Файл: Педагогикалы институты аманжол кзембайлы еркін біл тарихнам а.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 03.02.2024
Просмотров: 265
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
3. Ежелгі түркі жұртының тарихи санасы.
1. Бітік жазулары. Біздің заманымыздың ҮІ ғасырының орта шенінің жазба деректерінде алғаш рет кездесетін түркі жұртының тарихы ғасырлар тұңғиғына кететіндігі бәрімізге, көшпенділер (номадттар), сақ–скиф тайпалары иран тілінің көне бір диалектісінде сөйлепті, (осетин ғалымы А. Абаев) деген тұжырымды көптеген ғалымдар қолдамайды. Осы жолдың авторларының бірі 1992 жылы алғаш рет сақтардың кейбір тайпалары көне түркі тілдерінде сөйлеуі мүмкін деген пікірді айтқан болатын. Сондықтан, сақ–скиф тайпаларын прототүрік терге жатқызар болсақ түркі әлемінің тарихын біздің заманымызға дейінгі дәуірден бастарымыз заңды сияқты. Ал енді олардың орнына саяси аренаға көтерілген ғұн, қаңғар, үйсін мемлекеттерінің түркі жұртының туын көтергендігі тарихи ақиқат, көптеген ғалымдар мойындаған. Өз тарихын тасқа жазып кеткен түркілер осы күні 250 миллионға жеткен.
2. Көне түркі мәдениетінің пайда болуы. Шартты түрде көне түркі өркениетін екі дәуірге бөлуге болады. Біріншісі – ҮІ–ІХ ал, екіншісі – ІХ–ХІІ ғасырлар арасы. Бірінші кезеңде саяси жағынан бір орталыққа бағынған империя қоластындағы түркілер, рухани жағынан – тәңіріге табынған. Екінші кезең–көшпенді түркілер бірнеше ұсақ мемлекеттер құрады, седентеризация процессін басынан өткізген түркі тайпалары рухани жағынан ислам дініне кіріп, түркілер ислам мәдениетінің озық үлгілерін жасады.
Қай халықтың болмасын рухани мәдениетінің негізінде тіл жатыр. Тіл халық, этнос тұтастығының негізгі белгісі. Тілдің негізінде әдебиет нұсқалары жасалады. Тілдің әсері кезкелген этностың әдет–ғұрпының, мінез–құлқының, ішкі дүниесінің, болмысының, қалыптасуына тиеді. Яғни тіл этнос менталитетінің синонимі іспетті. Жоғарда айтылғандай сақ–скиф заманында түркі тілінің негізгі қаланса, ғұн, қаңғар, үйсін дәуірінде оның пайдалану аясы ұлғайды. Ал түркі дәуірінде тіл өз дамуының көкжиегіне көтеріліп Еуразия құрлығында қуатты да айбарлы тілдердің қатарына енді. Орыс ғалымы В.М. Носилов, қазақ ғалымы С.А. Аманжолов көне түркі тілдерін зерттеп, олардың Орхон–Енисей ескерткіштерімен тығыз байланыстылығын дәлелдеді. Белгілі көне әдебиет зерттеушісі Х. Сүйіншәлиев “тілдік құрылысы жағынан ескерткіш жазуы (Орхон–Енисей ескерткіштерін айтып отыр А.К.) ескі қазақ тіліне мүлде жақын”дейді. Өкінішке орай Карпат пен Алтай таулары арасындағы сайын даланы мекендеген түркі ұлыстарының тіл ерекшеліктері жөнінде толық мағұлымат беретін ғылыми шығармаға әлі де зәру екендігіміз жасырын емес.
Көшпелілер өркениетінің терең зерттелген мәселелерінің бірі олардың жазуы яғни әліпбиі. Көптеген ғалымдардың айтуына қарғанда Орталық Азияның түркі жұрты руна, ұйғыр алфавиті негізіндегі таңбалы ескі жазуларды пайдаланған, ал кейінірек ислам дінін қабылдауға байланысты араб алфавитіне көшкен. Көне Түркі жазуларын ғалымдар үш топқа бөліп қарайды: Енисей ескерткіштері. Талас ескерткіштері. Орхон ескерткіштері. Орналасу жері болмаса таңбаларының қолданылуы арасында елеулі айырмашылық жоқ.
1. Енисей ескерткіштеріне Енисей бойынан және Тува, Хакас, Алтай республикаларының (бәріде Ресей құрамындағы Түркі республикалары) аймағынан және Ресейдің батыс сібірде орналасқан Жаңасібір (Новосибирск) облысы мен Ертіс бойынан табылған жазулар жатады. Оның қолданылған, жазылған жылдары Ү–ҮІІ ғасырлардың аралығы. Бұл аймақтан табылып отырған көне Түркі жазба ескерткіштердің жалпы саны қазіргі кезде шамамен 150–дей.
2. Талас ескерткіштері. Бұл аймақтағы жазулар Оңтүстік Қазақстан, Жетісу, Сыр бойы мен Қырғызстан аймақтарына таралған, соның ішінде көп шоғырланған жері қазіргі Жамбыл облысында. Қолданылған мезгілі бірыңғай ҮІІІ ғасыр. Ескерткіштердің жалпы саны шамамен 20 шақты.
3. Орхон ескерткіштері. Моңғолиядағы Орхон, Селенг, Тола өзендерінің бойынан және Ресейдегі Минусинск ойпатынан табылған ескерткіштер жатады. Қолданылған мезгілі ҮІІ–ҮІІІ ғасырлар. Ескерткіштердің жалпы саны 30 шақты. Алайда ең көлемді, ұзақ мәтінді жазбалар осы топқа жатады. Бұның ішінде тарихи құндылығы жағынан «Құтлығ қаған», «Білге қаған», «Күлтегін», «Тоныкөк», «Күлі Чор» және «Мойын Чор» ескерткіштерінің орны ерекше.
Яғни Көне Түркі жазулары Ү–ҮІІІ ғасырлар аралығында Сібір, Моңғолия, Шыңжаң, Қазақстан, Қырғызстан және Оңтүстік Ресей жерінде кеңінен қолданылғаны туралы қорытынды шығаруға болады. Бұл көрсетіліп отырған тарихи мезгіл (5–8 ғасырлар) мен оның таралған үлкен аймағы Ұлы Түркі қағандығы, одан бөлінген Батыс және Шығыс Түркі, Түргеш, Хазар қағандықтары мен Көк Түркілер (Екінші Түркі қағандығы) мемлекеттерінің аумағы мен өмір сүрген дәуіріне сәйкес келеді. Бұдан басқа қазіргі ғылымға Көне Түркі жазуларының Тибет аймағындағы және Еуропалық даладаларғы нұсқалары белгілі.
Зерттелу тарихы. Көне түркі жазуын тауып оны оқудың өз тарихы бар. Алғашқы түркілердің өз заманында қазіргі Моңғолия жерінде мекендегені белгілі. Сондықтан да көне түркі дәуірінің біраз ескерткіштері Орхон өзеңі алқабында табылған.
Білге қаған, Күлтегін Тоныкөк, Онгин, Судона, Құла–шора, Мойын–Шора ескерткіштері, біздің заманымыздың ҮІІ–ҮІІІ ғасырларында, Түркі қағандығы дәуірлеп тұрған шамада жазылған. Бұлардың барлығы тасқа қашап, сыналап жазылған өз заманының белгілі адамдарының бейітінің басына орнатылған ескерткіштер.
Өкініштісі көне түркі жазуын танып, оқу тек қана ХҮІІІ ғасырда мүмкін болды. С.Ремезовтың «Сібір қалаларының, жерлерінің, шөл жалалар мен асуы қиын таулы өлкелерінің чертежі» деген еңбегінде «Орхон тасы» деп көрсетілген жер бар. Ол 1896–1897 ж. әйгілі Талас ескерткіші табылатын рунктке сай келеді. С.Ремезов көрсеткен материалдар 1701 ж. «Сібірдің, қалалардың және өлкелердің атласы» деген еңбекті жасау үшін пайдаланылған.
1721–1722 жылдары Сібір өлкесін аралаған Д.Е. Мессершмидттің экспедициясы да рун жазуының кейбір элементтері жөнінде қысқаша мәліметтер жазып қалдырған болса, айдауда /13 жыл/ жүріп, Сібірде қызмет істеген швед офицері Ф.И.Табберт – Страленберг, тіл біліміндегі жаңа ағым Орал–Алтай теориясының авторы, 1730 ж. Орхон–Енисей жазуының бірнеше үлгілерін тапқан. Олар Скандинвияның руналық жазуымен ұқсастығына қарап, оны «руналық» жазу деп атады. Атау онша дәл болмағанымен, қолайлы болып шықты және ғылымда осы атау орнығып қалды. 1793 ж. П.С. Паллас Орхон–Енисей жазуының бірсыпыра материалдарын жариялады.
Алдын ала берілген осындай азын–аулақ хабарлардан кейін Орхон–Енисей жазуының ескерткіштерін іздеуге баса назар аударыла бастады. 1818 жылы бірқатар жазу нұсқаларын Г.Спасский «Сибирский вестник» журналында жариялады. Оны Ф.И.Круг 1828 ж. латын тіліне аударып басты. Еңбекті сол уақыттың көрнекті ғалымдары А.Гумбольд пен Р.Ремюза өте жақсы бағалады. 1847 жылы М.А. Кастрен Енисей губерниясының Минусинск округіндегі Шушинск болысынан руникалық құпия жазу ескерткіштерінің жаңа түрін тапты да оны Г.Спасский 1857 жылы басып шығарды.
Бұл ескерткіштің мәтіні 1859 жылы тағы да жарияланды. 1887–1888 жылдары фин ғалымы Ж. Аспелин арнаулы экспедициямен барып, Енисей өзенінің бойындағы жазуларды зерттеп қайтты. Оның материалдар 1889 жылы жарияланды. Ж. Аспелин 1884 жылы Одесса қаласында өткізілген археологиялық съезде жасаған баяндамасында Орхон–Енисей жазуының сырын ашу үшін оны оңнан солға қарай оқу керек деп шешкен болатын. Бұдан әрі руна жазуының әр алуан үлгілерін жинау жұмыстары қыза түсті. 1881 жылы И.С. Боголюбский /Енисей, Абакан өзендерінің оң жақ жағалауынан, Майдашке қыстауынан т.б. жерлерден, А.В. Вдрианов /Саян тауынын маңайынан/, 1885 ж. И.В. Савенков /Тува өзенінің бойынан/ сияқты зерттеушілер Орхон–Енисей жазуы бар бірталай тас кездестіреді. Өзіне дейінгі жазушылардың пікірін талдап, Н.М.Ядринцев 1885 жылы үлкен мақала жазады. 1889 жылы
Н.М. Ядринцев Көкшін Орхон (қазіргі Ұлан–Батыр қаласының батысында 400 км. жерде) өзенің алқабында жатқан тасқа жазылған ескерткіштерді тапты.
Бұл уақиға сол кездегі тек қана тіл біліміндегі емес, бүкіл көшпенділер руханияттын зерттеудегі үлкен бетбұрыстың, алғашқы көрінісі еді. Фин (1890), орыс ғалымдары (1891) арнаулы экспедициялар ұйымдастырып, одан да басқа ескерткіштер тауып, үлкен ғылымның отауын тігіп, түріктану ғылымның негізін қалады. Фин ғалымы Аксель Олай Гейкель, неміс ғалымы В.В. Радлов терең зерттеу жұмыстарының негізінде екі атлас жасап, оларға қосымша ретінде алты жинақ шығарды. Белгілі дат ғалымы Вильгелм Томсан 1893 жылы кездейсоқ табылған тастағы жазудың көшірмесін алып алғашқы рет сол жылдың желтоқсан айында Дания королдік ғылым Академиясының мәжілісінде оның оқылуын жария етті
Міне осыдан бастап көне түркі жазуын зерттеу дәстүрі қалыптасты. Ресей ғылымына зор үлес қосқан қазақ халқының досы ұлты неміс Фридрих–Вильгельм Радлов) орыс ғылымдары П.М. Мелиоранский, С.Е. Малов, Кляшторный қазақ ғалымдары Ғ. Айдаров, М. Жолдасбеков, Қ. Өміралив көне түркі жазуын оқуға үлкен үлес қосты.
Осы орайда, алғашқы рет осы ескерткіштерге көңіл бөліп, оған қамқорлық жасап халқымыздың игілігіне жарату қажеттілігін айтқан қадірменді жерлесіміз, ұлтымыздың қадірлісі Ілияс Омаров болатын. Өзің сол кездегі Қазақстан коммунистік партиясы Орталық Комитетінің хатшысы Ж. Шаяхметовке жазған хатында «Егер біз олардың бәрін бір орталыққа жинап, жинастырсақ, болашақ ұрпақ өздерінің тарихи мұраларын ертерек танып, сауатын ашар еді, мақтаныш сезіміне бөленер еді» -деп жазды. Амал қанша Кеңес дәуірінде ондай ағаларымыз арманына жете алмай кетті. Тек тәуелсіздікке қол жеткізген алғашқы жылдары И.Н. Тасмағамбетов сынды көкірегі ояу, көңілі таза, ұлтжанды баурымыз 1997 жылдың маусым айында елбасымызға жазған хатында «Республикамызда көне түркінің орхон сына жазулары тәрізді жәдігер–жауһарларымыздың болуы, басқаны былай қойғанда, өскелен ұрпақтың білім деңгейінің жоғарлауына сөзсіз ықпал етіп, оқу пәндерінің мазмұнын қайта қарауға және оқулықтардың жаңа үлгілерін дайындау барысында көп көмек еткен болар еді» (бұл да сонда) – деп жазды. Иманғали Нұрғалиұлының бастамасы ел президенті жағынан қолдау тапты. Сөйтіп жапон ғалымдарының көмегімен «Күлтегін» және «Тоныкөк» құлыптастарының көшірмесі Астанаға әкелініп, бүгінде Л.Н. Гумилев атындағы Евразия университетінде сақтаулы тұр.
Түркі жазуларының мазмұны. Тарих ғылымындағы соңғы фактілерге жүгінсек сына жазуды біздің заманымызға дейінгі қазақ жерін мекендеген сақ тайпалары да пайдаланған секілді. Бұған дерек немесе дәлел жоқ. Гипотеза ретінде қабылдауларыңызды өтінеміз. Ал енді біздің заманымыздың ІІІ–Ү ғасырлар аралығында руналық жазудың ғұн және шығыс вариантары болған. Жетісу мен моңғол жеріндегі түркілер ҮІ–ҮІІ ғасырларда көне түркі жазу өнерін одан әрі дамытқан. Ал енді ғұн варианты негізінде бұлғыр, хазар, қаңғар және қыпшақ жазулары қалыптасқан.
Көне түркілер жазу үшін ағаш тақтайшаларды пайдаланған. Бұл жөнінде XIII ғасырдың екінші жартсында жазылған «Кодекс куманикус» атты кітапта кездесетін «біті–біті бітідім, бес агачка бітідім», «Узун агач басында улу біті бітідім» деген мақалдар дәлел. Бұл жерде «бітідім» деп тұрғаны жаздым» (Ежелгі дәуір әдебиеті. Жоғарғы оқу орындары филология факультеттері студенттеріне арналған хрестоматиялық оқу құралы. Құрастырған және өмірбаяндық деректерді жазған А. Қыраубаев. Алматы. Ана тілі 1991, 177 бет.) дегені. Жазу өнерін түркі жұртында кең тарғандығын басқа да мақал–мәтелдерден, жұмбақ–аңыздардан көреміз.
Қорыта айтқанда, жазу өнері көне заманнан бастау алып, бірде өрбіп, бірде сөніп, бірде өсіп, бірде өшіп біздің заманымызға дейін жетіп отыр. Отаршылдық дәуірінде жазу–сызуы болмаған, екінші дәрежелі халықтың санатына қосылып, кеудені түзу ұстап, еңсеміз биік болмағандығы қандай өкінішті.
Көне түркілердің терең мағыналы рухани әлемі болғандығының келесі бір дәлелі–оның көркем әдебиеті. Әлбетте, кез келген халықтың мәдениетінің негізін қалайтыны - ауыз әдебиеті. Оны халық жасайды. Ол көбінесе, мақал–мәтел, ертегі–аңыз, жұмбақ ретінде қалыптасады да халық жадында сақталады. Уақыт өте авторлары ұмытылып, халық әдебиеті нұсқасы статусына ие болып қалады.
Көптеген деректерде, әсіресе қытай көне жазбаларында, ауыз әдебиеті әсіресе оның поэтикалық жанры түркілерге дейін қалыптасқан еді. Қазақ әдебиетінің көне дәуірін зерттеуші профессор Немет Келімбетов тіпті сақ заманында дастан айту өнерінің болғандығын айтады. Әрине жалаң сөз – дәлел емес. Дегенмен, олардан кейінгі заманда өмір сүрген ақындар мен ғалымдар көне түркілерде тамыры тереңге кеткен ауыз әдебиетінің бар екендігін жазып кеткен. Мысалы, көне түркілердің «Өтукен», «Ергене Көң» деген қасиетті жерлері туралы аңызды кездестіреміз.