ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 18.03.2024
Просмотров: 69
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Мектептегі оқу жұмысы да, оқушылардағы жеке адамдық сапаларды тәрбиелеу де осы заңдылықтарды ескеру негізінде жүзеге асырылуы тиіс. Өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу мақсатының мазмұны қоғамның өркениеттілігіне оның демократиялық сипатына, экономикалық мүмкіндігіне, педагогикалық жүйелер дамуын болжастыратын және нақты жағдайларды үйлестіріп отыратын мекемелеріне байланысты. Тәрбие процесі – бұл сыртқы мақсат бағдарлы ықпал мен тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуін кірістіре жүргізілетін тұлға қалыптастыру, дамыту процесі. Тәрбие процесі – бұл өзара байланыстағы ұдайы дамып отыратын тәрбиелеу жүйесінің тізбегі, мұндағы әрбір тізбек алдыңғы нәтижелер есебінен құралады. Бұл түсінік бойынша тәрбие процесі өзіндік даму жүйесі ретінде қарастырылады және оның бірлігі болып дамушы тәрбиелеу жағдайында есептеледі. Мұнда тәрбиеленушілер өзара әрекеті ғана дамып қоймай, келешек күрдел жүйе қалыптастыратын біртұтас объектіні дамытады. Тәрбие бұл тұлғаны мақсат-бағдарлы қалыптастыру процесі. Бұл сонымен қоса, қоғамға қажетті әрі пайдалы тұлға қалыптастыру мақсатындағы тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің ұйымдасқан, басқарылған, бақыланатын бірлескен өзара әрекеті [24].
Отбасыдағы тәрбие өсiп келе жатқан жеткіншектің тiршiлiк iс-әрекетiмен ұштасып жатады. Отбасыда жеткіншек өмiрге қажеттi барлық әрекетке қатысады. Интелектуальды танымдық еңбек, қоғамдық, суреткерлiк, ойын, еркiн қарым-қатынас орнату сияқты әрекеттер. Оның үстiне олар қарапайым әрекеттен әлеуметтiк және тұлғалық жүрiс-тұрыс формасына дейiн барлық этаптан өтедi. Отбасылық тәрбие қарапайым әрекеттен әлеуметтiк және тұлғалық жүрiс-тұрыс формасына дейiн әсер етудiң кең уақыт диапозонына ие. Ол адам өмірінің барлық кезiнде, кез келген сағатта, кез келеген уақытта жалғасып келедi.
Отбасыда пайда болған бауырмалдық қарым-қатынас оның адамдармен ара- қатынасының болашағының негізін құрап қана қоймай жеткіншекте пайда болған жаңа немесе стрессогенді кездерде қауіп сезімін азайтуға көмектеседі,осылайша бірқатар авторлардың пікірінше отбасының негізгі функциясы жеткіншекке сыртқы әлеммен әрекет ету кезінде қауіпсіз болады деп кепілдік беріп қауіпсіздік сезімін қамтамассыз ету. Жеткіншектің сол қауіпсіздікті сезініп, сыртқы әлемді зерттеуге жаңа тәсіл таба алуына жағдай керек. Өсе келе жеткіншек өзін ересектермен теңестіре бастайды.Ата анасының жүрыс тұрысымен өзара ұатынасын өзінің бойына сіңіре бастайды. Жеткіншектер ата анасының әдеттерін тез қабылдап алады, әсіресе жестпен сөйлеулеріне, жүрістеріне, сөйлеу мәнерлеріне қатты еліктейді. Дегенмен де басқа авторлардың пікірінше, ата ана жүрыс тұрыс моделінің әдет қалыптастыру процессінде ғана емес, стрессті жеңу тәсілін қалыптастыруда ролі маңызды. Егер ата ана қиын жағдайларда өзін пассив жағынан көрсетсе онда жеткіншек да басына қиын іс түскенде тура сондай мінез құлық көрсетеді [25].
Тұлғааралық қатынаста да дәл осындай ықпалы болады. Мысалға ер жеткіншек әкесінің анасына жасаған қарым қатынасына байланысты оның қыздармен қатынасы айқындалады. Егер отбасыдағы қарыс қатынас моделі жылы болса, яғни өзара сыйластық болса, онда ұлдың жүріс тұрысы осыған сәйкес болады. Әкесінің шешесін жек көрсе, онда бұл жағдай ұлының қыздарды жек көруі мүмкін. Жеткіншектер қалай жүріп тұру керек екенін ата аналарынан үйренеді. Көбінеки олардың айтқандарына қарап емес, істегендеріне қарап үйренеді. Мысалға ата ана өтірік айтпа деп өзі өтірік айтса тағы сол сияқты .
Басымдылық арасындағы байланысты анықтауға тырысты, яғни отбасыдағы бір ата ананың басымдылығы,басшылығы және жеткіншектің белсенділігімен байланасты ажыратқысы келді. Оның ойынша жеткіншекте жауапкершілік сезімі отбасыда жеткіншектің жынысындағы ата ана басқаратын болса сол кезде ғана қалыптасады. Ұл жеткіншек егер әкесі үйде тәртіпті қадағалайтын болса ғана тәртіпті болады. Қыздар егер үйде ананың салмағы күшті болатын болса, қыздар басқа қыздарға қарағанда белсенді болады.
Ата анасының екеуі де тәрбиеге араласқан жағдайда жақсы дамиды. Бірақ мінез құлықтары әртүрлі болады. Жеткіншекке қарым қатынас қатты қажет екені белгілі, алайда жеткіншектің ересек адаммен қарым қатынас орнатуы оның психикалық дамуына және оның толықанды тұлға болып қалыптасуына аздық етеді. Қарым қатынастың көлемімен сапасының маңызы зор. Ересектермен қарым қатынастың ақ болуы жеткіншектің психикалық жамуына кері әсерін тигізуі мүмкін.
Жеткіншекті өз құрбыларының қатарынан қалдырмай, білімге құштар, өнерге әуес, белсенді өмірлік ұстанымы, шекке шығару ата–ананың абзал борышы, шындығында да жеткіншектердің ата-анамен қарым-қатынасы жақсы болмауы олардың психикасының дамуына әсер ететіні белгілі жайт. Жеткіншектің ана мейірімін сезінбеуі оның келешектегі ақыл-ой дамуында кенжелеп қалуымен мінез-құлқының нашар болуына негіз қалайды [26].
Отбасының жеткіншекке әсері өзіндік ерекшелігі мен көзге түседі жеткіншек өз үйінде ғана шын мәнінде еркін сезінеді, дамиды, ойнайды ересектерден жылы сөз, мейірім күтеді. Басқа жерде байқала бермейтін шығармашылық қасиеті байқалады. Жеткіншектің азаматтық абзал саналары бойына сіңіруіне үй-іші қарым-қатынасының ықпал өлшеусіз маңызды.
Отбасы мүшелерінің үлкендерімен кішілерінің арасындағы сыйласымдығы, жеткіншектердің өз құрбыларымен, ересектермен мектепке және одан тыс жерлерде инабатты араласуы олардың тәрбиесіне және жан-жақты өсіп жетілуіне игі ықпалын тигізеді. Отбасындағы тәрбиенің нәтижелі тартымды болуы, көп жағдайда ата-ананың білім дәрежесіне байланысты.
Отбасылық қарым-қатынас жеткіншектің тұлғасының қасиет саналарымен шығармашылық қабілетін жеке тәуелсіз дербес ойлау білу іскергін қалыптастырудағы ең басты және әлеуметтік фокторлардың бірінен саналады. Ата-анамен және отбасының басқа мүшелерімен өзара жағымды қарым-қатынас орнауы жеткіншек бойында болашақта өз ой пікірімен кәзқарасы дербес ойлауға бейім және творчестволық әрекетке қабілеттіліктің қалыптасуы үшін маңызы өлшеусіз зор. Дүниеге шыр етіп келгеннен бастап жеткіншек шешесіне жақын болады. От басының жеткіншек әсері өзіндік ерекшелігімен көзге түседі, жеткіншек өз отбасысында ғана шын мәніндегі еркіндікті сезінеді, дамиды, ойнайды.
Жеткіншекті өз құрбыларының қатарынан қалдырмай, білімге құштар, өнерге әуес, белсенді шығармашылық қабілетке ие белсенді өмірлік ұстаным алдыңғы шепке шығару ата-ананың ұрпақ алдындағы абзал борышы десек, жеткіншекрдың ата-анамен өзара қарым-қатынасының жақсы болмауы, тәрбие стилінің кемшіліктері - жеткіншектің психикалық дамуына кері әсер ететіні белгілі жайт. Жеткіншектің өз отбасысының мейірімін сезінбеуі, оның келешектегі тұлғалық калыптасуына теріс ықпал жасайды.
Отбасындағы тәрбиемен қарым-қатынастың тартымды, нәтижелі болуы, көп жағдайда ата-ананың білім дәрежесіне де байланысты. Көбінесе, ата-ананың жеткіншектеріне деген үлкен сүйспеншіліктің нәтижесінде жеткіншек психикасының даму заңдылықтарын білмеуден қарым-қатынаста бірқатар дөрекі қателіктер жеберіп алады. Ата-аналар оны өзі байқай бермеуі де мүмкін. Алайда мұның бәрі қалыптасушы дамушы жеткіншек психикасына әсері мол [27].
Осыған орай отбасылық қарым-қатынастағы және тәрбиелеу стиліндегі білімдердің жетіспеушілігінен жеткіншектің жалпы дамуы мен қарым-қатынас қабілеттерінің қалыптасуына кері әсер бірнеше факторларды бөліп шығаруға болады:
I. Ата-аналар өз жеткіншектерінің психикалық және тұлғалық дамуындағы жас ерекшеліктері қиындықтармен күресуде әлсіздік танытады.
Бұл жеткіншектің табиғи дамуы мен жастық дағдарыс кезеңдеріне байланысты. Мұнда ата-аналар тарапынан жеткіншектің жасына сай мүмкіндіктеріне деген жоғары талаптылық, шыдамсыздық, шектеп тию табандылық, түбегейшілік жатады. Бұл факторлардың жағымсыз нәтижелердің екі жағдайда шиеленесіп кетуі мүмкін.
а) Отбасының қарым-қатынаспен тәрбие стилінің бір жақтылығы яғни жеткіншек тәрбиесімен тек әйел адамдардың айналысуы бұл ер жеткіншек үшін өте жағымсыз болып табылады.
б) Ананың бұл тәрбиесінде “әке ролінде” ойнау бұл жеткіншекке қарым-қатынастағы шектен тыс талапшылдық жазалаудағы қаталдық ұштасады.
ІІ. Отбасының қарым-қатынас пен тәрбие стиліедегі ұстамдылық көзқарасының басым болуы, яғни моральдық ұстанымдар мен талаптардың жоғарылығы. Мұндай формальді қарым-қатынас жеткіншектің табиғи дамуына кері әсерін тигізеді.
Мұндай тәрбие орын алған жерде жеткіншектің қиялы мен ойлау икемділігі және шығармашылық қабілеттеріне аз көңіл бөлінеді. Бұл жеткіншектер құрдастарына қарағанда әлеуметтік ортада өзін қалай ұстау әңгімелесу тақырыбын таңдауда моральдің нормалардан ауытқымау үшін өз жеке басының қызығын ойлауы сонымен қатар мұнда отбасыдағы ұл мен қыз жеткіншектер тәрбиесінің орташылығы олардың өзіндік табиғи ерекшелігіне көңіл бөлмеу жатады.
ІІІ. Жеткіншек дамудағы психикалық дағдарыстар табиғатын жеке түсіну жеткіншектің өзіндік табиғатымен ерекшеліктерімен санаспау.
-
Жеткіншек мен қарым-қатынастағы қабылдамаушылық. Әдетте бұл жеткіншек арақатынастағы қабылдамаушылық. Әдетте бұл жеткіншек ата-ана үшін күтпеген келелі мәселе туындатушы және кәсіби өсуге кедергі ретінде саналған жағдайларда кездеседі. -
Тәрбиелеу стиліндегі икемсіздік, стандартты көзқарас. -
Жеткіншек тәрбиесіндегі қызбалықық қатынастың теңсіздігі. -
Тәрбие мен қарым-қатынас стилінің тұрақсыздығы мен жүйесіздігі. Бұл жеткіншек бойына өзіндік “мен” образы өзіне сенімділікті қалыптастыруға кедергі келтіреді.
ІV. Ата-ана тұлғасындағы жағымсыз саналардың басымдылығымен сипатталады.
а) Отбасылық қарым-қатынастағы қызбалық жан күйзелісі, жақтырмау және қанағаттанбаушылық әдетте бұл айқай - ұрыс, болжау, қорқыту болып табылады.
б) Жеткіншектің қарым-қатынастағы басынушылық билікшілдік сапалықлық және пікірдің нұсқау беру, жеткіншекті өзіне бағындыру мен үнемі тыңдатуға тырысу.
в) Жеткіншекмен қарым- қатынаста өмірдің мүмкіндігі мен қабілеттеріне сенбеу дербес әрекеттері мен ойларына күмән келтіру.
V. Тәрбиелеу мен қарым-қатынастың негізгі сипатттары жатады.
а) Қайырымдылық . Мұнда жеткіншекке ата-ананың біреуі тарапынан шектен тыс қайырымдылық көрсетіледі.
ә) Әсіресе қамқорлық. Бұл жеткіншек болашағы өміріне қауіп жалғыздықты мойындауға деген мазасыздықтың көрінісі.
б) Жеткіншекке деген сүйіспеншілік. Ана өз жеткіншексының табиғатын толығымен емес, оның идеалды образдарымен қылықтарына деген ерекше сүйіспеншілігі.
в) Отбасының қарым-қатынас пен тәрбие барысындағы бақылау қадағалау. Бұл жағдай жеткіншекті өз бетінше ойлап шығармашылық қабілеттерінің көрінуі мен жүзеге асыруы, ойлау икемділігі жолындағы басты кедергі болып табылады. Жеткіншек әрекетінің барлығы дерлік ата-ана бақылауынан өтіп қадағалағандықтан жеткіншек бойында дербесшілдікпен өзінің шығармасын жүзеге асыру мүмкін болмайды.
г) Оқыту. Жеткіншек дамуы мүмкіншіліктеріне сай немесе жеткіншекті ерте жастан оқыту біден-бір іскерліктерге үйрету жеткіншекке кейде жағымсыз ықпал етуі мүмкін. Танымның даму табиғи дамуымен астарласа жүргенде ғана оң нәтиже беретіні назардан тыс қалады. Жеткіншек мектепке барғаннан кейінде отбасылық қарым-қатынастың әсерінің күші кемімейді. қайта түрлене түседі [28].
Тұжырымдай келгенде дұрыс қалыптасқан отбасылық қарым-қатынас жеткіншектің тұлғалық психологиялық дамуының ғана емес, оның шығармашылық қабілеттері мен іскерліктерінің дамуының қайнар көзі болып табылады.
- 1 2 3 4 5 6 7
