Файл: ылымны тарихы мен философиясыны пні.docx

ВУЗ: Не указан

Категория: Не указан

Дисциплина: Не указана

Добавлен: 04.02.2024

Просмотров: 370

Скачиваний: 0

ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.


Идеалды типтер қоғамдық күйдің бүкіл мәнін - өкімет билігінің жағдайы, тұлға аралық қарым – қатынас, жеке адам және топтық сана және т.б. сипаттайды. Осының арқасында олар өзіндік ерекше критерилерге айналады, соған сәйкес адамдардың рухани, саяси және материалдық өміріне өзгерістер енгізу қажет болады. Идеалды тип қоғамда орын алған дүниемен толық сәйкес келе бермейді, кейде өмір шындығымен қарама-қайшылыққа да түседі, сондықтан мұнда қиялдың да белгілері орын алған. Қалай дегенмен де, идеалды типтер рухани және басқа да құндылықтар жүйесінің өзара байланысын көрсетумен қатар, маңызды әлеуметтік құбылыстар ретінде байқалады. Олар қоғамдық өмірде адамдардың ойлауы мен мінез-құлқына, ұйымдасушылығына мақсаттылықты енгізуге ықпал жасайды.

 

36-сұрақВ.Шуберт пен П.Сорокиннің мәдени- тарихи методологиясы.

Методология дегеніміз білім қалыптастыру процесі - оны адамныңтанушының қызметінің нəтижесі деп түсінеміз. Сөйтіп, оларонтологиялықтұрғыданнегізделеді. Теория мен методологияныңқайшылығыжоқ, бір-бірінеүстемдіемес, теорияныңнегізіндеəдісжатыр.

Европада ортағасырлық мәдениетің сенуі идеосоциологиалдық мәдениеттің күйреуінен, сезімталдық мәдени жүйеден басталды. ОлардыңөзараараласуынәтижесіндеЕвропажа ХІІІ-ХІҮ ғасырларда (Грециядабідіңзаманымызғадейінгі Ү-ІҮ ғасырларда) мүлдежаңамәдениетпайдаболды. Оныңнегізгібағытымынадай: объективтікақиқатішінараәсіресезімталдық, ішінарасезімталдық. Осы енгізілгенмәденижүйеидеалистікболыпаталды.

Сонымен П. Сорокин мәдениеттіңнегізгіүшнұсқасынатапкөрсетті: сезімталдық – ондаболмыстытікелейсезімарқылықабылдаубасымалады: ой сезімталдығыондабайқамдықбасымболады: идеалистік – ондатиімділікақыл-ой басымболады. Аталғанмәденибағдарларбарлықнегізгіәлеуметтікқұрылымдар мен үрдістердібейнелейді. Қоғамдағыөзгерістер, бірмәдениеттұрпатынанекіншісінекөшуқоғамдыққұрылымдардыңқақтығыстарыменжәнекүйреуімен, соғыстармен, революцияларменжәнебасқакүйзелістерменайтақталыпотырады. Бірмәденисоныжүйеденекіншісінекөшержағдайда, ескіқұндылықтаркүйреп, жаңаларынығаймағаншақтыадамадасыпқалады, олескігеадамикүштіңықпалынсыз, кезкелгенжаққатартабереді. Мұндайжағдайдаолалуанкесапатқаұшырайды. П. Сорокинніңбұлпайымдауларыәсіресеадаммінез-қылығынтүсіндіреалады, бұлжағдайдабіз де бастапөткізіпжатырмыз. әлеуметтікмәдениүндестіктұжырымдамасыәлеуметтікөзгерістер мен оныңдиалектикасыныңқоғамдағыіргетастары мен қозғаушыкүштерінталдапберудіңалғашқықадамдардыңбіріболыптабылады.


Сорокин қоғамның, мәдениетәлемінің, Ақиқат, Жақсылық пен Әсемділікбіртұтасинтегралдыққұндылығын да ерекшеатапкөрсетеді. Сорокинніңайтуынша, табиғаттыңөзіндеадамныңжасампаздығы мен жетілуін, адамныңақыл – ой өрісі мен мінез – құлығыныңдамуын, адамдажәнеодантысәлемдеқатынастардыңөргебасуынқамтамасызету- адамзаттыңбастынысанасы. Олбылайдепсанады: өміріөткенсезімталдықмәдениеттенкелешектегіидеационалдықнемесеидеалистікмәдениеткекөшердегідағдарыстыжеңудіңқажеттішартыөзімшілемесшығармашылықықыласболыптабылады. Олмінеосыданадамзаттың аса қажеттіқазіргікерексінуінкөребілді.

37-сұрақ О.Шпенглердің мәдени-тарихи концепциясы

Шпенглер бойынша, мәдениеттің өмірлік циклі – бұл кез келген тірі организмнің өмірлік циклі. О. Шпенглер өзінің аяқталуна жеткен 8 мәдениеттер типін атап көрсетеді, олар: қытайлық, вавилондық, үнділік, антикалық. Арабтық, батысеуропалық, майшық. Туындау сатысында, оның пікірінше, орыс- сібірлік мәдениет тұр. О. Шпенглер өз критерийлеріне халықтың, ұжымдық жолының ішкі, психологиялық құрылысы жатады. Шпенглер бойынша, мәдениеттің мәні- бұл халықтың ұжымдық жолының өзін білдіруге ұмтылысы. Әрине, ұжымдық жолға өзіндік көңіл күйі, сезімталдық әлемі, оның негізінде ұжымдық жан өмір сүретін, сезінетін, жасайтын, одан мәдени формалардың бүкіл байлығы шығатын, өзіндік психикалық ішкі рәміз тән. Антикалық мәдениетте О. Шпенглер көрінетін шекара приціпіне негізделген апалондық жанды көреді. Гректер үшін көзбен көрінетін үш өлшемді кеңістікбар болды. О. Шпенглер тарихи мәденитип шектерінде мәдениет басқалардан ештеңені қабылдамай, оқшау өмір сүреді, сондықтан мәдени сұхбат мүмкін емес деп пайымдады.

38 А.Тойнбидің локальды өркениеттер туралы теориясы.

А. Тойнби (1889-1975) көптеген нақты материалдардың негізінде тарих үдерісінің мәнін анықтауға тырысты және адамзат ұйымдарының әр алуан түрлерден тұратындығы туралы қорытындыға келді. Тарихи үдеріс көптеген жағдайларда георгафиялық шарттармен анықталады, сондықтан әрбір өркениет («аймақтық өркениет» деп аталатын) өзінің қайталанбайтын ерекше кейібін жасайды. Өркениеттердің мәні туралы өз түсінігін аша отырып, Тойнби, адамзаттың бірыңғай өркениеттері жоқ деп есептейді. Тек қана, өзіндік құндылықтарымен, мәдени шығармашылық қарекеттерінің үлгілерімен, тарихи дамуының бағытымен және материалдық-техникалық базисінің деңгейімен айрықшаланатын көптеген өркениеттер бар — деп есептейді. Бұл ерекшеліктердің үйлесуі және мағынасы әрбір өркениеттерде өз алдына, әр түрде бейнелеу өнерінде, әдебиетте, музыкада көрініс табады. Тойнби, «әрбір өркениет өзіндік дара көркемдік стильді жасайды» — деп есептеді. (Тойнби А. Постижение истории. М. 1990. С. 289) Өркениеттер негізіне Тойнби тіл емес, ұлыстық бөліну емес, дінді жатқызды. Өзінің ағашқы зерттеулерінде бір-бірімен байланысты және байланысты емес 21, ал кейіннен — 26 өркениетті бөліп көрсетті.

Өркениеттердің өсуі сонымен қатар өзін-өзі прогресшіл ішкі айқындалу барысында көрінетін діннің өрескел түрінен діни сананың және мәдениеттің көтеріңкі және күрделі түрлеріне ауысуына да байланысты.

Ерте ме немесе кеш пе, кез келген өркениет өзінің шарасыздық соңына жетеді. Оның пікірі бойынша мұны ғарыштық қажеттілікпен, не болмаса географиялық факторлармен немесе нәсілдік азғындалумен, сыртқы дүшпандардың шабуылымен, техника мен технологияның құлдырауымен байланыстыруға болмайды. Негізінде өзінің ыдырау сатысында оған қойылған сұрақтарға адекватты жауап табу сәтті болмайды. Творчестволық азшылықтың жауаптары қолайлы болмай, сұрақтар жауапсыз қалады. Сол себептен, өркениеттер өздерін өздері құртады.

Сонымен қатар, өркениеттердің құлауы адамдардың жандарының жік-жікке бөлінумен байланысты — бұл кезеңде жеке тұлғалардың бірнеше негізгі типтері пайда болады: —  архаистер және футурисшілдер — қазіргі нақтылықтан, заманауи құндылықтардан, көпшілік жағдайда зорлықпен жасалатын өткенге немісе келешекке кетуге ұмтылады; — дүниеден безгендер және тақуалар — әлемнен кетудің енжар жолын таңдайды; — гедонистер — әрбір сәттің рақатын ұстап қалуға ұмтылады; — азапшылар — өз өмірін қиюға дейінгі талпынысымен жаңаның тұқымын себуге тырысады.Айтылғандарды қорытындысылақ, Тойнби, ешқандай да күш бұл ыдырауды тоқтата алмайтындығына назар аударады. Берекелі жалғыз ғана жол — кейпін өзгерту, мақсатын және құндылықтарын ең сезімді Құдай патшалығында өткеру. Бұл өркениеттің ыдырауын тоқтатпайды, бірақ өркениеттің басқа түріне айналудың бірден-бір қадамы бола алады, яғни жер қаладан құдай қаласына көтерілу барысындағы адамнан асқан адамға өтуге апарады. Тарихтың мақсаты да Тойнби үшін осында.

 

39. Эпистимеология және методологиялық мәселелер.

Эпистемология – (грекше таным, оқу, сөз) таным теориясы, гносеология. Бұл терминді американ, француз және неміс философиясында кең қолданылады. Терминнің шығуы философияны онтология және  эипстемологияға бөлген шотлан философы Дж. Ф. Ферьеден туындайды («Метафизика негіздері», 1854 ж.). Сонымен Лакатостың ойынша ғылым-зерттеу бағдарламаларының бәсекелесуі сияқты болады. Мұндай көзқарас әртүрлі эпистемологиялар мен ғылымның историография арасындағы байланысты және ғылыми эволюциялық ізденіс кезінде  де  бірінші жолға қояды.

«Кейбір философтар, өздерінің эпистемологиялық және логикалық мәселелердің шешімін іздегенде қатты қамығады, өйткені айқындылық ғылым тарихы өздерін қызықтырған деңгейде бола алмайды. Егер шынымен тарих өз стандартына сәйкес келмесе, онда олар ғылым туралы барлық жұмыстарын тайсалмай қайта бастаулары тиіс», - деп жазады Лакатос.


И. Лакатостың ойынша, барлық методологиялық концепция историографиялық функциялдануы тиіс. Оның ең терең бағасы ғылым тарихының рациональді реконструкциясын арқылы беріледі. Бұл позициясы Лакатостың Кун мен Поппердің теорияларынан ерекшеленеді. Лакатос Попперді тарихшыл  емес деп сөгеді, оның фальсифицкациалану принципінде ол тарихты қателестіретін (жоқ қылатын) логикалық екі мағыналылықты көрсетеді.

«Фальсификация және ғылыми зерттеу бағдарламасының методологиясы» (1970) жұмысында Лакатос Кунның теориясына келісе отырып, ғылыми революция иррационалды, онда материал тек топтың психологиясына икемді. Лакатостың ҒЗП концепциясы рационалды негізімен теориялық және логикалық байланысқан, олар маңызды идеялар мен теория, гепотезалар жиынтығы.

И. Лакатос Кундік көзқарасқа жақын, бірақ өзінің ғылыми танудың методологиялық концепциясын, яғни ғылыми-зерттеу методологиясының бағдарламасы деп аталатын көзқарасын ұсынды. Ол ғылымның дамуындағы ерекшеліктерінің трактовкасында ғана емес, бірақ ғылыми зерттеулердің әртүрлі логикалық бәсекелесуін бағалауда да қолданады.

Лакатостың айтуынша, бір зерттеу бағдарлама екіншісін ығыстырғандағылымның дамуы ғылыми-зерттеу бағдарламалардың бәсекесі болып табылады.

 

 40. Батыс және шығыстың ортағасырлық ғылымы.

Орта ғасырларда Батыс елдері мен Шығыс елдерінің арасында едәуір айырмашылықтар болды. Орта Азия мен Иран жерлерінде Х-ХІІ ғасырларда мұсылмандық ренессанс құбылысы өтті. ІХ-Х ғасырларды мұсылман мәдениетінің “алтын дәуірі” деп атайды. “Мұсылман ренессансы” деген ұғымды шығыс тілі мен мәдениетін зерттеу ғылымына енгізген швейцарлық ғалым Адам Мец бұл құбылыстың тек антика мәдениетінің қайта өрлеуі ғана емес, сондай-ақ араб, парсы, түркі, сирия мәдениетін жаңғырту екенін тілге тиек етеді. Осы өрлеуге ықпалын тигізген жағдайлардың қатарына сауаттылықтың біршама өріс алғанын, қолжазба жинау, аударма ісінің жолға қойылғанын, жеке меншік және қоғамдық кітапханалардың құрылғанын атап өтуге болады (1). Орта Азия ортағасырлық өркениеттің бір ошағы болған. Бұл жерді атақты Жібек жолы басып өткен. ІХ ғасырда атақты ғалымдардың бірі Әл-Хорезми өмір сүрді. Ислам діні ғылымның дамуына тосқауыл қойған жоқ. Құран кітапта білім мен ғылымның маңызы жоғарғы орынға қойылған. Ғылымның дамуына Әл-Фараби (870-950жж), Әл-Бируни (973-1037), Ибн-Сина (980-1037) сияқты ғұламалар әсерін тигізді. Көрнекті математик, астроном, ақын әрі ойшыл Омар Хайям (1040-1123) мұсылмандық теологияның схоластикалық қағидаларын сынға алған. Орта ғасырларда мұсылман елдерінде еңбектерін араб тілінде жазған ойшылдар тобы көбейе түсті.


Егер құлиеленуші қоғамда ғылыми-материалистік жəне диалектикалық көзқарастың бастамасын салған көптеген атақты ойшылдар болса, феодализмде — орта ғасырда (ІҮ-ХҮ ғғ.) ғылыми танымға қарсы діни идеалистік көзқарас үстемдік етті. Философиялық жүйелері теоцентристік болды, яғни ең биік реалдық деп табиғат емес, құдай саналады, ол шексіз билеуші, барлық болмысты тудырушы жəне анықтаушы. Сондықтан барлық көңіл соны тануға аударылуы керек еді.Сол кездегі ойшылдар түгелдей дерлік уағыздаушылар, не діни мектептердің ұстазы болды.Осыдан философия жүйелері мұғалімдік, үйретуші сипатта келеді, оның схолистика (латынша мектеп) аталуы да əділ. Схолистиканың ролі діни қағйдаларды қорғау жəне жүйелеу, абстракциялық логика жолымен дəлелдеу. Философияның басты міндеті құдайдың өмір сүруіне арналған тезистерді бекіту болды.Августин Блаженный (354-3-430) — христиан теологі, шіркеу аталарының бірі. Ол тарихи оқиғалар құдайдың болжаумен болатының, қоғам өмірін екі қарама-қарсы күштердің (күнəкəркəпірлік, құдайлық) күресі екенін айтады. Біріншісі Рим империясының мемлекет мекемелерінде, екіншісі құдайдың рахымын алған шіркеуде орын алған. Олардың күресі шіркеудің толық жеңісіне жеткізеді, католик дінін билуші етеді. Зиялы билікті жоққа шығармаса да Августин оның үстінен дін үстемдігінің болуын қалады. Құдайдың адамға билігі “Қағида” (заповеди) көрсеткендей бір еріктің екіншісіне бұйрық беруі арқылы, сондықтан адам құдайды тыңдамауы мүмкін. Адам “құдайға ұқсас” кейіпте жасалған, басқа табиғи, ұқсас еместігінен құтыла алмайтын жандардан айырмашылығы, сол ұқсастықты өзі мойынмен шешуі керек.Фома Активинский (1225-1274) — ортағасырдың философы жəне дін ғалымы. Ол құдайды болмыстың алғышарты жəне соңғы мақсаты, таза форма деп есептейді. Құдайдың мəні мен болмысы тең, ал оның жасаған заттарында олар тең келмейді. Философия мен дін ғылымы əртүрлі, себебі теология принципі мен діни қашдалар ақыл принципі мен логика заңдары бір-біріне тəуелсіз. Дін философияны аянда берілген ақиқатты адам логикасына жақындату үшін, олардың ақылсыздық емес екенін көрсету үшін пайдаланады, сондықтан философия теологияның құлы.Ортағасырлық философтар жаратылған дүниені тану мүмкіндігінің деңгейі туралы айтысты. Бұл өсіресе екі мектеп-реализм (латынша шындық) мен номинализм (атау) арасында өтті. Айтыс жалпы ұғым, универсалилер туралы болды. Реалистер (Ф.Активинский, А.Кентерберийский) универсалилер шын өмір сүреді, олар жеке заттан бұрынғы рухани мəндер деп, заттарды тудырады деді.Номиналистер (Росцеллин, У.Оккам) шын өмір сүретін жеке заттар, ол универсалилер кейін пайда болады, оны адамдар жасайды, жəй атаулар дегенді қолдады. Олардың пікірінше жалпы үғымдар ақылдың жемісі, бірақ негізін заттардың өзінен алады.