қатар биологиялық дамуы ( жыныс т.б. жетілуі) жағынан кеңінен өріс алатынында. Ал, жалпы алғанда, жеткіншек тым өзгеше сипатта келеді. Мысалы: жеткіншек төменгі сыныптарда оқып жүргенде үйге берілген тапсырманы тек жаттап алатын болса, жеткіншек жасында үй тапсырмасын өз сөзімен түсінікті етіп айтуға талпынады. Кейбір жеткіншек жастағылар осы кезеңде бұрынға қалпынан үлкен адамдармен қарым – қатынаста болғанда, мейірімді, сыпайы келсе,енді өрескел түрде, яғни тәртіп бұзуға икем келеді.
Л.С. Выготскийдің пікірінше жеткіншек жас екі процесс қатарын көрсетеді:
-
Табиғи – ағзаның биологиялық жетілу процесі, сонымен қатар жыныстық даму. -
әлеуеметтік – кең түрде қарым – қатынас, тәрбие, әлеуметтену процестерінің дамуы жатады.
Бұл процестер әрқашан бір – бірімен байланысты, бірақ синхронды емес:
-
Әртүрлі балада физикалық және психикалық дамудың жолы ( мысалы бір бала 14-15 жаста ересек болып көрінсе, ал бір бала керісінше әлі жас бала болып көрінеді.) -
Іштей биологиялық жүйе мен психика дамуының сәйкессіздігі де кездеседі. -
Физикалық дамудың әлеуметтік дамудан ертерек болуы. ( физикалық жетілу ерте іске асады, әлеуметтікке қарағанда. Яғни әлеуметтік ол – мектеп бітіруі, мамандықты таңдауы, экономикалық жағынан еркін болуы т.б.) [16].
Жеткіншектік жас биологиялық мағынада өтпелі кезең болып саналады. Жеткіншектің әлеуметтік статусы жас баладан айырмашылығы жоқ деуге болады. Жеткіншек – әлі мектеп оқушысы және ата-ана қарамағында болады. Олардың негізгі іс - әрекеті – оқу болып табылады.
Биологиялық факторға жыныстық жетілуді жатқызады. Сонымен қатар, қарқынды даму мен барлық ағзаларының қайта жетілулері, терімен ағза жүйесінің де өзгеруі кіреді. Жыныстық жетілу басты биологиялық фактор ретінде мінез – құлыққа тікелей емес, жанама әсер етеді.
Жеткіншектердің мінез – құлқының лезде өзгеруі, ол жыныстық жетілудің басталуымен, қанда жаңа гормондардың пайда болуымен, және олардың орталық нерв жүйесіне әсер етуі болып табылады.
Жеткіншек жаc – бұл талапты ақыл, бір нәрсені тануға деген тойымсыз ұмтылу, энергияның тасып қайнап тұрған кезі, сонымен қатар іс - әрекетке деген қарқынды белсенділікпен ұмтылу жасы болып келеді. Бұл жаста әрбір бала – мақсатқа жету жолында табандылық, өжеттілік танытады, сонымен қатар алдынан шыққан кедергі қиыншылықтарды жеңуге деген ынтаның болуы, яғни еркін іс - әрекетке деген қабілеттілік. Жеткіншек іс - әрекеттің бір түрінде табандылық көрсетсе, ал екінші бір іс - әрекетінде дәл сол табандылықты қолдана алмауы мүмкін.
Жеткіншек жас өзінің албырттығымен танымал. Эмоционалды жағы өте қарқынды және оны басқару қиынға соғуы мүмкін. Жеткіншектердің танымдық іс – әрекеті өте қарқынды дамиды. Олардың зейін аударулары тек үлкен көлеммен тұрақтылықпен ғана сипатталмайды, сонымен қатар, ерекше талғампаз болып келеді. Бұл кезеңде зейін ниетті болып келед. Сонымен қатар осы жаста жеткіншектің қабылдауы да ерекше, мақсатқа бағытталған болып келеді. Есте сақтау көлемі де үлкейеді, яғни тек бір затты есте сақтауы ғана емес, сонымен қатар логикалық ойлауы да өте жақсы дамиды. Жеткіншектердің интеллектуалды іс - әрекетінде нақты өзгерулер пайда болады. Оның негізгі ерекшелігі 10-15 жаста абстрактілі ойлау қабілеті әрбір жылда үдейі өсіп отырады. Бұл жастың маңызды ерекшелігі – белсенді, өз бетінше творчестволық ойлауының қалыптасуы.
Жеткіншек пен ата – ана қарым – қатынасының өзекті мәселесі тәрбие болып келеді. Қазақ халқының ата тәрбиесі, ана, әже, ене тәрбиесі үлкен рөл атқарады. Әсіресе, әже деп құрметтеп атап, қарт шешесін сыйлайтын дәстүр бар. Әжесінен тәрбие алған бала ертегі, әңгіме, өлең – тақпақты көп біледі. Бауырмал, сезімтал болып өседі, үлкенді сыйлағыш келеді. Өйткені әже әлдиі олардың құлағына жас кезеңнен сіңіп қалады [17].
Ана әкелік сезімнің жедел қалыптасуына себепші болады. Ол баланы «Әкең айтты» деп сендіреді. Шыныменен бала тәрбиесі тұрғысынан алғанда әкенің қолында болат қашау, шешенің қолында күміс жонғыш бар тәрізді.
Отбасылық тәрбие стратегиясының көптеген классификациялары бар. Олардың бірі Санкт – Петербургтегі Т.М. Трапезникованың кешендік зерттеулер институтында (әлеуметтік) дамыған. Ол отбасылық тәрбиенің келесі стратегияларын бөліп көрсетеді:
-
Қатаң қадағалау, жазалау (жазғыру, талап ету, сөгіс айту және т.б.). Ата – ананың ойынша, бала ең алдымен тәртіпті болуы керек, бұл жағдайда ата – ана мен баланың қарым – қатынасы бастық – бағынушы стилінде; -
Немқұрайдылық. Кейбір көп балалы отбасына, ата – анасы ішімдікке салынған немесе жұбайлар отбасынан тыс құндылықтарға көңіл аударатын, қайталама некеде тұрған отбасына тән; -
Өзара қамқоршы. «Назар балаға аударылған». Бала отбасының құндылығы ғана емес, отбасын сақтау құралы, әйел мен еркектің түйісетінортақ нүктесін табу құралы; -
Қарама – қайшы талаптар. Ата – ананың бірі қатал, талап қойғыш, қадағалауды, жазалауды ұнатады; екінші – жұмсақ, либералды, «баланы басына шығарады». Жұбайлар келіспеушілігі туындайды; -
Достық стилі. Бала көмек алады, оның қызықты қабілеттері ескеріледі.
Бұл стратегиялар баланың туа біткен белгілі бір қасиеттерін басады. Бұл қасиеттер түпкі қасиеттер болып табылады, олардың отбасылық тәрбие стратегияларымен әрекеттесуі салдарынан басқа қасиеттер қалыптасады. Түпкі қасиеттер қатарына жүйке жүйесінің қасиеттері (темперамент), жалпы зияткерлік қабілеттерінің ұшқындары жатады.
Отбасылық тәрбие стратегиялары осы қасиеттерге әсер етеді деген нәтижесінде жаңа қасиет пайда болады. Қатаң қадағалау стратегиясының жүйке жүйесінің әр түріне (мықты немесе әлсіз жүйкеге) әр түрлі әсер етеді, нәтижесі де әр түрлі болады. Мықты жүйке жүйесіне қатысты алсақ, баланы үнемі басу, тыйым салу, жазалау, қатаң қадағалау, бала тек қана шабуылдаушылық қасиеттің қалыптасуына әкеп соғады. Керісінше әлсіз, нәзік, эмоционалдық жүйке жүйесі тән балаға қатыстықатаң қадағалау және жазалау стратегиясы әлсіздік, сенімсіздік, тұйықтық, адамдармен байланыс жасаудан қорқу сезімін, байланысқа түсуден қашқақтауды қалыптастырады, әлеуметтік қорқақ адамның пайда болуына, яғни өз мүмкіндіктеріне сенбейтін тұлғаның қалыптасуына әкеп соғады[18].
Әр жастағы адамдардың көңіл-күйі, сезімдері, мінез ерекшеліктері, түсінік талғамдары бірдей болып келмейтіндігі жөнінде де қызықты пікірлер айтқан. Халқымыз тәрбиесі кем балаға жаны ашып: «Әдепсіз бала – сорлы бала», деген ебедейсіз балалардың келешегінен күдіктенеді де, ата-анасының айтқанын екі етпейтін, тіл алғыш зерек, әр нәрсені танып, білуге құмар, елгезек, ықыласты, тәртіпті балаларды басқаларға үлгі етеді.
Бала біткеннің бәрі де ес білгеннен бастап білсем, көрсем, естісем, ұстасам, алсам деп әрекет етуге ұмтылады. Ол өзін қоршаған ортамен, басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсуді қалайды. Бұл баланың өзін қоршаған өмірді терең де толық білуге табиғи құштарлығы. Олар үшін жай нәрсенің өзі жаңалық. Бұлар әуесқой, тынымсыз зерттеуші. Көптеген мақал-мәтелдердің мән-мазмұны осы айтылған идеяны да бейнелейді. Ата-ана өз баласын өнегелі сөзбен, жеке басының үлгісімен тәрбиелейді. Оның баласында үлкендердің сөзіне, қылығына, іс-әрекетіне еліктеушілік басым.