Файл: Педагогикалы институты аманжол кзембайлы еркін біл тарихнам а.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 03.02.2024
Просмотров: 272
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
2. Ибн Халдун (1332–1406жылдары) – XІV–XV ғасырлар белесінде өмір сүрген математиктердің арасынан бірінші болып қоғам дамуын талдады. Ол әр–түрлі қоғамдардың құрылымындағы айырмашылықтардың себептерін айқындады. Себептердің бірінші түрі – бұл психологиялық құбылыс, ол сезімтал, отбасындағы және тайпадағы жеке мүшелері мен топтарын байланыстыратын себептердің сипатын анықтайды. Екінші түрі – экономикалық құбылыс, табиғи және географиялық жағдайлармен, еңбек, қолөнер және өнер бөлінісімен байланысты болады. Себептердің үшінші түрі – саяси құбылыстар, яғни билікке иелер мен билікке бағынатындар арасындағы қарым–қатынастар, меншік құру, өкіметтің, мемлекеттің пайда болуы. Ибн Халдун қоғамның экономикалық дамуының нұсқалары туралы бірқатар пікірлер айтқан. Ол адам өңдіруші және меншік иесі болған кезде ғана қоғамдық тіршілік иесі болады деп түсінді.
Ибн Халдун адамның әрекеттерін табиғи, материалдық қажеттіліктерге негізделген әрекеттермен байланыстырып қарастырады. Ол былай деп атап өтті: «Aдамдардың ерекшеліктері қоғамдық өмір болып табылады. Бұл бірлескен өмір, қалада немесе ауылдық жерлердегі бірлескен қоныстану, бұл адамдадың бірігуге, адамдардың өздерінің кажеттіліктерін бірлесе қанағаттандыруға деген бейімділіктерімен түсіндіріледі, өйткені адам табиғатына өмір сүрудің қажетті құралдарын алуға бір–біріне көмектесуге ұмтылу тән».
Ибн Халдунның ойынша, қоғамдық өмірдің негізін адамдардың өңдірістік қызметі, олардың өзара көмектері, өзара әрекеттестігі құрайды. Осы екі фактор адамдардың өмір сүруіне және дамуына мүмкіндік береді. Өңдірістің өсуі мен артық азық–түліктің жинақталуы қоғам прогресінің басты факторлары болып табылады.
Ибн Халдун қоғам мен мемлекетті ажыратып қарады, олардың арақатынастары мен дамуының заңдылықтарын айқыңдауға тырысты. Оның тұжырымдамасына сәйкес ададар қоғамды тіршілікке кажетті құралдарды бірлесіп өндіру үшін құрған, өйткені бір адамның қабілеті оның тамақтануға деген қажеттілігін қанағаттандыруға жеткіліксіз. Еңбек бөлінісі – бірігудің ең алғашқы факторы; бірлесуге деген басқа себеп – сырттан төнетін қауіп–қатерден қорғану жөне қоғамдарға біріккен адамдардын өздерінің алакөздік табиғатының пайда болуынан жалпы қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Қоғамға климат пен баска да табиғи факторлар ықпал етеді, бірақ ең бастысы – шаруашылық нысандары, өндіріс тәсілдері. Осыған байланысты Ибн Халдун екі кезеңін (күйін) бөліп қарайды: қарапайым немесе "ауылдық". Бұл кезеңде адамдар тек кажеттілерді ғана өндіреді және бұл ұйымның алдында азық–түлік бөлінісі проблемасы мүлде болмайды. Қоғамның нысаны толық тең дәрежелілік негізіндегі қандас туыстар ұйымы болып табылады.
Өркениетті немесе "қалалық" (қолөнердің, сауданың, ғылымнын, өнердің дамуы). Еңбек бөлінісінің дамуы және көптеген адамдардың күш–жігерлерін біріктіруі молшылық пенастамдық өндірісін тудырады, ол теңсіздік пен мәжбүрлеуге негізделген ұйымның пайда болуына әкеп соғады. Екінші кезеңге өміршілік (қоғам), (билік–меншік) сәйкес келеді.
Ибн Халдун әл–Фараби менмемлекеттің мәні туралы мәселе бойынша пікір таластырады, оның әл–Фарабиден айырмашылығы мемлекетті келісімшарттың немесе келісімнің негізінде пайда болған адамның жасанды туындысы емес, ұдайы қозғалыс пен дамуда болатын қоғамның табиғи дамуының қажетті күрделі және қарама–қайшылыққа толы өнімі деп карады.
ХІV ғасырда тарихшы Ибн Халдун (1332–1406 жж.) тарихи оқиғалардың өзара байланысын, араб, бербер, парсы, византия қоғамдарының пайда болуын, дамуын және құлдырауын зерттеді. Ол өз «Кіріспесінде» түрлі мәдениеттерді дамыған немесе дамымаған деп бөлмей, кез келген қоғамның жағдайын «өркениеттілік» (умран) деп сипаттайды. Ибн Халдунның айтуынша, кез келген қоғам көшпелі және отырықшы өмір салтының арасында болады. Ол мәдениет экономикалық және саяси процестердің ықпалымен дамиды деп есептеді.
Ибн Халдун өз еңбегін асабия терминіне түсініктеме беруден бастайды. Асабия – ұжымдық ынтымақтастыққа негізделген көшпенді–бедуиндердің рулық немесе тайпалық бірлестіктері.
Ибн Халдун бойынша мемлекеттің өмір сүру ұзақтығы үш ұрпақтың өмір сүру уақытына, шамамен 120 жылға тең. А.А. Игнатенко мұсылман әулеттері билігінің сипаты және ұзақтығы жөніндегі мәліметтерді талдап, Ибн Халдунның айтқандарымен келісті. А.А. Игнатенко «Сол дәуірдегі мемлекеттер мен қоғамдар дамуының циклділігі жөніндегі Ибн Халдунның идеялары – бұл орта ғасырлық шығыс қоғамының нақты аспектілерін ашып көрсететін әлеуметтанулық, ғылыми концепция» деген қорытындыға келді.
В.В. Бартольд пен француз зерттеушісі М. Бувье–Ажам Ибн Халдунды әлеуметтанудың негізін салушы деп есептеді. Ибн Халдунның концепциясы «күштеу теориясының» авторы Л. Гумпловичтің көзқарастарына ықпал жасады. А. Тойнби Ибн Халдунның концепциясын өзінің «Вызов–и–Ответ» деп аталатын теориясына кіргізді.
Соңғы уақытта Ибн Халдунның теориясын П. Турчин өз жұмыстарында пайдаланды. П. Турчин оның кейбір қазіргі концепцияларымен, Дюркгеймнің әлеуметтік бірігу теориясымен, «әлеуметтік капитал» теориясымен, «индивидуализм–коллективизмнің» әлеуметтік–психологиялық теорияларымен ұқсастығын анықтады.
Мұсылман тарихнамасы тек араб елдерінде ғана сақталған жоқ. Сонымен қатар бұл дәстүр Осман елінде, Иранда Индияда тағы да басқа мұсылман елдерінде кеңінен дамыды.
ХҮ–ХҮІ ғасырларда мұсылман тарихнамасы Мысыр елінде өз жалғасын тапты. ан–Нувайри, (1279–1332) мәмүліктер тарихы, тарихи энциклопедия авторы (Ибн аль–Фурат, 1334–1405) жалпы хроникалар, алъ–Макризи(1364–1442), аль–Айни (1361–1451), Абу–ль–Махасин Ибн Тагриберди (1409 немесе 1410–1470) және ас–Суюти (1445–1505), сияқты полигистор (көп білетін, жан–жақты білімі бар адам) – тарихшылар – Мысыр елінің саяси–экономикалық, әлеуметтік және мәдени тарихы жөнінде көп томдық шығармалар жазып кейінгі ұрпаққа мұраға қалдырып кетті.
3. ІХ–ХII ғасырлардағы араб авторларының еңбектеріндегі қазақ даласы.
Орта ғасырдағы қазақ тарихын зарттеу үшін сол кездегі араб тілінде жазылған әртүрлі мазмұнда, әрқилы жанрдағы шығармалардың орыны ерекше. Араб халифтерінің басқыншылық саясаты оларды алыс–жақын елдерді саяси,экономикалық және гографиялық жағынан зерттеуге мәжбүрледі. Бұл мақсатта жер–жерлерге жіберілген елшілер, саяхатшылар және жансыздар басқыншыларды қызықтыратын алуан–алуан ақпараттар жинады.
Ислам синкретті мәдениетінің көрші елдерге таралуы, араб елдерінің сауда керуендері Европа мен Азияның, көрші Африканың елдерін аралауы араб авторларының көзқарасын кеңейтті, білімін толықтырды. Олардың болашақта жазатын шығармаларына мол материал жиналды.
ҮІІІ ғасырдың басында араб әскері Орталық Азия және Қазақ еліне де жетті. Жарты ғасырға созылған қарулы қақтығыстан кейін еліміздің біраз бөлігі араб билігін мойындауға мәжбүр болды. Жаулап алынған жерлерді өз қол астында ұстап тұру үшін, елді мекен еткен тұрғындарды мұқият зерттеу қажеттігі туындады. Міне осы мақсатта Орталық Азия халықтары бойынша едәуір ғылыми, әдеби шығармалар жинақталды. Біз оларды мақсатына, мазмұнына және маңыздылығына қарай классикалық, географиялық, өмірбаяндық, діни шығармалар деп бөлеміз.
Классикалық араб әдебиетіндегі қазақтар жөніндегі алғашқы деректер. Қазақ даласын мекендеген тайпалар жөніндегі алғашқы мәліметтерді біз арабтың классикалық тарихи шығармаларынан кездестіреміз.
IХ ғасырда өмір сүрген ал–Балазури және ат–Табари еңбектерінде Жетісу өлкесі мен Оңтүстік Қазақстанды мекендеген ру–тайпалардың араб әскеріне Орталық Азия жерінде көрсеткен қарсылығы туралы жазылады. Онтүстік Қазақстан жеріндегі араб басқыншыларына жергілікті халықтың қарсылығы да кейбір шығармалардың негізгі тақырыбына айналған.
Арабтың ірі тарихшыларының бірі ал–Балазури, «Елдерді жаулап алу туралы кітап» (Китаб футух ал–булдан), деп аталатын еңбек жазды. Өздеріңізге белгілі ат–Табарида «Пайғамбарлар мен патшалар тарихы» (Тарих ар–русул ва–л–мулук) атты еңбектің авторы. Бұл екі кітапта да Орталық Азияны мекендейтін тайпалар жөнінде көптеген мәліметтер бар.
Ат–Табари Араб халифатының бірсыпыра қалаларын аралаған ғалым. Өмірінің соңында Бағдат қаласында қоныстанып көрген–білгенін қағазға түсіріп, өз елінің тарихын болашақ ұрпаққа мирас етіп қалдырды.
Сол ғасырда өмір сүрген үшіші бір тарихшы ал–Джахиз «Достоинства тюрок» (Манакиб ал–атрак) деп аталатын кітаптың авторы. Энциклопедиалық білімді ғалым көшпелі түркілердің этнографиялық сипаттамасын берді. Аббасид халифтерінің жеке басын қорғайтын әскердің басым көпшілігі түркі жігіттері еді. Ол солармен жақсы қарым–қатынаста болған. Араб жұртына бейтаныс түркілерге автор жағымды мінездеме береді.
ІХ ғасырдыңалғашқы жартысында арабтың Тамим ибн Бахр есімді саяхатшысы қимақ даласында саяхат жасады. Ертіс өзенінің жағасындағы олардың астанасында болып қайтты. Не себепті, не үшін барғандығы бізге беймәлім. Саяхатшы өз еңбегінде кимақтардың тұрмыс–тіршілігі, шаруашылығы, Тараз қаласынан қимақ қағанының резиденциясына дейінгі жолда көрген–білгенін қағазға түсірген.
Әлбетте бұл еңбектерде үлен тарихи проблема шешілген жоқ. Сол кездегі мұсылман әлеміне белгісіз болып келген алыстағы түркі жұртымен арабтардың алғашқы танысуы осылай басталған еді.
Географиялық шығармалардағы қазақ даласы. Әлемді жаулап алуды армандаған арабтар географиялық білімнің жинақталуына аса зор мән берді. Мемлекет саяхатшылардың ұмтылысына дем беріп, оларды әрқашанда қолдап отырды. Сондықтан да дәл осы дәуірде арабтың географиялық тақырыптарында жарық көрген бір топ авторларының еңбектері қазақ даласын зерттеуде таптырмайтын деректерге айналды.
Қазақ даласын мекендеген ру–тайпалар жөніндегі тарихи ой–пікір ІХ ғасырдағы географиялық шығармаларда кездеседі. Бізге дейін жеткен ең алғашқы шығарма
«Китаб алмасалик ва–л–мамалик» (Жолдар мен мемлекет туралы кітап). Авторы пошта қызметкері Ибн Хордадбех. Ол «Жібек жолының» маршруты жөнінде мәліметтер береді. Ол жол Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы өткендіктен, сол жерлерді мекендейтін токуз–гуз, огуз, карлұк, қимақ, қыпшақ, азгиши, түргеш сияқты тайпалардың, қалалар мен елді–мекендердің тізімін береді.
Ибн Хордадбехтың еңбегі халифаттың пошта қызыметінің мұрағат құжаттарына сүйеніп жазылған. Кейбір ғалымдардың пікірі бойынша автордың мәліметтері ҮІІІ ғасырға жатуы мүмкін.
Аль–Якуби (897немесе 905 жылы қайтыс болған) – араб тарихшысы, географ әрі жиһанкез. Толық аты– Ахмад ибн Абу Якуб ибн Джафар ибн Вадих аль–Катиб аль–Аббаси аль–Якуби. Бағдатта мемлекеттік қызметкер отбасында туған. Туған жылы белгісіз. Жасында Арменияда, кейін Хоросанда, өмірінің соңында Мысырда тұрады.
Хоросанда екі томдық «Тарих» атты кітабын жазды. Бұл араб тарих әдебиетінде әлем тарихына арналып жазылған алғашқы кітап еді. Алғашқы томы христиан тарихына арналады. Христос және оның апостолдары, кейбір патшалар Ассирия, Грекия, Мысыр елдерінің тарихы, Пайдалы қазба байлықтары, әкімшілік бөліктері, халқы және олардың әдет–ғұрыптары туралы жөнінде мәліметтер келтіріледі.
Кітаптың екінші бөлімі мұсылман елдері тарихына арналған. Еңбекте басқа авторларда кездеспейтін құнды мәліметтер бар. Әсіресе оның Китаб аль–булдан («Елдер туралы кітап») деп аталатын шығармасында қазіргі Қазақстан жерін мекендеген ру–тайпалар жөнінде құнды пікірлер айтылады. Якуби, басқа да араб ойшылдары сияқты географияға қатты қызықты. 891 жылы ол өзінің жоғарыда көрсетілген еңбегін аяқтады. Бұл еңбек бүгінгі күнге дейін толық жеткен жоқ. Сипатына қарай еңбек әкімшілік–географиялық анықтаманы еске түсіреді. Басқа араб авторлары сиқты ол аңыз–ертегілерден алған деректерді пайдаланбаған. Сондықтан да ол құнды. Мұнда жол маршруттары, бір өлке мен екінші өлке арасындағы қашықтық, пайдалы қазба байлықтар, оларды өндіру сияқты тақырыптарға тоқталады. Якубидің екі кітабындағы мәліметтер қайталанбайды, керісінше бірін–бірі толықтыра түседі. Якуби шығармалары Кембридж қолжазбасы бойынша XIX ғасырдың соңында жарық көрді.