Файл: Магистрлік диссертация.docx

Күш қабілеттерінің дамуының кемшін көрінуі бұлшық еттің қалыңдығына (оның көлденең қимадағы көлеміне) да, сонымен қатар функционалдық қозғалтқыш бірліктерінің максималды санын бір уақытта қозғалту мүмкіндігіне де байланысты екенімен түсіндіріледі. Бұл қабілеттің көрінісі біршама кеш пайда болады. Осыған сүйене отырып, мектеп оқушысының тіпті көрнекі дамыған бұлшықет топтары да ауыр күш жұмысын атқара алмайды.

Әрбір жас кезеңінде әр алуан бұлшықет топтарының ең жоғары ерікті күшінің (ЕЕК) қатынасы (топографиясы) өзгереді және бұлшықет тінінің жеке профилі белгіленеді. 13 жаста ЕЕК өсу қарқыны артады. 16-17 жаста ересек жастағы адамдарға тән бұлшықет күшінің топографиясының қалыптасуы аяқталады.

Бүгінгі таңда акселерация сияқты түсінікке байланысты жекелеген бұлшықет топтарындағы күш қасиеттерінің ең ерте даму процесі байқалады. Дегенмен, балаларды көп күш қасиеттерін көрсетуді талап ететін спортқа мерзімінен бұрын тарту әлі ақталған жоқ.

Төзімділік. Спорт теориясы мен практикасында мамандар арнайы және жалпы төзімділікті бөліп қарайды. Жалпы төзімділік адамның бұлшық ет топтарының едәуір бөлігін қамтитын ұзақ мерзімді аэробты бұлшықет қызметін орындау қабілетінен тұрады (мысалы, есу, шаңғы тебу, жүзу, марафондық жүгіру). Арнайы төзімділік дегеніміз ол осы спорт түріне тән жаттығуларды бәсекеге тең немесе оған жақын қарқындылықпен ұзақ орындау. Сонымен, гір көтеруші спортшының ерекше төзімділігі классикалық жаттығуларды (итеру, жұлқа көтеру) немесе ұзақ циклдегі итеруді орындау кезінде көрінеді.

Төзімділіктің даму деңгейі эндокриндік және жүйке жүйесінің функционалдық мүмкіндіктеріне, жүрек-тамыр жүйесінің дамуына, вегетативтік және қозғалыс аппараттарының үйлесімді жұмысына байланысты.

Басқа дене қасиеттері сияқты, төзімділік те әр түрлі жас кезеңдерінде барынша жылдам дамиды. Әр түрлі бұлшықет топтарына статикалық күш-жігер салатын төзімділіктің жасқа байланысты өзгерістерінің динамикасы егжей-тегжейлі зерттелген. Мысалы, білек, жамбас бұлшықеттері. Әр түрлі бұлшықет топтарының максималды күш-жігерінің ұзақтығы әр түрлі және бірдей өспейді. 11 жастан 14 жасқа дейінгі кезеңде аяқ бұлшықеттерінің (балтыр бұлшық еттерінің) төзімділігі белсенді түрде артады, 13-14 жаста иықтың және кеуденің жазылып-бүгілетін бұлшықеттерінің статикалық төзімділігі аздап төмендейді.

Жас есейген сайын төзімділікті талап ететін қарқынды, статикалық-динамикалық жаттығуларды орындау кезінде жұмыс қабілеттілігінің артуы тіркеледі. Зерттеулерге сәйкес, аэробты жаттығуларда 14 пен 18 жас аралығындағы жасөспірімдерде төзімділіктің айтарлықтай артуы байқалады. Анаэробты жаттығулардың ең көп ұзаруы 12 жастан 14 жасқа дейін байқалады.

---

Кіші орта мектеп жасында аэробты-бағдарланған жүктемелер қолайлы. Олар ағзаның тыныс алу және жүрек-қан тамыр жүйелерінің жақсы жұмыс істеуі үшін жағдай жасауға ықпал етеді. Мұндай жаттығулардың жаттығудың бастапқы кезеңінде ағзаға әсер ету сапасы жаттығулардың кейінгі кезеңдеріндегі жоғары қарқынды арнайы дене белсенділігінен жаман емес. Жоғарыда айтылғандарды ескере, төмен қарқынды аэробты жүктемелерді пайдалана отырып, бала ағзасы үшін оңтайлы құралдарды пайдалану арқылы шамадан тыс жұмыс пен дене функцияларының шамадан тыс зорығуына әкелетін негізсіз мәжбүрлі жүктемелерді қолдану сияқты нәтижеге қол жеткізуге болады.

Ептілік. Бұл қозғалыстың уақытша, күштік, кеңістік параметрлерін тиімді басқару қабілетін сипаттайтын адамның қабілеті.

Қозғалысты басқару процесі мидың көп бөлігінің күрделі қызметін сипаттайды. Қозғалыс әрекеттерін басқаруға қатысатын жүйке жасушаларының дамуы 13-14 жаста тоқтайды. Сондықтан осы жастан бастап орындалатын дене жаттығулары ересектердегідей үйлестірілген қозғалыстарға ие болады.

Физиология тұрғысынан жаңа қозғалыс әрекеттерін меңгерудің негізі жүйке процестерінің динамизмі мен қозғалғыштығы. Қозғалыстың пропорционалдығы мен дәлдігіне кинестетикалық сезімталдықтың даму деңгейі, басқаша айтқанда, қозғалыс, көру және тактильді анализаторлардың бірлескен қызметі тән.

Гір көтерудегі жаттығуларды орындау кезінде (жұлқи көтеру, серпи көтеру, ұзын цикл бойына жұлқу) қозғалыстарды үйлестірудің күрделілігіне байланысты сезім органдарының қызметі өте маңызды. Қозғалыс аппаратынан келетін импульстар қозғалысты тікелей орындау кезінде, сондай-ақ тері мен сіңірлердің рецепторларынан келетін импульстарды басқаруға ықпал етеді.

Проприоцептивтік импульстарды қабылдайтын бұлшықет талшықтары, буын қаптары мен байламдары, сіңірлер мен орталықтар жүйесі қимыл-қозғалыс анализаторлары деп аталады. Олардың дамуы 13-14 жаста тоқтайды. Сондықтан бұл жастағы балалар өздерінің қозғалыс әрекеттерін дәл қателеспей бағалай алады, бұл спорттың кез келген түрімен айналысқанда баға жетпес қабілет.

Жарыс жаттығуларын орындауда маңызды рөлді бұлшықет тонусын реттейтін және орталық жүйке жүйесіне енетін импульстар атқарады.

Бұлшықет ширығу деңгейінің ең тамаша дифференциациясы 14-16 жастағы спортшыларға тән.

Иілгіштік. Иілгіштік - бұл лездік күш-қуатпен қол жеткізілетін бірқатар буындардағы қозғалыстың абсолютті диапазоны. Қозғалғыштық қозғалыс ауқымымен анықталады. Иілгіштіктің арқасында биіктікке секіру, лақтыру, күрес, гимнастика, акробатика бойынша спорттық нәтижелерді жақсартуға болады, сонымен қатар жаңа қозғалыс әрекеттерін тиімдірек меңгеруге мүмкіндік береді.

---

Ағзаның даму шамасына қарай иілгіштік біркелкі өзгермейді. Әдебиетте белсенді және пассивті иілгіштік туралы айтылады. Белсенді иілгіштік – бұл адамның өз бұлшықетінің тартылуы арқылы қозғалыс әрекеттерін орындай алуы. Белсендіге қарағанда пассивті иілгіштік көбірек, оған арнайы тренажерлар көмегімен орындалатын, снарядтың немесе серіктестің салмағымен салмақ түсіретін максималды қозғалыс диапазоны бар жаттығуларды орындау тән.

Ұлдардағы белсенді иілгіштік 13-15 жаста ең жоғары деңгейге жетеді. Бұл жаста иілгіштікті арттырудың физиологиялық және морфологиялық алғышарттары оның тәрбиесін өз алдына мақсат етпеуі керек. Жарғылардағы шамадан тыс қозғалғыштық белгілі бір қозғалыс дағдыларының қалыптасуына кері әсер етеді.

Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, көптеген педагогикалық және биомедициналық зерттеулердің материалдары дәлелдегендей физикалық қасиеттердің дамуының жалпы заңдылығы үздіксіз прогрессивті, бірақ, әдетте, кіші мектеп жасы мен жасөспірм шақта бұл қасиеттерді өзгертудің әр текті процесі екенін атап өтуге болады. Сонымен бірге жас ерекшелігі дене қасиеттерінің өсу сипаты мен жылдамдығына айтарлықтай әсер етеді.

Кіші мектеп оқушыларының оқу процесінде қозғалыстар үйлесімін жақсарту, шапшаңдықты дамыту және ағзаның жүрек-қан тамыр және тыныс алу жүйелерінің дамуын ынталандыру қажет. Денсаулығы жақсы жасөспірімдерге қозғалыс белсенділігінің кез келген түрімен айналысуға рұқсат етіледі. Бұл жағдайда төзімділіктің жоғары дамуын талап ететін өте ұзақ жұмысты ғана шектеу керек.

Сонымен, ғылыми қоғамдастықтың көптеген беделді жарияланымдарына сүйене отырып, жасөспірімдік кезең адам өмірінің ең маңызды кезеңі екенін атап өткен жөн, онда жекелеген ағза жүйелерінің жұмысында да, тұтас ағзаның жұмысында да маңызды өзгерістер орын алады. Дене қасиеттерінің көрсеткіштері тез өседі. Бұл жаста тек бапкерлер ғана емес, сонымен бірге спорттық шеберлігін арттыру мен спорттың ұзақ өмір сүруі үшін ата-аналардың да балаларына дұрыс көңіл бөлуі керек.

2. 
   Жаңа бастаушы спортшыларды даярлауды басқару кезіндегі дене дайындығы артуының жалпы сипаттамасы
   

Бірқатар авторлардың пікірі бойынша басқару - бұл әсер ету нәтижесінде белгілі бір функцияларды орындайтын басқару».

Кибернетика спорттық жаттығулар процесін екі құрамдас бөліктің қосындысы ретінде қарастырады, мұнда басқару бөлігінің рөлін оқытушы-бапкер орындайды, ал басқарылатын бөліктің рөлін спортшы атқарады.

---

К.Г. Клецов, «Басқару жүйесі басқару объектісі қалай әрекет ету керегі туралы ақпараттан (басқару шешімдерін) тұратын басқару сигналдарымен қамтамасыз ету арқылы басқару объектісіне әсер етеді. Бақылау мақсатына қол жеткізуді қамтамасыз ететін басқару шешімдерін әзірлеу үшін басқару жүйесінде сыртқы ортаның жағдайы және басқару объектісінің жай-күйі туралы ақпарат болуы керек екенін айтып өтеміз. Мұндай ақпаратты беру арнасы «кері байланыс» деп аталады. Бұл кибернетика тұрғысынан басқарудың жалпы механизмі» деп бекітеді.

Біз үшін ең қызықтысы және маңыздысы – егер бапкер өз тәрбиеленушілері туралы жеткілікті толық ақпаратқа ие болған жағдайда ғана басқару тиімді және педагогикалық тұрғыдан негізделгені. Сондықтан басқаруды көбінесе жүйені бір күйден екінші күйге ауыстыру процесі деп түсінеді [61].

Сондықтан басқару процесін ұйымдастыру бапкерден жүйенің басқарылатын объектісінің жағдайы туралы ақпараттың сандық та, сапалық та сипаттамаларын, оның мәні мен маңызын білуді талап етеді деп айтуға болады. Бұл биологиялық және әлеуметтік тәртіп сияқты күрделі жүйелерді басқару үшін өте маңызды. Нақты күй мен берілгеннің арасындағы сәйкессіздік басқарудағы түзету әрекеттерін тудыратын сигналдық шақыру, демек, жүйенің мазмұнын берілген бағытта талаптар мен функцияларға сәйкес келетіндей етіп қайта қарау болып табылады.

Басқару процесінің маңызды белгілерінің бірі жүйе мен сыртқы орта арасындағы ақпараттың үздіксіз өзара байланысы екенін атап өткен жөн. Бірақ оның маңызы мұнымен бітпейді. Ақпарат алмасу жүйенің құрамдас элементтері, бөліктері арасында да жүзеге асырылады, соның арқасында олардың өзара әрекеттесу және жүйенің тұтастығын сақтау мүмкіндігі бар.

Жоғарыда айтылғандардан, кибернетиканың ең маңызды еңбегі басқару үшін ақпараттың маңызын, олардың ажырамас үйлесімін көрсете алғандығын атап өтуге болады. Қорытындылай келе, басқару технологиясы келесі құрамдас бөліктерден тұратынын айтамыз [62]:

- жүйенің және оның ортасының жағдайы туралы толық ақпаратты жинау және талдау;

- бұл ақпаратты өңдеудің орнына байланыс арналары арқылы жіберу немесе беру;

- басқару үшін командаларды одан әрі құру үшін ақпаратты өңдеу;

- бақылау пәрменін жүзеге асыру, басқаша айтқанда, командаларды қамтитын ақпаратты тікелей атқарушы органдарға жіберу;

- қажетті әрекеттерді орындау және тиісті бақылау.

Айта кету керек, бұл бақылау схемасын спорттық іс-әрекетке де қолдануға болады. М.Я. Набатникова [91] ең жалпы түрде жас спортшыларды дайындауды басқару нақты шешімдерді жасау, жүзеге асыру және бақылау әрекеттерімен тығыз байланысты болатын тұйық циклге ие екенін атап өтеді. Басқару технологиясын 1-суретте көрсетілген құрамдас бөліктермен көрсетуге болады: шешім қабылдау, ұйымдастыру, ақпаратты жиау және өңду, қорытындылау

---

Ақпарат жинау және оны өңдеу

Қорытынды шығару

Орындауды ұйымдастыру

Шешім қабылдау

Келесі шешім қабылдауға арналған ұсынымдар

Алға қойған мақсат пен міндеттерге қол жеткізу

Есептеу

Бақылау жүйесі

Бақылау

Оқу-жаттығу процесін жүргізу

Жаттығуды жоспарлау

Мақсатқа жетуді анықтаушы факторлар

Спорттық қабілеттерін анықтау негеізінде топтарға жасақтау

Мақсаты және міндеттердің қойылуы

---