Файл: Педагогикалы институты аманжол кзембайлы еркін біл тарихнам а.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 03.02.2024
Просмотров: 273
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Осыған қарамай, антика заманының тарихшылары нақтылы материалдар жинап, оларды талдаудан, сараптаудан өткізіп тарихты білімнен ғылымға айналуына жақындады. Грек–Рим авторларының еңбектерінде Қазақ жеріндегі саяси–экономикалық жағдай жөнінде де деректер кездеседі.
Прокопий - эллиндалған сириялық. Палестинадағы Кесарий қаласында ҮІ ғасырдың басында дүниеге келген. Осы жерде классикалық білім алды. Кемелге толған жасында жоғарғы мемлекеттік қызметтерде болған. Рим империясының ірі қолбасшыларының бірі Флавий Велизариидің хатшысы әрі кеңесшісі ретінде 527–542 жылдар аралығында сол заманда болған әскери қимылдардың бәріне қатынасқан.
Хатшы қызыметі оны барлық болып жатқан оқиғалардан хабардар болуына мүмкіншілік берді. Велизаридің жазған хаттары, сөйлеген сөздерінің мәтінінің барлығы Прокопийдің қолында болды. Сондықтан деректердің шынайылығына шүбә келтіру қиын.
Прокопий өте талантты адам болған, соның арқасында ол «Соғыстар», «Құрылыстар туралы», «Құпия тарих» сияқты шығармлар қалдырды. Оның ең көлемді еңбегі «Соғыстар», «Парсылармен соғыс», «Вандалдармен соғыс», «Готтармен соғыс» деген бөлімдерден тұрады. Бұл кітаптарда тек соғыс қимылдары ғана баяндалып қоймайды. Сонымен қатар Прокопий болған елдердің географиясы, этнографиясы, саяси, әскери қайраткерлердің портреті, күнделікті күйкі тіршіліктің көріністері кездеседі.
Бекіту сұрақтары.
1. Ертедегі Грекияда тарихи ой–пікірдің қалыптасуының алғы шарттары?
2. Логогра́фтар және олардың қоғамдағы орны?
3.Тарихи сананың қалптасуына үлес қосқан грек тарихшылары?
4. Анналдар дегеніміз кімдер?
5. Ірі Рим тарихшыларының еңбектеріне баға бер?
Тарихнамалық деректер:
История Казахстана в произведениях античных авторов. В двух томах. Состовление и редакция А.Н Гарковца. –Астана: Фолиант, 2005.
Әдебиет:
Историография античной истории / Под ред. В. И. Кузищина. – М.: Высшая школа, 1980
Историография истории Древнего Востока
: Иран, Средняя Азия, Индия,Китай / Под ред. В. И. Кузищина. – СПб.: Алетейя, 2002. – 304 с.
История греческой литературы: В 3 т. Т.2. М., 1955. С. 19–22.
ЛисовыйИ.А., Ревяко. К.А.Античный мир в терминах, именах и названиях: Словарь–справочник по истории и культуре древней Греции и Рима / Науч. ред. А.И. Немировский. – 3–е изд. – Мн: Беларусь, 2001)
-
ОРТА ҒАСЫРДА МҰСЫЛМАН ТАРИХНАМАСЫ
-
Мұсылман тарихнамасының алғашқы дәуірі.
Ислам дінінің таралуы мәдениеттің өркендеуіне жол ашты. Бұл әдебиет саласында тарих жанрының дамуынан көрінді.
VІІ ғасырдың соңынан бастап негізінен араб тілінде, сондай–ақ, парсы, түрік, малай тілдерінде жеке халықтар мен әлем тарихы бойынша еңбектер жазылып, биографиялық сөздіктер құрастырылды. Тарихшы – мұсылмандар өз елдерінің тарихы мен мәдениетіне ғана қызығушылық танытқан жоқ, басқа елдерге жасалған саяхаттар да сипатталды.
Тарихи баяндаулар интеллектуалдарға ғана емес, қарапайым халыққа арнап жазылғанымен, онда тарих философиясының да мәселелері көтерілді. Мысалы, Бируни ХІ ғасырда уақыт категориясына шолу жасады.
Егер Батыс Еуропалық тарихнамада бірыңғай хронология ХІ ғасырдан бастап қалыптасса, ал ислам тарихшылары оқиғаларды VІІІ ғасырдан бастап хронологиялық ретпен қойып белгілейді. Араб тарихшылары хрониканың басында жазбаша және ауызша деректерді талдап, салыстырған.
Араб тарихнамасының негізгі дерек көздері тарихи ру–тайпалық шежірелер мен әртүрлі исламға дейінгі тарихи әңгімелер еді. Одан кейін Мұхаммед пайғамбардың іс–әрекеті, діни–тарихи сюжеттер араб тарихнамасының маңызды тақырыбына айналды. Әлемдік тарихи процесс схемасы да құранның идеясымен сабақтас болып жатты. Бір қызығы ҮІІ–ҮІІІ ғасырда мұсылман шежіресін арабтардың арғы тегін библиядағы «халықтар таблицасына» сәйкестендіріліп жасалды.
Мұсылман тарихнамасының қалыптасуына астрономиялық білімнің (әлем тарихының хронологиясын қалыптасты) дамуы және көне ирандықтардың тарихи–эпикалық шығармалары (сасанидттік Ирандағы «Патшалар кітабы») үлкен әсер етті. Иудей–христандық апокрификалық (апо́крифы (көне грек сөзі – жасырылған, құпия) – соңғы иудейлік, алғашқы христиандық библия конондарына кірмеген шығармалар) аңыздарының да ықпалын көреміз.
Ортағасырлық мұсылман тарихнамасы тарихи процесті теологилық тұрғыда түсіндіреді. Сонымен қатар олар тарихтағы жеке тұлғаның да ролін жоққа шығармайды.
Жоғарыда тарихи шығармалардың негізінде шежірелер жатты дедік. Соларды жинап алғаш рет құрастырғандар: Мухаммед аль–Кальби (763 өмірден озды). Кейін оны толықтырған оның баласы Хишам (819 өмірден озды), Муарриджас Садуси (811 өмірден озды), Сухайм ибн Хафс (806), Мусаб аз–Зубайри (851 өмірден озды), Зубайр ибн Баккар (870), Ибн Хазм ( 1030 өмірден озды), аль–Калькашанди (1355–1418).
Араб тарихнамасының алғашқы дәуірінің көрнекті өкілі Мұхаммед аз–Зух–ри(741/42 өмірден озды). Ол жиналған шежірелік және аңыз–әңгімелер негізінде саяси мәні бар Мұхаммед пайғамбардың әскери жорықтары жөнінде еңбек жазды.
Осы тақырыпқа қалам тартқан екінші бір тарихшы Ибн Исхака(шамамен 704–768 немесе 767). Оның Пайғамбарымыз жөнінде жазған шығармасы кейінгі тарихшыларға үлгі болды.
Аль–Вакиди(747–823), Ибн Сад (өмірден озды 845), Ибн Сайд ан–Наса, Нураддина аль–Халаби тағы да басқалардың да еңбектерін атап өтпеске болмайды. Олар жазған агиографиялық пайғамбарлар мен мұсылман әулилері жөніндегі қиял–ғажайып шығармалар осы күнге дейін оқырманның қызығушылығын туғызады.
ҮІІІ ғасырдың екінші жартсы мен ІХ ғасырдың орта шенінде жекеленген тарихи оқиғаларға байланысты еңбектер пайда болады. Онда араб әскерінің жаулап алу, Халифаттың өз ішіндегі соғыстары баяндалады. Бұл тақырып Абу Михнаф (774 өмірден озды), Абу Убайда (өмірден озды 824 өмірден озды) әсіресе аль–Мадаини (ІХ ғасырдың орта шенінде қайтыс болған) шығармаларында көрініс тапты. Араб тарих ғылымының орталығы көп уақытқа дейін Ирак болып қала берді.
ІХ ғасырдың екінші жартсында тархи баяндау тәсілімен жазылған шығармалар пайда болды. Олардың ішіндегі ең көрнектісі аль–Белазури (шамамен 820 – шамамен 892); Абу Ханифа ад–Динавери (895 өмірден озды) және аль–Якуби еңбектері. Анналдар түрінде жазылған бұл шығармаларда әлем тарихына шолу, мұсылман қауымы тарихының алғашқы кезеңі, араб әскерінің жорықтары және Халифаттың саяси тарихы сөз болады. Бұл жанрдағы ең ірі шығарма ат–Табаридің (838 немесе 839-923) көп томдық «Пайғамбарлар мен патшалар тарихы». Толық аты Абу Джафар Мухаммад ибн Джари́р ат–Табари. Заманының ірі тарихшысы. Персияда оқыған, бірақ шығамаларын арабша жазған. Оны кейде мұсылман тарихнамасының атасы деп те атайды.
Мұнда әлем тарихы тіршілік басталғанан ІХ ғасырға дейінгі оқиғалар баяндалады. Шығарманың толық мәтіні бізге дейін жетпеді. Ол 30 мың беттен тұрған екен, оқуға жеңіл болсын деп өзі көзі тірісінде қысқартылған нұсқасын жасаған. Шығарманың парсы, француз, шағатай тілдеріне аударылғандары да бар. Кейінде көптеген авторлар оның еңбегінің толық нұсқасын кеңінен пайдаланды.
Тарихи шығармалардың дидактикалық маңызын араб тарихшылары жақсы түсінді. Осындай шығармалардың бір түрін жазған Ибн Мискавайх (103 жылы қайтыс болды.) аль–Масуди (957 қайтыс болды), Хамзы аль–Исфахани (Х ғасырдың бірінші жартсында қайтыс болды), Ибн Мискавайха, Ибн аль–Асира (1160–1233), тағы басқа осы сияқты авторлар әлем тарихын түсінуге тырысты. Бұл ғалымдардың энциклопедиялық білімі, өмірге деген көзқарасы олардың жазған еңбектерін бүкіл әлемге паш етті.
Х ғасырдың екінші жартсында Аббасид халифатында билеушілер сарайында әулеттік хроника жазатын хатшы–мамандар пайда болды. Олар сарай ақындары сияқты елде, мемлекет ішінде болып жатқан уақиғаларды жіпке тізген моншақтай етіп тіркеп жазып отырды. Бұлардың ішінде де жетістіктерге жеткендері бар. Солардың бір–екеуін атап өтелік, аль–Ажахшийари, қайтыс болған уақыты 943; Хилаль ас–Саби. (969-1056), судей (Ваки аль–Кади, қайтыс болған уақыты 918; аль–Кинди, қайтыс болған уақыты 961; аль–Хушани, қайтыс болған уақыты 971).
Жергілікті тарихқа, қалалар мен провинция тарихына арналған шығармалар жазылды. Мысалы Мекке тарихы – аль–Азраки (қайтыс болған уақыты 858), Бағдад тарихы – Ибн Абу ТахираТайфура (819/20 – 893), аль–Хатибааль–Бағдади (1002–71), Египет тарихы – Ибн Абд аль–Хакама (798-871), мұсылман Испаниясы – Абд аль–Малика ибн Хабиба (796–853). Дамаск тарихы – аль–Каланиси (қайтыс болған уақыты 1160) және Ибн Асакира (1105-1176), Халеба (Алеппо) – Ибн аль–Адим (1192-1262), Гранад тарихы – Ибн аль–Хатиба (1313-1374).
Ерекше атап өтер тағы да бір тарихшы бар. Оның есімі аль–Хамдани (Х ғасырдың екінші жартсында қайтыс болған), Иемен тарихшысы, Оңтүстік Арабия тайпаларының географисы, археологисы, генеологиясы және әдебиеті жөнінде энциклопедиялық еңбек жазған.
Ортағасырлық мұсылман тарихнамасының осы дәуірінде анналдармен байланысып жатқан өмірбаяндық шығармалар пайда болды. Бұл дәстүр Ибрахим ас–Саби (994 өмірден озды) әулеттік тарихынан басталады. Одан кейін аль–Утби (961–1022, Буидтер тарихы, Газнавидтер тарихы сияқты шығармалармен толықты.
ХІІ–ХІІІ ғасырларда мұсылман тарихнамасының орталығы Сирия жеріне ауысты. Жергілікті Зенгид және Айюбидтер әулеті өз тарихын жаздырды. Имад–ад–дина аль–Исфахани (1125-1201), Ибн Шаддад
(1145-1234), Абу Шам (1203-1268) әсіресе Ибн Васил (1207-1298). Осы салада үлкен жетістіктерге жетті. Осы жерде әлем тарихына байланысты туындылар пайда болды. Абу–ль–Фид, 1273-1331; аз–Захаби, 1274-1353; Ибн Касир,1300-1373 және басқалардың шығармаларын атауға болады.
Араб тарихнамасының бір ерекшелігі – ондағы өмірбаяндық еңбектердің басымдылығы. Якут, Ибн Халликан (1211-1282) және ас–Сафади (1296/97 - 1363), Ибн аль–Кифти (1172–1248) және Ибн Абу Усайби (1203-1270) тағы да басқа тарихшылар саяси, мәдени философия, медицина қайраткерлері жөнінде баға жетпес құнды дүнилер қалдырды.