ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 26.04.2024
Просмотров: 66
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Қазақстанның жаңа басшысына ауылдағы ұлттық мүддені көздеп, осы бағытта жүргізілген барлық шаралар ұнамады. Ол ұлттық мідеттерді шешуге бағытталған шараларды шұғыл түрде ұлт ішіндегі таптық міндеттерді шешу шараларымен ауыстыруды талап етті.
Мұнадай сорақы және асыра сілтеу қазақ ауылын білетін кебір жергілікті қайраткерлер тарапынын заңды қарсылыққа кезікті. Бұл туралы И.Сталинге Ф.Голощекин былай деп жазған болатын: «Біздің көзқарасымызда біздің ұйымның оннан тоғызы тұр, тек аса азшылық қана (Сәдуақасов) байбалам салуда...»
С. Сәдуақасов бұл жылдары Қазақстан оқу ағарту халық комиссары қызметінде болғаны белгілі. Ф.Голощекин өзінің ауылды кеңестендіру, яғни, «Кіші Қазан» жасауға бағытталған төңкерістік бағытына ашық қарсы шыққан жауаты кеңес, партия және шарушылық қызметкерлерінің барлығын бір тоқа біріктіріп, «Сәдуақасовшылдық» деген айдар тақты. Осы бағытта Қазақстан партия ұйымы үшін қауіпті идеялық бағыт және көзқарас етіп көрсетуге тырысты.
Қазақ ауылын күштеп кеңестендіру шараларын жүзеге асыруды Қазақстан басшылығы ауылдық кеңестерге 1927 ж жаңа сайлаулар өткізуден бастады. Бұл сайлаулардың ерекшелігі – байлар сайлау құқығынан айрылды, ауылда кедейлер жиналыстары өткізіліп, «алғаш рет байларды ауылдан ғана емес, уезден де жер аударуға дейін әкімшілік шаралары қолданылды». Осылайша, 1927 ж алғаш рет ауылда «таптық боразда жыртылды».
Дегенмен де, жергілікті кеңес органдары қайта сайланса да, олар бұқараныкеңес өкіметінің жағыны шығаратын жұмыстарды жемісті жүргізіп кете алған жоқ. Бұған ең басты себеп – қазақ ауылында, біріншіден, рулық-туыстық қатынастардың беріктігі болса, екіншіден, қазақтардың өлкеге кешіп келген басқа еуропалық халықтардың өздеріне қарағанда үкімет тарапынан көбірек жеңілдіктер алғанына наразылығы болды. Көп кешікпей басталған зорлық-зомбылық науқандары да кеңес жұмысына өзіндік кері әсерін тигізді.
Қазақ ұлттық зиялыларын қудалау басталды. 1927-1929 жж әртүрлі сылтаулармен көрнекті мемлекет қайраткері Т.Рысқұлов, Н.Нұрмақов, С.Қожанов, М.Мырзағалиев республикадан аластатылды. Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің төрағасы Ж.Мынбаев, Ағарту халық комиссары С.Сәдуақасов, Жер халық комиссары Ж.Сұлтанбеков және басқалар қызметінен алынды. Барлық қазақ кадрлары, барлық қазақ комунистері ұлтшылдықпен және жікшілдік күреспен уланған, олардың арасында дені сау партиялық күш жоқ саналды.
Жазалауға алғашқылардың бірі болып бұрынғы Алашорданың қайраткерлері ұшырады. 1928 ж соңында «буржуазиялық ұлтшылдар» деген жалған жаламен 44адам қамауға алынды. Олардың ішінде А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Х.Ғаббасов және басқалар бар еді. Құрамында М.Тынышпаев, Қ.Кеменгеров, Х.Досмұханбедов, Ж.Ақпаев және басқалар бар ұлттық интеллигенцияның 40 шақтв өкілі 1930 ж қыркүйек-қазанында қамауға алынды . Кешікпей олардың ішінен 15 адам (құрамында М.Тынышпаев, Қ.Кеменгеров, Х.Досмұханбедов, Ж.Ақпаев және басқалар) Ресейдің орталық аудандарына жер аударылды. Бұлардың барлығы дерлік 1937-1938 жж репрессияланды. Жалпы «Алашорда» ісі бойынша 4 297 адам жазалауға ұшырап, оның 2 062-і атылды.
КСРО жаңа Конституциясының жобасын талқылау осындай үрей жағдайында өтті. Ол 1936 ж 5 желтоқсанда кеңестердің Бүкілодақтық VIII Төтенше съезінде қабылданды. КСРО-ның жаңа Конституциясы бойынша Қзақ АКСР-сы Одақтас Республикаға айналды. 1937 ж 12 желтоқсанында Қазақстан Кеңестерінің Х төтенше съезі Қазақ КСР-інің Конституциясын бекітті. Республика Жоғарғы Кеңесінің сайлауы өткізілді.
Кеңес өкіметінің мәдениет саласындағы міндеттерінің бірі – халықтың сауатсыздығын жою еді. Азамат соғысының аяғына қарай Қазақстанда 2 410 мектеп жұмыс істеп, 144 мың оқушы білім алды, оның 31 мыңы – қазақтар. Алайда мектептердің көпшілігінің өз ғимараттары болған жоқ. Білім берудің алғашқы сатысы болып саналатын «ауыл мектептері түгелдей жалғыз ғана, ішінара екі сықсиған терезелері бар бір бөлмелі жеркепелерде орналасты; көп жағдайда осы жеркепеде мектеппен бірге жеркепе иесінің отбасы да тұрып жатты. Көптеген мектептерде парталар атымен болған жоқ, балалар жер еденде немесе жыртық төсеніште (киізде) отырды. Сынып тақтасының орнына то басқан темірдің немесе т.с.с. беті пайдаланылды. Көптеген мұғалімдердің (ауыл оқытушыларының) қажетті педагогтік даярлықтары болмады. Олардың арасында тіптен төменгі сауаттылар кездесті».
Міне, 1928 ж ауыл мектебінің сиқы осындай еді. Дегенмен де, мұндай жеркепе мектептердің өзі де көптеген ауылдар үшін арман болды.
Сондай-ақ тұрғындардың басым көпшілігі көшпелі аудандарда тұрғандықтан ол жерлерде тұрақты мектептер ашу мүмкіндігі болмады.
Қазақ метептеріндегі басты мәселелердің бірі – қазақ тіліндегі оқу құралдарының жоқтығы. Осыған байланысты 20-30 жж мектептерді әдістемелік жағынан қамтамасыз ету үшін үлкен жұмыс атқарылды. 1921 ж Семейде А.Байтұрсынов пен М.Дулатовтың «Есеп құралы», «Оқу құралы», «Тіл құралы» оқулықтары жарық көрді. Мемлекеттік баспа жанынан жаңа оқулықтар құрастыру үшін редакциялық коллегия құрылды. Соның нәтижесінде Ә.Бөкейханов («География»), М.Жұмабаев («Қазақстан тарихы», «Педагогика»), Ж.Аймауытов («Дидактика»), Б.Омаров («Алгебра») оқулықтарын құрастырды. 1927-1928 оқу жылында қазақ мектептері үшін 30 түрлі оқулық құрастырылып, жалпы саны 575 мың данамен жарық көрді.
Ересектер арасында саутсыздықты жою да қолға алынды. Осы мақсатта 1924 ж сәуірінде «Республикада сауасыздықты жою» қоғамы құрылды. Осы қоғамның күшімен 1927 ж дейін Қазақстанда 200 мыңдай адам , 1929 ж – 150 мың, ал 1930 ж – 500 мыңға жуық адам сауатын ашты. 1935 ж нақты мәліметтерге сенсек, Қазақстандағы сауаттылар халықтың 61 пайызы болды. Оның ішінде сауатты қазақтар халықтың 49 пайызын құрады.
Бірақ бұл сандар сауаттылықтың сапасын көрсете алмады. Көрсетілген деректегілер арасында бар болғаны атын ғана жаза алатын адамдар өте көп болды. Сауат ашу науқанының ізгі ниет көздегендерін мойындай тұрсақ та, қысқа мерзімде ірі жетістіктерге жетуді көздеген барлық сталиндік төтенше науқандарға тән сандық көрсеткіштерді қуалау, сапға мән бермеу бұл науқанға да тән болды.
Сауат ашу нақанының тағы бір үлкен кемшілігі – бұрыннан таныс араб харіпінен латын харпіне өту болды. 1928 ж 19 желтоқсанда «Жаңа қазақ әрпін енгізу туралы» қаулы қабылданды. Ғасырлар бойы қазақ халқының рухани дамуының басты негізі болып келген араб харіпінен бас тарту қазақ зиялыларының табанды қарсылығын туғызды. Бірақ, Голощекин басқарған ресми үкімет мұндай пікірлерді аяусыз сынға алып, қазақ зиялыларын үздіксіз қудалады.
1940 ж жаңа әліпбиге – кирилицаға көшу – жағдайды күрделендіре түсті. Бұл сауат ашудың және орыстана түсудің жаңа кезеңі еді. Қазақ халқының толық сауттануы осалайша соғыстан кейінгі онжылдықтар еншісінде қалды.
Кеңес өкіметі Қазақстанда жоғарғы оқу орындары жүйесін де құра бастады. 1928 ж Алматыда алғашқы педагокика институты ашылды. 1929 ж мал дәрігерлік, 1930 ж – ауыл шаруашылығы, ал 1931 ж алғашқы медицина институты ашылды. 1934 ж астанада бірден екі жоғарғы оқу орны – Кен-металлургия институты мен Қазақ мемлекеттік университеті – жұмыс істей бастады. Соғыстың алдында 20 жоғарғы оқу орны, 118 арнаулы орта білім беретін орын жұмыс істеді. Оларда 40 мың адам оқыды.
20-жж Қазақстанда алғашқы ғылыми-зерттеу мекемелері: Химия-биологиялық зертхана (1922ж.), Өлкелік өсімдіктерді қорғау стансасы (1924ж.), санитарлы-бактериялогиялық институт (1925ж) құрылды.
30-жж ғылымның академиялық құрылымдары қалыптаса бастады. 1932 ж КСРО Ғылым Академиясының Қазақстандық базасы ашылып, ол 1938 ж Ғылым Академиясының Қазақ бөлімі болып қайта құрылды. Ғылыми-зерттеу институттарының жүйесі қырылды: Ұлттық мәдениет институты (1933 ж), Ғылыми-педагогикалық институт (1933 ж). 1932 ж республикада 12 ғылыми-зерттеу институты, 15 тәжірибе стансасы, 186 зертхана, ауа райын зерттеу стансалары жұмыс істеді.
Қазақстанның ғылыми кадрлары өсіп жетілді. Егер 20-жж республикада негізінен орталық аймақтардан келген академиктер А.Ферсман, А.Самойлович, И.Губкин, профессорлар С.Руденко, А.Григорьев жұмыс істесе, 30-жж профессор атағын белгілі қазақ тарихшысы С.Асфендияров алды. Дегенмен, қазақтардың арасынан шыққан ғалымдар аз болды. Мысалы, ҚазМУ-дің 42 оқытушысының ішінде небәрі 8-і ғана қазақ болды.
ХХ ғ басында қазақ әдебиеті біршама жоғары деңгейде болды. Қазақ әдебиетінің классиктері А.Байтұрсынов, Ш.Құдайберді ұлы, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытовтардың шығармалары аса танымал болды. Сонымен қатар жас әдебиетшілердің жаңа толқыны пада болды. Олардың қатарында «пролетар» әдебиетінің өкілдері С.Сейфуллин, Б.Майлин, И.Жансүгіров, С.Мұқановболды. 20-жж бірінші жартысы әдебиетте Абай негізін салған классикалық бағыттың үстемдігімен ерекшеленді, алайда билік әдебиетті өздерінің насихат құралына айналдыру үшін «социалистік реализм» негізіндежаңа қазақ әдебиетінің іргетасын қалауға тырысты. 20-жж ортасында қоғам өмірінде әдебиеттің алатын орны туралы пікірталастар қызды. Соның барысында М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов сияқты ақын жазушыларға ұлтшылдар деген айдар тағылды. Кейіннен осының негізінде олардың барлығы қуғын-сүргінге ұшырады. Осымен бір мезгілде ақын-жазушылар шығармашылығына саяси бақылау орнатуды көздеген шаралар жүзеге асырыла бастады. 1926 ж пролетар жазушылардың қазақ ассоциациясы құрылып, «Құс жолы» деген альманах шығара бастады.
20-жж екінші жартысында қазақтың театр өнері мен ұлттық бейнелеу өнері пайда болды. Әнші Ә.Қашаубаев Париж бен Майндегі Франкфурттың концерт залдарында табысты өнер көрсетті. Ұлы Отан соғысының қарсаңында Қазақстанда қазақтың мемлекеттік академиялық драма театры, республикалық орыс драма театры, қазақтың мемлекеттік опера және балет театры, ұлт аспаптар оркестрі, симфониялық оркестр, Қазақстан суретшілер және жазушылар одағы жұмыс істеді. Өнер саласындағы алты оқу орнында 600-ден астам адам оқыды.
4 ҚАЗАҚСТАН 1941-1945 жж. ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖӘНЕ СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ЖЫЛДАРДА
4.1 Қазақстан 1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысы кезеңінде
4.2 Соғыстан кейінгі елдегі саяси- қоғамдық ахуал
4.3 Ресnубликаның әлеуметтiк-экономикалық жағдайы
4.1 1941 жылы 22 маусымда гитлерлік Германия Отaнымызға cоғыс жарияламaстан, опасыздықпен шабyыл жасады. Фашист әскерлерi Кеңес мемлекетінің шекарасына басып кiрдi. Ұлы Отан соғысы басталды.
Тарихи әдебиетте осы соғыстың ұлы отaндық сипатына күмән кeлтірушiлер көбейiп барады. Енді бiр зерттeушiлep oл cоғысқа тек орыстық, ресeйлiк синат беpгici кeледi. Ал Қазақcтанда бiз кешегi coғыста Ресей елiн коpғадық, бiз Отан соғысы емес, екiншi дүние жүзiлiк соғысқа қатыстық, деген пiкiрлер айтылып жүр.
Белгiлi қазақ тарихшысы, академик М.Қозыбаев бұл мәселе бойынша өз пiкipiн былай білдiрдi: «Сөз жоқ, Ресей, одан қалды кеңес елi бiздiң Отaнымыз болды. Бiз осы ұлы елдiң құрамды бөлiгi болып келдік. Ол елдiң біз сияқты бұратана халықтарға өгей анадай болған кeздерi де жоқ емec. Бірақ, бiз осы рухты елдiң қол ғасырлар бойы болғанымыз шыңдық. Сол елдiң жoғын жоқтадық, барын жарып жедiк, мадәни мөлдip бұлағынан сусындадық. Бұл бip. Екiншіден, бiз өмip сүрген соңғы кeңес елі, онда біз отapлы Ресей бөлшeктеп алып кеткен жерiмiздi қайтiп алып, «қyыршақ» болcа да жeке мемлекeттiк отay тiктiк; ұлттық таптық езгіден, шетел капиталының үстемдiгiнен азаттық алдық. Ендеше, кеңес дәyiрі қанша зәбіркөрсетсе де, жақсылығы аз болмады. Фашизм бас салған кезде қазақ халқы осы Отанын қорғау ықыласын бірауыздан білдірді. Бұл ақиқат. Үшіншіден, Ұлы Отан соғысында 35 млн. Халық қолына қару алы соғысқа қатысты. Олардың ішіндегі негізгі күш – орыс халқы. Солармен бірге 4,5 млн. украин, 1 млн. Белорустар; 3 млн. - нан астам Орта Азия, Қазақстан ұл, қыздары майданға аттaнды. Қазақ сахараcында coғыс алдында 6,4 млн. халық бар-ды. 1938-1945 жж. 1млн. 200 мың адам майданға кеттi. Бұл 1941 ж. халықтың 21,2 пайызы едi. Tылдағы әскери өндipiске 700 мың адам aлынды. Олардың 200 мыңы қазақ қарттары едi. 1937-1945 жж. Қазақстанға 1 млн. 200 мың жер ayып келдi, 532 мың адам қoныс аударып, батыс аудaндардан қоныc тептi. 8 млн. халықтың 2 млн. - ға жyығы, әрбip төpтiншici мобилизацияланды. Әлемдік тарихта мұндай масштабта мобилизация жүргiзiлмеген болcа керек. Ал Гитлер болcа, жаппай мобилизация жариялап, халықтың 12 пайызын ғана қаруландыра алды. Ендеше, мұндай соғыстың отaндық сипатына негe шек қoямыз, бұл төгілген халық қанына, көз жасына деген шексiз зорлық болcа керек».