Файл: 6шы семестр 1 блім Дниежзілік кмір кені геологиялы орларыны сипаттамасы 6 саат.docx

^/, желдетпе 6^/) гезенктер өткізiледi. Күрделі бремсберг 3^/ және күрделі еңіс 4^/ екi көмiр тақтасының жұмысын қамтамасыз етедi. Суретте, бiрiншi этажды желдеткендегi пайдаланған ауаның жүрiс жолымен ортада орналасқан, желдетпе оқпанға бағытталғаны көрсетiлген.

Этажды гезенктермен ашудың артықшылығы, этажды квершлагтармен ашқанмен бiрдей, бiрақта кеншiлердiң қарым қатынасына, жабдықтарды, материалдарды жеткiзiп беруде, қиыншылыққа әкеп соғады.

Көмiр тақталарының құлама бұрышы 8⁰ төмен, аралары әжептеуiр қашық болғанда, оларды бiрiне-бiрi байланыссыз горизонттармен ашқан дұрыс (2.4, в-сурет). Әр көмiр тақтасында оқпан албары 1^/ ашылады, күрделі бремсберг 2^/ және күрделі еңіс 3^/, жүрiс жолдары өткізiледi.

3. Құранды ашу жүйелерi Күрделi геологиялық жағдайда жатқан көмiр тақталарын ашқанда, жоғарыда көрсетiлген ашу жүйелерi қолданылады. 2.5-суретте, құлама бұрышы 15-18⁰ көмiр тақталарын құранды ашу жүйесi көрсетiлген. Төменгi екі көмiр тақтасы бiрiне-бiрi жақын, ал жоғарғы тақта әжептәуiр қашықта орналасқан. Мұндай жағдайда, бiрiне-бiрi жақын жатқан көмiр тақталарын тiк оқпандармен, этажды квершлагтармен, қашықтағысын күрделі квершлагпен ашқан дұрыс. Көмiр тақталарының құлама бұрышы аз болған жағдайда, этажды квершлагтардың орнына этажды гезенктер арқылы ашқан дұрыс, (2.5, б-сурет). 2.5, в-суретте үш көмiр тақтасының құлама бұрыштары өзгермелi жағдайдағы ашылуы көрсетiлген.
2.5 - сурет Құранды ашу жолдары: а) көлбеу көмiр тақталарын (екi жақын жатқан және бiр алшақтау жатқан), этажды және күрделі квершлагтармен ашу; б) құлама бұрышы аз үш көмір тақталарын (екi жақын жатқан және бiр алшақтау жатқан), этажды және күрделі гезенктермен ашу; в) құлама бұрышы өзгермелi топты көмiр тақталарын ашу.

---

4. Штольнялар арқылы ашу жүйелері. Таулы жерлерде штольнямен ашу жүйесi қолданылады. Тақталар жатысына байланысты штольня көмiр тақтасымен, не болмаса жыныстар арасымен, көмiр тақтасының жазық бойына қиыла өткізiледi (2.6-сурет).

Жүк тасу мен шақты суының табиғи шығуына ыңғайлы болу үшін штольня 0,003-0,006 көтерiңкi бойымен өткізiледi.

Штольня өткізiлгенде жыныстардың құлау жағдайын, су қауіпiн, жер бетiндегi құрылыстарға байланысты қалдырылатын жер мөлшерін даярлау, қаржының аз, штольняның темiр жолдармен қатынасы сенімді болуын ескеру керек.

Штольня горизонтынан жоғары жатқан қорлар алынғаннан кейiн, жазық көмiр тақталары құлау бағытында күрделі еңістермен (3 және 4) ашылады.

Көмiр тақталары тiке жатқан жағдайда, олар құлау бағытында тұйық оқпандармен (5, 6) және квершлагпен (7) ашылады. Желдету үшiн, көмiр тақталары шыққан жерiнде штольня (1) немесе шурф (2) өткізiледi. Шақты алабын штольнямен ашқанда су шығару, шақты ішіндегі тасу жұмыстары жақсарады.


2.6 - сурет Штольнямен ашу.
Бұл ашу схемалары көп жағдайда кенорындарының жатыс тереңдіктері шамалы болған жағдайда және жоғарғы горизонттарды қазымдау кезінде қолданылады.

ТМД елдерінде, Польшада, Ұлыбританияда, Германияда және басқада елдерде сондай-ақ тақталық кенді тік оқпандармен, күрделі квершлагтармен және этаждық квершлагтармен ашу тәсілдері қолданылады.
Негізгі эдебиеттер: 1-4, 5-13

Қосымша әдебиеттер: 14-21

СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары (4-тақырып) /1-4/

1. 
   Ашу жүйесін таңдауға әсер етуші факторлар.
   
2. 
   Ашу жүйелерін жіктеу.
   
3. 
   Ашушы қазбалар.
   
4. 
   Тақталық кенді біргоризонттық ашу тәсілдерінің сипаттамасы.
   

5 - тақырып Шақты алабын көпгоризонттық ашу тәсілдері (4 сағат)
Дәрістер жоспары

1. 
   Шақты алабын тік оқпандармен көпгоризонттық ашу тәсілдері.
   

Құлама және тік құлама тақталарды тік оқпандармен ашу схемасы.

2. 
   Көмір тақтасын көлбеу оқпанмен ашу схемасы. Көлбеу
   

оқпандарды тақталардың құлама бағыты және жазылым қиысы бойынша орналастыру. Ашудың принципиальды маңызы және шамашарттары.

---

3. 
   Штольнямен ашу. Ашудың принципиальды маңызы және
   

шамашарттары. Штольнямен ашудың турлері. Шақты алабын үлкен тереңдікте ашу. Блокпен ашу. Қатты бұзылымды кенорындарын ашу.
Дәрістің қысқаша мазмұңы.

Көпгоризонттық ашу тәсілдері жазық және көлбеу тақталарды қазып өндіруде кеңінен қолданылады, ал тақталар құлама орналасқан жағдайда ол ең бір мүмкіндікті ашу тәсілі болып саналады.

Шақтыларда жазық және көлбеу тақталарды көпгоризонттық ашу тәсілдерімен қазып өндіру екі вариантпен жүзеге асырылады:

- басты ашушы қазбаларды тереңдете;

- басты ашушы қазбаларды тереңдетпей.

Бірінші вариантта тік оқпандар бірден барлық тереңдікке өтіледі. Көтерме горизонт екі-үш деңгейге орналастырылады. Бұл горизонттардан көмірді шығару дербес көтермелермен жүзеге асырылады.

Екінші вариантта оқпандар алғашқысында бірінші горизонтқа дейін өтіледі. Қазып өндірілетін тақталар квершлагтармен ашылады. Бірінші горизонттың қорларын қазып алғаннан кейін оқпандар тереңдетіледі және жаңа горизонтта квершлаг өтіледі. Оқпандарды тереңдету кезінде жаңа горизонттағы тақталар шақты алабының бремсбергтік бөлігінде қазып алынуы қажет.

Шақты алабын тік оқпандармен және горизонттық квершлагтармен ашудың артықшылығы: желдету схемасының қарапаайымдығы; даярлық қазбаларды өтуге және күтіп-ұстауға жұмсалатын шығынның шамалылығы; тазартпа кенжар жүктемесінің және қазу алабының жоғарғы көрсеткіші.

Шақты алабын тік оқпандармен және горизонттық квершлагтармен ашудың кемшілігі: оқпандарды тереңдетудің жиілілігі; горизонттың қызмет ету мерзімінің төмендігі (тақталарды күрделі квершлагтармен ашумен салыстырғанда); квершлагтарды және басты бағытты штректерді өту мен күтіп-ұстауға жұмсалатын шығынның жоғарлылығы.

Шақтыларда үлкен өлшемді алабтарды өтуде үш көлбеу оқпандар жүргізіледі - бір басты оқпан және екі көмекші оқпандар. Шақты алабы өлшемінің және шақтының өндірістік қуатының өсуімен оқпандар саны ұлғаяды. Көлбеу оқпандарды өту санының көптігі тау-кен қазбаларын жетілдіру нәтижелілігін өсіреді. Тақталарды қазып өндіруде көмекші ашу қазбалары ретінде жиі жағдайда күрделі немесе этажды квершлагтар қолданылады.

Оқпандар негізінде тақта бойымен өтіледі. Тақтаның құлама бұрышы 18° дейінгі шаманы құрағанда басты оқпан конвейерлермен, ал тақтаның құлама бұрышы 18° жоғары болған жағдайда – басты оқпан скиптік көтермемен жабдықталады. Ақырғы жағдайда бір сатылық көлік 1000 м қашықтық аралыққа дейін қолданылуы мүмкін. Конвейерлік көлік кезінде көлбеу оқпан іс жүзінде әрқилы ұзындықты құрай алады.

---

Тақталардың жатысы жайпақ және жазық болған жағдайда және жер бетіне жақындау орналасқан кезде ашу жұмысын жыныс бойымен өтілген екі көлбеу оқпандармен жүзеге асыруға болады. Бір оқпан конвейерлермен, ал екіншісі – арқандық тасымамен жабдықталады.

Шақты алабы таулы жерлерде немесе ойлы-қырлы аймақтарда орналасқан жағдайда оны штольнямен ашуға болады. Тақталарды жер бетіне шығуына байланыстыра штольняны тақта немесе жыныс бойымен өтуге рұқсат. Штольняның орнын таңдау кезінде келесі факторларды ескерген жөн: штольня аузына үлкен өлшемді өнеркәсіб алаңның орналастыру (шақтыүсті кешенің орналастыру мақсатымен); жер бетіне шығатын қазбалар аузы мен өнеркәсіб алаңнына жолдарды жүргізу мүмкіндігі; көшкіндермен және шақтыны жаңбырлы мен тасқынды сулармен сақтандыру; қар басу мен тастардың құлауынан сақтау, сондай-ақ қыс мерзімінде штольнядан ағылатын судың қатуынан сақтау; желдің бағытын ескеру және т.б.

Штольнямен ашудың артықшылығы: жер бетіне көмірді шығаруда механикалық көтерменің және қорларды игеруде сутөкпе жүйесінің қажет еместігі; насос қуатының шамалы кезінде қазбаларды желдету жұмыстарын ұйымдастырудың қарапайымдылығы.

Штольняның деңгейінен жоғары орналасқан жазық тақталар бремсберг алаңы арқылы, ал төменде – еңіс алаңы арқылы қазып алынуы мүмкін. Штольняның жоғарғы тұсындағы шақты алабының өлшемі жердің рельефімен және тақталардың құлама бұрыштарымен анықталынады.

Енді жоғарыда айтылған ашу схемаларына қысқаша тоқтап өтейік.

1. Шақты алабын тік оқпандармен көпгоризонттық ашу тәсілдері.

Құлама және тік құлама тақталарды тік оқпандармен ашу схемасы.

Тақталарды тік оқпандар және қосалқы жазық ашу үңгілермен ашу жүйелері. Қосалқы ашу үңгілер ретінде, ең алдымен, әр түрлі қызмет квершлагтары қолданылады. Орындайтын міндеттеріне орай, квершлагтар - күрделі (бүкіл шақты алабының, әлде оның үлкен бөлігінің қызметін атқарады), горизонтты, этажды, ярусты (бұлар өз бөлшектерінің қызметін атқарады) және аралықты түрлерге бөліну мүмкін.

Тақта құлама бұрыштары 8 - 25⁰, шақты алабтарының құлама ұзындықтары 2,0 - 2,5 км арасында болғанда - тік оқпандар және күрделі квершлагтар арқылы ашу жүйелері пайдаланылады (2.7,а-сурет). Бұрыштардың мөлшері 8 градустан төмен болған жағдайда, жазық квершлагтардың орнына көлбеу квершлагтар немесе гезенктер, сырғыма үңгісі қолданылады.

---

Тақталардың құлама бұрыштары 8 - 18⁰ аралығында болып, ал шақты алабының құлама ұзындығы 2,5 - 4,0 км немесе оданда асса - шақты алабы, тік оқпандар және горизонтты квершлагтар арқылы ашылады (2.7,б-сурет). Тік оқпандар әуелі бірінші горизонт деңгейіне дейін өткізіледі. Бірінші горизонт көмірі қазылып алынған сайын, ол оқпандар екінші горизонттың деңгейіне дейін тереңдетіліп тұрады. Әріқарай осы тәртіппен келесідегі горизонтарға тереңдету жұмыстары қайтарыла береді. Горизонттар бойында көмір тақталары бремсберг те, еңіс те алабымен қазылып алына береді. Бірақта, кей жағдайларда горизонттар еңіс алабтарысыз жұмыс істеуі мүмкін, тек бремсберг алабтарымен ғана.


2.7-сурет Жазық және көлбеу тақталарды тік оқпандар мен қосалқы ашу үңгілер арқылы ашу жүйелері: а - тік оқпандар және күрделі квершлагтар арқылы ашу жүйесі; б - тік оқпандар және горизонттық квершлагтар арқылы ашу жүйесі; 1 - қосалқы оқпан; 2 - басты оқпан; 3 - желдетпе оқпан; 4 - бремсберг; 5 - еңіс; 6 -

штрек; 7 - күрделі квершлаг; 8 – горизонттық квершлаг.
Жүйенің артықшылықтары - желдету процесінің қарапайымдылығы, күрделі шығындар мен даярлау үңгілерді өткізу - сақтау шығындарының төменділігі, тазартпа кенжарларға жоғары өнімділік жобалау мүмкіндігі. Кемшіліктері - оқпандарды тереңдету жиілілігі мен квершлагтар және басты штректердің өткізу шығындарының молайып өсуі.

2. Шақты алабын блокпен ашу.

Тақта құлама бұрыштары 25 градуска дейін, ал шақты алабының ұзындықтары жазылым бойынша 8 - 12 километрден, құлама бойынша 2,5-нан жоғары болса - блоктік даярлау тәсілі пайдаланылып, шақты алабы бірнеше блокқа бөлінеді (2.22-сурет). Ол блоктарды ашу үшін тік оқпандар мен горизонттық квершлагтар жүйесі қолданылады. Орталық блоктың жоғарғы жағындағы көмір тақталары екі-үш қосарланған орталық оқпандарымен ашылады. Әр тақтаға кіріс жасау үшін оқпан албарынан күрделі квершлаг өткізіледі. Ол квершлагтан екі жаққа қарай магистралді дала штректері, ал штректерден басқа блоктарға блоктік квершлагтар тартылады. Шақтының жылдық өндірістік қуатына байланысты бір мезгілде іске бірнеше блоктар қосылу мүмкін. Блоктік тәсілде әр блок жеке түрде желдетіледі. Тасымалдау жұмыстары жеңілденеді. Магистралді штрекке бүкіл блоктардан жүк түсетін болғандықтан жаппай конвейерлендіру мәселесі туындайды, сондықтан оларды өнімді конвейерлермен жабдықтаған қажет. Блоктік тәсілдің, горизонттық квершлагтармен жұмыс істегендегі, ірі кемшілігіне - шақтының басынан аяғына дейін қызмет істегенше үлкен көлемде күрделі үңгілерді өткізу жұмыстары, жатады.

---