Файл: Педагогикалы институты аманжол кзембайлы еркін біл тарихнам а.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 03.02.2024
Просмотров: 269
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Күлтегін, Білге қаған және Тоныкөк жазбаларын ғылымда алғаш рет 1965 жылы орыс ғалымы Т. Стеблева тарихи дастан ретінде бағалайды. Қазақ ғалым Х. Сүйнішалиев осы ойды ары қарай дамыта отырып жырдың қазаққа жақындығын, қазіргі қазақ өлеңдерінде сақталған дәстүрлермен сабақтасып жатқандығын дәлелдейді.
Поэзия жанрында жазылған бұл шығармалар, әлбетте, өте бағалы тарихи дерек. Мұнда айтылған фактілерді ой елегінен өткізіп, археологиялық және де басқа деректермен салыстыра отырып, көне түркі қоғамын реконструкция жасау үшін пайдалануға әбден болады.
Кошо–цайдам тақтасы – түркі хандары Күлтегин (732) және Білге қағандарға арналған (735). Екеуінің де авторы қаған әулетінің бір мүшесі Иолығ–тегін. Бір ескеретіні ол алғашқы түркі тарихшысы. Бұл екі ескерткіш те басқа жәдігерлер үшін эталон сияқты. Кошо–цайдам мәтіндеріне Тоныкөк (716 ж.), Күлі–шор (722 ж.), Онгин жазуларыда жатады. Оларда негізінен Шығыс түркі қағандығы тарихы жөнінде мәлімет бар. Дегенмен онда Батыс түркі жерлерін мекендейтін «он оқ бүдүн», түркеш, қарлық, оғыз, кенегеарес, Жетысудағы соғдылар айтылады.
Орхон ескерткіштеріне жататын Селенг тасы (немесе Шине Усу ескерткіші), Терхин тақтасы (756 ж.) Елтеріс Білге–қаған (747–759 жж.) арналады. Бұл ескерткіштерде алғаш рет түркілермен бірге билік құрған қыпшақ этносы сөз болады. Дәл осы жерде Елтеріс–қағанның түркі, түргеш, қарлық және басмыл тайпаларымен қарым–қатынасы баяндалады. Алтай–тарбағатай қарлықтарының Жетісуға қоныс аударуы сияқты тарихи оқиғалардың уақыты көрсетіледі. Кейінде Қарлық және Қарахан мемлекеттерін құруға ат салысқан ягма тайпалары туралы алғашқы мәлімет те осы ескерткіштерде кездеседі. Енисей өзені алқабында табылған, Қырғыз мемлекеті туралы мағұлымат беретін Енисей және Суджин тақтасында да қазақ жерін мекендеген тайпалар жөнінде ақпарат кездеседі. Бір жерінде қырғыз елінде қайтыс болған түркеш бегі туралы айтылса, екінші бір жерінде, керісінше, түркештің Қара ханына елшілікке кетіп, оралмаған қырғызды жоқтайды. Бұл оқиғалар шамамен 744–756 жылдары болған.
Жетісу жеріненде Талас өзені бойынан Батыс Түркі қағандығы тарихынан сыр шертетін 12 жазу табылды. Олардың көпшілігі тасқа, метал монеталарға, ыдыс–аяқ, ағаш таяқшаға жазылған. Ескерткіштер шамамен ҮІ–ҮІІІ ғасырлар аралығын қамтиды. Мұнда қара түркештер әулетінің Сулук Чабыт–чора және оның баласы билік құрған дәуір жөнінде ақпарат береді.
Түркі әулеті VІ ғасырдың орта шенінде жеке мемлекет ретінде тарихи аренаға шықты. Алғаш рет жазба деректерінде Түрік қағандығы мен Қытай патшалығы арасындағы мемлекет аралық қарым–қатынас баяндалады. Күлтегін ескерткішінде Қытайдың езгісінде болып, құрып кетуге таянған түркі тайпаларының басын қосып, тәуелсіздікке жеткізген есіл ерлердің ерлігі жырланады. «Тәтті сөз, асыл дүниесіне көп алданып түркі халқы, қырылдың, түркі халқы жойылдың» (Ежелгі дәуір әдебиеті... 7 бет.) делінеді жырда.
VІ ғасырдың аяғы мен ХІІ ғасырдың басында жеке мемлекет болып шыққан. Түрік қағандығы Алтай мен Карпат таулары аралығын бағындырып, Ұлы түркі қағаңдығын құрады. Бұл процесс Күлтегін жырында былай көрініс табады «Ілгері – Шаң–түң жазыққа дейін жауладым, Тибетке сәл жетпедім. Батыста Інжу (Сырдария А.К.) өзеңін кеше Темір Қақпаға дейін жауладым. Терістікте – Байырқы жеріне дейін жауладым. Осыншама жерге дейін жорттым» (Бұл да сонда. 6 б.).
Күлтегін өз елінің гүлденуіне көп еңбек сіңірген адам. Көне түрік қауымы эгалитарлы қоғамнан шығып стратты қоғамға кіре бастаған уақыты еді. Әлеуметтік құрылымы жағынан үш топқа: бектер, қарабүдеңдер және таттар болып бөлінетін түркі жұрты біртұтас, мызғымас берік қауым болып қалыптасқан сияқты. Оған мына төмеңдегі жолдар куә. «...кедей халықты көп көтердім, кедей халықты бай қылдым, аз халықты көп қылдым» (Бұл да сонда. 8 бет).
Данышпан сол бабамыздың бізге қалдырған мына сөздерін оқып, ойланайық: «Көк тәңірі жаратқан, көк тәңірге ұқсас мен түрік қағаны, міне патшалық таққа отырдым. Менің халқым, руластарым, аталастарым, туыстарым, бауырластарым, менің соңыма ерген барлықтарың менің бір сөзімді де қалт жібермей тыңдаңыздар. Жоғарыда көк аспан жаратылғанда, жер төменде қарайып жатты. Екеуінің арасында адамның баласы жаратылды. Барлық адам баласының үстінен менің бабаларым Бұлқын қаған мен Естемі қаған қарады. Патшалық таққа отырып, олар әр тайпа өзінің одағын құрды. Солардың бірі түркі халқы болды. Дүниенің төрт бұрышы олардың жауы болды. Әскер алып шығып, дүниенің төрт бұрышындағы барлық халықты бағындырып алды. Сөйтіп оларды бейбіт өмір сүруге мәжбүр етті. Басы барлардың басын игізді, тізесібарлардың тізесін бүктірді. Менің інім Күлтегін өмірден өтті, мен қайғырдым. Өткір көзім өшкендей болды. Өткір ойым сөнгендей болды. Уақытты білмейтін көк тәңірі. Адам баласы туғанда өмірден өту үшін туады»
,– деп жазылған. Зираттың басына қойылған көк тасындағы жазу, міне, осындай. Жазудағы терең ой–сөзінің қарапайымдылығында. Данышпан Тоныкөк қаған: «Мен қартайдым, дәрежем көкке жетті. Егер жер бетіндегі қаған бар бір халықтың ішінде жұмысқа құлқы жоқ, жұмыс істегісі келмейтін бір бейшара болса, ол сол халық үшін қандай қасірет болған болар еді. Мен данышпан Төныкөк: Білге қағанның түркі халқы үшін осының бәрін жазуға бұйырдым»,– деген сөзін тасқа қашатқан. Ұққан адамға еңбек сүйгіш бол, «сенің халқынды, елінді көрсетеді, еңбек етпеген жалқау адам елін, халқын кері тартады, қырсығы тиеді», – деп кейінгі ұрпақтарға өсиеті, ақыл, нақыл, ой тұжырымын қалдырған.
VІІІ ғасырға жататын «Тоныкөк» жырыңда да ел қорғау, түркі жұртының бірлігі, ел ішіндегі тыныштық, батырлардың бірлігі сөз болады. Тоныкөк тарихи тұлға, білімді, тәрбиелі. Ол өз дұшпандарының жоспарын, айла–амалдарын күні бұрын сезеді. Кез келген келіспеушілікті ақылға салып, ұтымды келіссөз жүргізіп, қан төгіссіз шешуге тырысқан.
Көне түркі деректерінің құндылығы, біріншіден, олардың авторларының жергілікті (автохтонды), екіншіден, олар өз көздерімен көрген, өздері қатынасқан (аутентивті) оқиғаларды баяндайды. Сондықтан да ондағы саяси, экономикалық және мәдени процесстер объктивті.
Қорыта айтқанда, түркі жұртының рухани әлемітек осы шығармалармен шектелмейді. Сөз саптауы, поэтикалық өлшемдермен келетін көне түркі әдебиетінің алғашқы нұсқалары зерттелу үстінде. Бұл процесс жаңа ғана өз жалғасын тапқан сияқты. Кез келген жыр, эпикалық шығарма, ертегі–аңыздар үлкен тарихи дерек. Сондықтан да әрі ғылыми, әрі тәрбиелік, әрі танымдық мәні бар мұндай жәдігерлерді кешеңді түрде зерттеу қажет. Жырдағы ата жолында беріктік, өткендер жасаған ерлік жорықтары мақтан тұту, түркі елінің басқа да мемлекеттермен терезесі тең тұруы, тіпті, керек десеңіз, олардан жоғары тұруы бүгінгі жастарды отаншылдық рухта тәрбиелеуде таптырмас мысал екендігі талас тудырмауға тиіс.
Бекіту сұрақтары:
1. Ежелгі Қосөзендегі тарихи сана?
2. Ертедегі Иран мен Египетте тарихи сананың қалыптасуы?
3. Ежелгі Қытайда тарихи сананың қалыптасуы?
4. Үндістандағы тарихи сана ерекшеліктері?
5. Мұсылман тарихнамасындағы тарихи сананың қалыптасуы?
6. Көне түркі мәдениеті қандай дәуірлерге бөлінеді?
7. Бітік жазу ескерткіштерін зерттеген кімдер?
8. Көне түркі ескерткіштері қандай топтарға бөлінеді?
9. Бітік жазу авторларының тарихи санасы туралы не білесіз?
Әдебиет
Репина Л.П., Зверева В.В., Парамонова М.Ю. История исторического знания. М., 2004. – 266 с.
Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі. Алматы: Ғылым. 2 томдық. 1998.
Абиль Е., Әлібек Т., Күзембайұлы А. Некоторые вопросы методологии и теории истории Казахстана. Қостанай 2009.
Қазақстан тарихы бойынша қытай деректемелері. Бес томдық. Алматы: «Дайк-Пресс», 2005 История Казахстана в персидских источниках. В пяти томах. Алматы: «Дайк-Пресс»,2005.
Аманжолов С.А. Вопросы диалектологиии истории казахского языка. Алма–Ата,1959.
Айдаров Ғ. Тексты орхонских памятников. Алма–Ата. 1990.
Ежелгі дәуір әдебиеті. Жоғарғы оқу орындары филология факультеттері студенттеріне арналған хрестоматиялық оқу құралы. (Құрастырған және өмірбаяндық деректерді жазған А. Қыраубаева) Алматы. Ана тілі 1991.
Кляшторный С. Г. Древнетюркские рунические памятники как источник истории по Средней Азии. А.: Наука, 1964.
Келімбетов Н. Қазақ әдебиетті бастаулары (Көркемдік дәстүр жалғастығы). Алматы «Ана тілі», 1998.
Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. М.; Л.: Изд–во АН СССР, 1951.
Өмірәлиев Қ. ХҮ–ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі. Алматы. «Ғылым», 1976.
II. АНТИКА ДӘУІРІНДЕГІ ТАРИХИ ОЙ
Антика тарихнамасы – бұл антика дәуірінде жазылған, грек және латын тілдеріндегі тарихи шығармалар. Бұл кезеңнің хронологиясы б.з.д. 1000 жылдан – б.з. 500 жылға дейінгі уақыт аралығын қамтиды.
-
Көне грек тарихнамасы. Алғашқы кезде тарих көркем прозаның жанры ғана болды. Оның пайда болған жері – грек мәдениетінің орталығы кіші азиялық Иония, яғни Милет. Логогра́фтар (грек сөзі логос – сөз, графо – жазамын) деп аталатын бұл топ екі бағытқа бөлінді. Бірі – тарихшылар, екіншілері – сөз жазатындар. Бұлардың екі дәуірінің болғандығы белгілі. Аға ұрпағы – ҮІ–Ү ғасырлардың алғашқы жартысы. Кадм Милетский, Гекатей Милеский, Скилак.
Бүгінгі ғылымға белгілі ең алғашқы жазушы әрі әдебиетші – Кіші Азиядағы Милет қаласының тұрғыны Пандион баласы Кадм. Шамамен біздің дәуірімізге дейінгі ҮІ ғасырдың басында дүниеге келген. Өмір сүрген уақыты да, оның өмірбаяны да бізге беймәлім.
Византияда Х ғасырда жазылған Суда сөздігінде (Suidae Lexicon 1854 жылы грек тілінде жарияланған) оның төрт кітаптан тұратын «Милет және жалпы Ионияның пайда болуы» деп аталған шығарма жазғандығы айтылады. Финикия әліпбиін алғаш Грекия еліне әкелгенде осы Кадм екендігін де осы деректен оқимыз. ІХ–Х ғасырдағы болгар жазушысы Храбрдың «Сказание о письменах .....» деген шығармасында Кадмның грек әліпбиінің 16 әрпіне 3 әріп қосқаны жөнінде мәлімет бар.
Тарихта Кадм есімді бірнеше адам болған сияқты. Жоғардағы деректе 12 кітаптан тұратын «Аттика тарихын» жазған Архелай баласы Кадм туралы айтылады. Бұлардың қайсысы бұрын өмір сүргендігі тағы белгісіз. Орыстың 1890–1907 жылдары жылдары жазылған 82 томдық Брокгауз Ф. А. және Ефронның И.А. энциклопедиясында грек әдебиетінде бұларға дейін прозамен жазылған шығармалардың болмағанды айтады.
Милетте туған екінші бір автор Гектай. Шамамен б.д.д. 550 – 490 жылдары өмір сүрген. Көне грек тарихшысы, әрі географы. Геродоттың рухани әкесі, оған дем беруші.
Оның заманы – гректердің парсыларға қарсы соғыстарының заманы. Гектай барлық саяси оқиғаларға қатынасқан адам. Тіпті парсыларға елші ретіндегі қызметі де тарихта қалған.